Waarom respecteert driekwart van de Russen Stalin?
In Rusland is een sociologische controverse ontstaan over opinieonderzoek van het Levada Centrum: meer dan 70 procent van de ondervraagde Russen heeft respect voor Stalin. Jonge sociologen betwisten de methodiek van de oude garde van Levada. Volgens cultuurcriticus Andrej Archangelski is de waarheid te pijnlijk om te accepteren: voor Russische jongeren is Stalin iemand als Che Guevara of Batman geworden. En het Kremlin begint bezorgd in te zien dat het in zijn eigen valkuil is getrapt.
In Moskou werd op 9 mei tijdens de Mars van het Eeuwige Regiment een portret van Stalin meegedragen. Foto: Twitter (Steve Rosenberg)
door Andrej Archangelski
In april heeft het Moskouse Levada Centrum de resultaten van een opiniepeiling gepubliceerd waaruit blijkt dat een meerderheid van de Russische bevolking de rol van dictator Stalin in de geschiedenis van het land positief waardeert. Van de ondervraagden voelde 71 procent ‘enthousiasme’, ‘respect’ of ‘sympathie’ voor Stalin. Dat is het het hoogste percentage sinds zijn populariteit vanaf eind jaren tachtig wordt gemeten. Uit een andere meerkeuzevraag van de peiling blijkt dat 46 procent van de Russen meent dat de misdaden in de Stalintijd te rechtvaardigen waren ‘door de grote doelstellingen en resultaten’ (45 procent denkt er anders over).
Het vertrouwen in de dictator neemt in Rusland al een hele tijd onrustbarend snel toe, maar de jongste cijfers zorgden voor een sensatie. Onverwacht hebben ze zelfs in sociologenkringen een conflict in het leven geroepen. Een deel van de vakbroeders trok de methodologische correctheid van de peiling in twijfel; in algemene zin wordt het Levada Centrum verweten dat het vasthoudt aan oude (dissidente) opvattingen over ‘het verpeste volk’.
Volgens een nieuwe generatie sociologen zijn de structuur van de Russische maatschappij en de methodiek van het peilen na 1991 veranderd. De socioloog Grigori Joedin, docent aan de Hogeschool voor sociale en economische wetenschappen in Moskou, vindt de volgende vraag van Levada niet correct geformuleerd: ‘Vindt u het opofferen van mensenlevens voor doelstellingen en resultaten die op zeer korte termijn werden behaald, te rechtvaardigen?’ [men doelt daarmee op de snelle industrialisatie van het land onder Stalin, in het Rusland van vandaag vaak als argument gebruikt om de slachtoffers te rechtvaardigen - red.] Ook bood de peiling de respondenten geen mogelijkheid een neutraal antwoord op deze vraag (‘moeilijk te zeggen’) te geven. Had die optie wel bestaan, dan was het volgens Joedin heel goed mogelijk geweest dat een meerderheid van de ondervraagden Stalin neutraal beoordeeld had.
De reactie van het Levada Centrum was venijnig. Aleksej Levinson, hoofd van de afdeling sociaal-cultureel onderzoek, herinnerde er in een column aan dat Levada de stemming onder brede lagen van de bevolking peilt, niet die onder sociologen zelf. En wanneer iemand niet blij is met wat hij weerspiegeld ziet, dan ligt dat niet aan de spiegel.
Je mag dan twisten over de methodologie, maar je kunt het Levada Centrum onmogelijk verwijten dat het onprofessioneel is of politiek vooringenomen. In Rusland bestaat er geen andere instituut dat zich zo planmatig en langdurig (dertig jaar) heeft beziggehouden met het bestuderen van de homo sovieticus. Bovendien is Levada het enige onafhankelijke sociologische peilingsinstituut. Sinds 2017 moet het zich afficheren als ‘buitenlands agent’ – zoals in de ogen van het Kremlin bedenkelijke organisaties tegenwoordig heten.
Generatiekloof
Wat heeft deze ruzie tussen twee generaties Russische sociologen veroorzaakt? Het mag toch verondersteld worden dat dit niet zozeer een professioneel meningsverschil is als wel een kwestie van mentaliteit.
Als een artiest in het circus kunsten vertoont die de grenzen benadert van wat menselijkerwijs mogelijk is, dan gaat er een algehele zucht van verbazing door de zaal: ‘Ah!’ Wat in mensentaal zoveel wil zeggen als: ‘Dit gaat tegen alle natuurwetten in!’
Zo ongeveer laat zich de reactie van sociologen, en ook van een deel van de intelligentsia, verklaren die ontevreden zijn met de uitkomsten van Levada’s opiniepeiling. Ze reageren net als de toeschouwers in het circus: ‘Dit gaat in tegen het gezond verstand, dit kan niet waar zijn’. Het is namelijk onvoorstelbaar dat er in de 21ste eeuw – na alles wat we hebben gelezen en gehoord over de terreur van de jaren dertig, in een land waar de persoonsverheerlijking van Stalin al in 1956 is ontmaskerd – nog steeds massale bewondering is voor een dictator die miljoenen mensen de dood in heeft gejaagd.
‘Stalin respecteren’ betekent je vrijwillig blootstellen aan vervolging of simpelweg executie. Het is onvoorstelbaar dat een meerderheid van de bevolking zo’n suïcidale, in wezen masochistische keuze maakt. En na de zoveelste enquête gaat er telkens weer een zucht van verbazing door het liberale publiek: onmogelijk, niet logisch, absurd, ik kan er met mijn verstand niet bij!
Zo redeneren mensen die rationeel denken. Dat is begrijpelijk: ze gaan ervan uit dat ieder mens in principe rationeel is. Maar intussen is ieder van ons voor een groot deel irrationeel; juist op kritieke momenten kiest de mens vaak voor een redeloze handelwijze. En massaliteit versterkt dat alleen maar.
