Om de informatie over de oorlog in Oekraïne te controleren is de Russische overheid begonnen met het blokkeren van de toegang tot sociale-netwerksites zoals Instagram, Facebook en Twitter, alsook tot tal van onafhankelijke en buitenlandse Russischtalige media. Zo wordt een digitaal 'IJzeren Gordijn' opgetrokken. Toch is de digitale afscheiding van het land allesbehalve compleet; internetgebruikers staat een waaier aan subversieve tactieken ter beschikking om kennis te nemen van objectieve berichtgeving over de oorlog in Oekraïne. En er was de spectaculaire protestactie tijdens het officiële televisiejournaal.
Maria Ovsjannikova hield tijdens het officiële journaal een plakkaat op met de tekst: 'Stop de oorlog! Geloof de propaganda niet. Hier wordt u voorgelogen'.
Het meest spectaculaire voorbeeld was het optreden van tv-redacteur Maria Ovsjannikova, die op 14 maart een nieuwsuitzending van Kanaal 1 verstoorde door achter de nieuwslezeres op te duiken met een plakkaat tegen de oorlog. Op YouTube had ze vantevoren een verklaring ingesproken waarin ze een einde aan de oorlog eiste. Haar vader is Oekraïens, haar moeder Russisch en tussen hen had nooit vijandschap bestaan, betoogde Ovsjannikova. Volgens nieuwsagentschap Meduza zijn veel redacteuren van de staatstelevisie het oneens met de berichtgeving over de oorlog, maar slechts enkele journalisten hebben ontslag genomen. 'Iedereen weet dat we liegen,' aldus een collega van Ovsjannikova.
Zij werd ingerekend, 14 uur verhoord en kreeg een boete. Haar staat echter vermoedelijk ook nog vervolging op grond van de net aangenomen draconische wet tegen 'desinformatie' (maximum straf 15 jaar) over de oorlog te wachten.
Blokkade van sociale media
Intussen gaat de blokkering van sociale media in Rusland door. Instagram, dat voor de invasie in Oekraïne 80 miljoen gebruikers telde, waarvan zo’n 80% ten minste één buitenlands account volgde, werd op 13 maart door de Russische mediawaakhond Roskomnadzor geblokkeerd. Als reden werd aangevoerd dat at op de applicatie ‘oproepen tot geweld tegen Russische burgers’ zouden verschijnen, aldus Roskomnadzor.
Op 10 maart wijzigde Meta, het Amerikaanse moederbedrijf van Facebook, Instagram en WhatsApp, de regels met betrekking tot het verwijderen van bedreigingen en oproepen tot geweld tegen het Russische leger. Oproepen tot geweld tegen Russische legereenheden was volgens Meta aanvaardbaar zolang de relevante posts duidelijk zouden verwijzen naar de Russische militaire operatie in Oekraïne. De wijzigingen in het bedrijfsbeleid zouden van toepassing zijn op gebruikers uit Armenië, Azerbeidzjan, Hongarije, Georgië, Letland, Litouwen, Polen, Rusland, Roemenië, Slowakije, Oekraïne en Estland.
Volgens het Russische staatsnieuwsagentschap TASS zou Meta ook doodsverwensingen aan het adres van de Russische president Vladimir Poetin en de Wit-Russische president Alexander Loekasjenko van gebruikers uit Polen, Rusland en Oekraïne niet langer verwijderen. Meta spreekt dit laatste tegen en zegt dat de versoepeling geen betrekking heeft op oproepen tot geweld tegen de Russische burgerbevolking, met inbegrip van staatshoofden.
Ondanks deze verheldering reageerde Rusland met scherpe kritiek. Het Openbaar Ministerie wil Meta door de rechter tot 'extremistische organisatie' laten bestempelen. Het machtige Onderzoekscomité opende een strafrechtelijk onderzoek tegen de werknemers van het bedrijf wegens 'openbare oproepen tot extremistische activiteiten' en hulp bij 'terroristische activiteiten'.
Informatiekloof
De blokkade van Instagram is onderdeel van de strenge censuur die de Russische overheid de eigen bevolking sinds het uitbreken van de oorlog oplegt. Dat vergroot de informatiekloof tussen Rusland en de rest van de wereld. Eerder deze maand werden Facebook en Twitter in Rusland geblokkeerd op grond van ‘discriminatie tegen Russische staatsmedia’ en het ‘tolereren van rellen en extremistische activiteiten’. Onafhankelijke en buitenlandse Russischtalige media zijn geblokkeerd en onafhankelijke berichtgeving over de oorlog in Oekraïne is door de invoering van militaire censuur onmogelijk gemaakt.
Russen en sociale media kunnen echter nog steeds gebruik maken van allerlei middelen om de censuur te omzeilen. Het gebruik van Virtuele Particuliere Netwerken (VPN) is in Rusland de afgelopen tijd exponentieel gegroeid. VPN’s zijn netwerken die de identiteit en locatie van gebruikers verhullen door hun dataverkeer via een beveiligde verbinding eerst om te leiden naar een externe server en zo de gebruikers in staat stellen internetcensuur te omzeilen.
Volgens gegevens van CNBC werden tussen 24 februari, de dag waarop de Russische invasie begon, en 8 maart de top 10 VPN-apps in Apples App Store en de Google Play Store bijna 6 miljoen keer gedownload. Volgens Atlas VPN lagen de downloads van VPN-diensten in Rusland op 14 maart 11.253% hoger dan de gemiddelde dagelijkse vraag in de week voorafgaande aan de Russische invasie. Veel (sociale) media, zoals Twitter en de BBC, hebben hun diensten ook beschikbaar gemaakt op alternatieve openbare netwerken zoals de Tor Browser, die eveneens de identiteit en locatie van gebruikers verbergt via een reeks externe servers.
Maar er worden ook andere oplossingen bedacht om Russen van alternatieve informatie te voorzien over de oorlog (die in Rusland geen orlog mag worden genoemd). In Rusland verboden nieuwssites als het in Letland gebaseerde Meduza biedt per mail nieuwsbrieven aan. In Scandinavië begonnen in Rusland niet geblokkeerde kranten als de Finse krant Helsingin Sanomat, de Zweedse Dagens Nyheter en de Deense Politiken met het publiceren van Russischtalige artikelen op hun websites.
In een actie die doet denken aan de informatieoorlog die woedde ten tijde van de Koude Oorlog heeft de BBC, na de blokkade van haar website in Rusland, besloten weer te beginnen met kortegolfuitzendingen naar Rusland. De BBC zendt nu tweemaal daags Russischtalige nieuwsbulletins uit over de gebeurtenissen in Oekraïne in Oekraïne en grote delen van Rusland.
Ook zijn er burgerinitiatieven voor informatieverstrekking ontstaan. Zo heeft een Noorse computeringenieur een website ontwikkeld die mensen in staat stelt om een maillijst van maximaal 150 Russische e-mailadressen te downloaden om de eigenaren per mail op te roepen om de oorlog te verwerpen en de waarheid over de invasie te achterhalen via niet-Russische nieuwsbronnen.
De maillijst bevat in totaal 90 miljoen op het internet gevonden Russische e-mailadressen. Dat de e-mails vanuit de privé-accounts van vrijwilligers worden verstuurd verkleint de kans dat het bericht in de spamfolder van de ontvanger terechtkomt. Binnen een paar dagen werden er al 22 miljoen e-mails verstuurd.
Ook aan het idee van een Poolse Twittergebruiker om informatie over de oorlog te verschaffen, verstopt in door Russen veelgelezen online recensies over airB&B aanbiedingen op Google en de Russische zoekmachine Yandex werd massaal gehoor gegeven.
Russische alternatieven
Een andere manier voor de Russen om de internetrestricties uit de weg te gaan is de overstap naar alternatieve sociale netwerken als het Russische Telegram en VKontakte. Het aantal nieuwe dagelijkse inschrijvingen bij VKontakte is de afgelopen twee weken met 20% gegroeid. Toch blijven deze platformen onderhevig aan dezelfde censuur die andere (sociale) media de das om heeft gedaan en zijn de informatiekanalen van de Russische staat hier zwaar vertegenwoordigd.
Waar bijvoorbeeld voorheen nog 80 Russische gouverneurs gebruik maakten van Instagram in hun directe communicatie met de gewone burgers, zijn zij nu allen aangewezen op het Russische Telegram en VKontakte. Een aantal Russische sociale media zijn bovendien indirect in handen van de staat. Zo is VKontakte eigendom van staatsgasbedrijf Gazprom, waar de Russische overheid een meerderheidsaandeel in heeft. Vladimir Kirijenko, zoon van Sergej Kirijenko, adjunct-directeur van de Russische Presidentiële Administratie, werd in december 2021 benoemd tot algemeen directeur van VKontakte.
De barrage aan negatieve berichtgeving op de staatstelevisie, de afgelopen jaren, lijkt haar uitwerking niet gemist te hebben. Dat blijkt uit de veranderde houding van de Russen tegenover Oekraïne. Volgens het onafhankelijke Russische onderzoeksinstituut Levada-Center liet in februari 2021 nog 55% van de bevraagde Russen zich over het algemeen positief uit over Oekraïne (35% was negatief gestemd), maar in februari 2022 was dat gedaald tot 35% (terwijl 52% zich negatief uitte).
Volgens verscheidene opiniepielingen steunde rond de 60% van de Russen het besluit van de Russische overheid om een ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne te beginnen. Veel Russen zijn afhankelijk van staatsbronnen voor het nieuws; 62% van de door Levada bevraagde Russen geeft aan hun nieuws te halen van de door staatszenders gedomineerde televisie. 36% geeft aan hun nieuws van het internet te halen, maar volgens het publieke-opiniebureau FOM geeft 55% hiervan aan hoofdzakelijk nieuwssites te bezoeken die een door het Kremlin gepropageerd narratief verkondigen en bezoekt slechts 10% Kremlin-kritische webbronnen.
Bronnen: The Guardian, BBC, Kommersant, TASS, CNBC, Atlas VPN, Helsingin Sanomat, Twitter (@Konrad03249040), Levada-Center, FOM