Van alle grote steden in Oekraïne loopt Charkiv op dit moment het grootste gevaar. Staat de stad het lot van de totaal verwoeste havenstad Marioepol te wachten? Wat is het belang van de grensstad voor Rusland en welke rol speelde ze in de Russische oorlog tegen Oekraïne die tien jaar geleden begon? Laura Starink schetst de geschiedenis van een stad die zich hardnekkig blijft verzetten.
Verwoestingen in Charkiv (foto lokale autoriteiten)
door Laura Starink
Poetins Noord-Koreaanse verkiezingsoverwinning van 88 procent was half maart nog niet binnen of het Russische leger begon met massale luchtaanvallen om de energie-infrastructuur en defensie-industrie van Oekraïne uit te schakelen. Zo verwoestten de Russen op 11 april de elektriciteitscentrale van Trypillia in de provincie Kyiv, die cruciaal is voor de electriciteitsvoorziening van drie provincies.
Volgens de Oekraïense overheid is bijna 80 procent van de conventionele krachtcentrales en de helft van de waterkrachtcentrales van Oekraïne inmiddels geraakt. Moskou valt energiecentrales aan met golven van 10 à 12 raketten tegelijk en omzeilt zo het haperende Oekraïense afweergeschut, dat nauwelijks nog wordt aangevuld door westerse wapenleveranties.
Vooral de grensstad Charkiv (hemelsbreed 30 kilometer van Rusland) ligt al weken zwaar onder vuur. Hier werd eind maart de enorme krachtcentrale TPP-5 gebombardeerd, die Charkiv van stroom voorziet. Het zal volgens de lokale overheid jaren duren voordat die centrale hersteld is. Charkiv werd voor de zoveelste keer in duister gedompeld. Charkiv heeft veel minder afweergeschut beschikbaar dan de nog steeds behoorlijk goed beschermde regeringszetel Kyiv. Wordt Charkiv na Marioepol de tweede grote Oekraïense stad die gaat vallen?
Tegen zijn Belarussische evenknie Aleksandr Loekasjenko zei Poetin op 11 april in het Kremlin dat de bommen op Charkiv en andere Oekraïense steden een vergelding waren voor de Oekraïense drone-aanvallen op Russische olieopslagplaatsen, en voortzetting van de 'demilitarisatie' van Oekraïne, een van de Russische oorlogsdoelen van het eerste uur. Ongetwijfeld spelen ook wraakgevoelens voor de Oekraïense drone-aanvallen op de Russische grensstad Belgorod een rol.
Dat de Amerikanen het Israelische luchtruim hebben helpen verdedigen tegen de drone-barrages uit Iran maar de Oekraïners in de steek laten leidde afgelopen weekeinde tot woede en teleurstelling in Oekraïne. De Russen ruiken hun kans.
'Zeer binnenkort zal het enige onderwerp op welke internationale bijeenkomst over Oekraine dan ook de onvoorwaardelijke overgave van het Kyiv-regime zijn'
Poetin noemt de 'oorlog-die-geen-oorlog-mag heten' tegenwoordig zelf ook openlijk bij de naam. Tegen Loekasjenko zei hij op 11 april: 'Niet wij zijn die oorlog begonnen in 2014. Alles is begonnen met die staatsgreep in Oekraïne'. Daarna beklaagde hij zich dat Rusland niet is uitgenodigd bij 'een of andere vredesconferentie in Zwitserland', terwijl een vredesakkoord met Oekraïne al (kort na de invasie) was voorbereid in Istanboel.
Vrij vertaald: Rusland valt een onafhankelijk buurland binnen en is vervolgens gekwetst dat dat buurland geen vrede wil sluiten op de voorwaarden van het Kremlin.
Poetins permanente vertegenwoordiger bij de VN, Vasili Nebenzja, omschreef de onderhandelingsbereidheid van de Russen een dag later in New York voor het eerst keihard: 'Zeer binnenkort zal het enige onderwerp op welke internationale bijeenkomst over Oekraine dan ook de onvoorwaardelijke overgave van het Kyiv-regime zijn en ik raad u allen aan u daarop voor te bereiden'.
Charkiv en de door Rusland bezette gebieden (kaart Institute for the Study of War)
Militaire grenspost van 'Novorossia'
Intussen zit Charkiv 's nachts opnieuw in het donker en moet weer leven op generatoren, net als in de eerste barre winter na de Russische invasie. Zomaar een detail: op 23 januari sneuvelden 5.000 ruiten in 222 gebouwen, meldde het gemeentehuis. In Charkiv bouwt men nu scholen zonder ramen. Weer is het openbare leven ondergronds gedoken.
De industriestad Charkiv, gesticht in 1655 als militaire vesting in het grensgebied van tsaristisch Rusland, telde voor de invasie 1,5 miljoen inwoners. Het dankt zijn opkomst aan de 19de-eeuwse industrialisering van de Donbas en was van 1919 tot 1934 hoofdstad van de Oekraïense Sovjet-republiek, die ontstond na de Oktoberrevolutie van 1917. Het oude stadscentrum is in de Tweede Wereldoorlog zwaar gehavend geraakt en de stad werd een mengsel van resten van prerevolutionaire glorie en zware sovjet-architectuur.
Charkiv heeft een grote universiteit en had een sterke defensie-industrie, die sinds de Oekraïense onafhankelijkheid van 1991 en de Russische aanvallen in de versukkeling is geraakt. Het was een stad van ingenieurs, fabrieken voor landbouwmachines en apparatuur voor de kolenmijnen van de Donbas. De stad kon ook bogen op het grootste Lenin-plein van Oekraïne. Na de Oekraïense onafhankelijkheid van 1991 werd het omgedoopt in het Plein van de Vrijheid.
De stad was traditioneel economisch sterk op Rusland gericht en dat bleef zo na de onafhankelijkheid van 1991. Tijdens Euromajdan – de massademonstraties in 2013/14 voor toenadering tot Europa - speelde burgemeester Hennadi Kernes van Charkiv een omineuze rol. De corrupte Kernes bestuurde zijn stad met behulp van knokploegen van sportverenigingen. Deze ‘titoesjki’ werden eind 2013 naar Kyiv gestuurd om de demonstranten op het Majdan-plein aan te vallen. Ze hebben een belangrijke rol gespeeld bij de toenemende agressie rondom de opstand.
Kernes en kornuiten
Toen president Janoekovitsj Kyiv eind februari 2014 ontvluchtte nodigden Kernes en kornuiten hem uit om zich in Charkiv aan het hoofd te stellen van een ‘regering-in-ballingschap’ onder leiding van zijn pro-Russische Partij van de Regio’s. De partijleden zaten in een groot congres-centrum in Charkiv op de president te wachten en doodden de tijd door ‘Rossia, Rossia’ te scanderen. Maar Janoekovitsj durfde het niet aan en liet zich door Poetins FSB met een helikopter aan de kust van de Krim oppikken.
De Russische scenario’s voor de inrichting van ‘volksrepublieken’, zoals in Donetsk en Loehansk, hebben het in Charkiv niet gehaald.
Kernes verdween zelf ook schielijk voor een paar dagen naar Rusland, maar keerde terug en verhing snel de bordjes. In april 2014 werd hij door een sniper in zijn rug geschoten, een afrekening in het criminele circuit van de mafioso. Het verhaal gaat dat de fel anti-Russische bankmagnaat Ihor Kolomojski zijn leven redde door hem te laten overvliegen naar een ziekenhuis in Israel, in ruil voor zijn onvoorwaardelijke loyaliteit aan de nieuwe Oekraïense president Petro Porosjenko. Kernes stierf in 2020 aan het coronavirus.
De voor de oostelijke regio’s klaarliggende Russische scenario’s voor de inrichting van ‘volksrepublieken’, zoals in Donetsk en Loehansk, hebben het in Charkiv niet gehaald. Charkiv speelde een belangrijke rol in Moskous blauwdruk voor een wederopstanding van de oude Russische provincie ‘Novorossia’. Poetin speelde met de gedachte om Oekraïne op te splitsen en het Zuid-Oosten voor zich op te eisen. Het Westen van Oekraïne bood hij aan Polen aan, dat beleefd weigerde.
In Charkiv waren in 2014 grote pro-Oekraïense demonstraties en vechtpartijen met (ook uit de Russische stad Belgorod overgekomen) titoesjki. In de polarisatie rondom Euromajdan bleef Charkiv uiteindelijk pro-Oekraïens.
Monument voor gedode kinderen in Charkiv (foto Olena Halushka op X)
Vier cruciale Russische doelwitten in Oekraïne
Kyiv
Oekraïne telt vier grote steden die voor Rusland belangrijke oorlogsdoelen zijn: Kyiv, Marioepol, Charkiv en Odesa. Hoofdstad Kyiv is de zetel van het ‘neonazistische marionettenregime’ van Volodymyr Zelensky die met een Blitzkrieg moest worden onttroond om de weg vrij te maken voor een meer Moskou-gezinde politiek leider. Bezetting van de hoofdstad is al in de eerste weken van de invasie onhaalbaar gebleken en nu proberen de Russen de energievoorziening van de stad met een nieuwe glijbommencampagne te vernietigen. Het effectieve Oekraïense luchtafweergeschut heeft nu zelfs in de streng bewaakte hoofdstad tekort aan projectielen om de Russische raketten uit de lucht te halen.
Een directe aanval op het regeringskwartier rondom de Bankovastraat durven of willen de Russen (nog) niet aan en je kunt ervan uitgaan dat ze ook heilige plaatsen als het Kyivse Holenklooster, voorheen heiligdom van de Russisch-orthodoxe kerk, vooralsnog ongemoeid zullen laten.
Odesa
Na Kyiv, bakermat van oerstaat het Kyivse Roes, is ook Odesa voor de Russen van grote symbolische betekenis. Odesa is gegrondvest door tsarina Catharina de Grote en na Sevastopol op de Krim voor de Russen de enige havenstad aan de Zwarte Zee van betekenis. Het was altijd een zeer multiculturele Russischtalige stad met een sterke literaire traditie (Isaak Babel, Konstantin Paustovski, Boris Chersonski) en stond bekend om zijn joodse humor (Michail Zjvanetski, het satirische schrijversduo Ilf en Petrov). Het was een zeer geliefd vakantieoord van Russische toeristen.
Odesa wordt nu door de Russen regelmatig onder vuur genomen, waardoor van de Russisch-gezindheid van de stad geen splinter is overgebleven. De opera draait er nog op volle toeren.
Marioepol
Het grootste slachtoffer van de Russische agressie is die andere havenstad, Marioepol aan de ondiepe Zee van Azov. Niet alleen de haven is voor Rusland van belang, via Marioepol ligt uiteindelijk de landverbinding naar de geïsoleerde en bezette Krim open. De stad was dus al sinds 2014 een hoofddoel voor de Russische strijdkrachten. Destijds slaagde gouverneur en tycoon Serhi Taroeta er met behulp van het ultranationalistische Azov-bataljon in de Russen, die bij Marioepol voor het eerst (stiekem) met tanks de Oekraïense grens schonden, terug te slaan. Dat was kantje boord. Azov werd er populair mee in de stad en diende in de Russische oorlogspropaganda voortaan als bewijs van het neonazisme van Oekraïne.
Azov werd inderdaad geleid door een rechtsextreme neonazi, Andri Biletski, maar werd later, net als de tientallen andere vrijwilligersbataljons die in 2014 het zieltogende Oekraïense leger te hulp schoten, opgenomen in het reguliere leger. Zijn er neonazi’s in het Oekraïense leger? Zeker, maar ze vormen een kleine minderheid. De vrijwilligersbataljons waren een doorsnee-afspiegeling van de Oekraïense bevolking.
In maart 2022 was het opnieuw het Azov-bataljon dat het langste weerstand bood tegen de bommenregen van de Russische troepen. Ze verschansten zich, mét enkele honderden burgers, in de catacomben van de staalfabriek Azov-staal, maar moesten zich na een maand op bevel van Zelensky overgeven. De resterende Azov-strijders werden krijgsgevangen gemaakt, een deel van hen zit nog steeds vast in Rusland.
Nog groter drama was het bombardement van het theater van Marioepol waarbij vermoedelijk 600 schuilende burgers zijn omgekomen. Volgens de gevluchte burgemeester van Marioepol zijn bij de belegering vele duizenden burgers gedood. Marioepol werd met de grond gelijk gemaakt. Het was de enige stad in de bezette gebieden waar Poetin (in het nachtelijk duister) zijn gezicht heeft durven laten zien. Russen kopen er nu voor een habbekrats half verwoeste appartementen op, door makelaars gelokt met het vooruitzicht van een woning aan zee.
Loekasjenko bezocht Poetin op 11 april. Ze spraken over de 'demilitarisatie' van Oekraïne (foto Kremlin)
Charkiv na de invasie
Na de Russische invasie van 24 februari 2022 was het oostelijk gesitueerde Charkiv een van Ruslands eerste militaire doelen. De stad werd hevig gebombardeerd en enkele Russische eenheden drongen de buitenwijken binnen. Er vonden hevige straatgevechten plaats en ook toen attaqueerden de Russen energiecentrales. Ze zetten clusterbommen in. Op 1 maart werd het stadhuis aan het Vrijheidsplein geraakt. Ook de universiteit, een kathedraal, het hoofdbureau van politie en talloze appartementencomplexen raakten zwaar beschadigd.
Tienduizenden burgers sloegen op de vlucht en het openbare leven verdween in de ondergrondse metrogangen. Maar ondanks hevige gevechten lukte het de Russen niet de stad in te nemen. Op 13 mei 2022 doorbraken de Oekraïners de Russische omsingeling en verdreven de troepen. De stad was zwaar gehavend maar het leven keerde langzaam terug. Volgens schattingen stierven meer dan 600 burgers. In het najaar veegden Oekraïense troepen ook de rest van de provincie schoon. De slag om Charkiv was na de verdrijving van de Russen rond Kyiv (door Poetin geframed als vrijwillige terugtrekking om de vredesonderhandelingen in Istanboel een kans te geven) de tweede eclatante overwinning van David op Goliath.
Maar de rust keerde niet weer en de kansen lijken gekeerd. Begin 2024 hervatte Rusland de bommencampagne op Charkiv met S-300 raketten, Iskanders en X-22 hypersonische raketten. De overheid en de bevolking beginnen na elke bominslag onmiddellijk aan herstel en wederopbouw, maar het wordt steeds moeilijker om moed te houden. En toch is er nog steeds geen sprake van een nieuwe massale exodus uit de stad.
'Rusland heeft besloten Charkiv, een stad van 1 miljoen inwoners, onbewoonbaar te maken, maar de burgemeester stemt daar niet mee in en zweert dat hij niet zal opgeven'
Timofiy Mylovanov, directeur van de Kyiv School of Economics, bezocht Charkiv vorige week. De situatie is ernstig, schrijft hij op X. 'Een artikel in The New York Times schetst een grimmig beeld dat iedereen uit de steden aan de frontlinie geëvacueerd wordt. Maar het beeld in Charkiv is anders. Ja, er zijn tekenen van oorlog, maar het openbaar vervoer werkt en de straten zijn vol.'
De glijbommen zijn angstaanjagend, zegt Mylovanov, en er sterven mensen. Op 11 april vuurde Rusland bijvoorbeeld 11 ballistische raketten af op de stad. 'Rusland heeft besloten Charkiv, een stad van 1 miljoen inwoners, onbewoonbaar te maken, maar de burgemeester stemt daar niet mee in en zweert dat hij niet zal opgeven', schrijft Mylovanov. 'Intussen leeft Charkiv tegen alle verwachtingen in door en mensen doen hun dagelijkse ding. Op een dag zal deze zinloze oorlog stoppen en zal Rusland het idee om Oekraïne te veroveren opgeven. We moeten volhouden, maar de wereld moet eindelijk snappen waarom deze oorlog draait.'
Het Franse persagentschap AFP beschrijft de verzetsmentaliteit van de jonge generatie Charkivtsjany. Barista's stellen er een eer in na een bombardement hun café's direct weer open te gooien, om desnoods door een gesneuveld raam hun eerste koffie te serveren.
'Er vliegen raketten langs, maar de café's zijn vol, we hebben allemaal internet, we hebben allemaal verbinding,' zegt de 34-jarige Oleg Chromov, eigenaar van bar Protagonist, een van de eerste cafés die na de invasie zijn deuren weer opende. 'De stad is zowel fucked up als beschaafd'.
En overigens: een Franse journalist die in Kyiv is gestationeerd constateert dat bij elk bezoek aan Charkiv het aantal mensen dat weigert Russisch te spreken is toegenomen. Novorossia is in Charkiv voor Poetin achter de horizon verdwenen.
Na tien jaar oorlog is Charkivs geest van verzet nog steeds niet gebroken.
Verwoestingen in Charkiv (foto Tymofiy Mylovanov)