De Russische toneel- en filmregisseur Kirill Serebrennikov is na een drie jaar slepende rechtszaak wegens 'grootschalige fraude' op 26 juni door de Mesjtsjanski-rechtbank in Moskou veroordeeld tot drie jaar voorwaardelijke gevangenisstraf en een boete van 800.000 roebel (10.000 euro). Het OM had zes jaar gevangenis tegen hem geëist. Serebrennikov zat bijna twee jaar met huisarrest thuis en kon al die tijd niet persoonlijk leiding geven aan zijn theater Gogol Centrum, dat bekend staat om zijn gewaagde en avantgardistische opvoeringen.
Kirill Serebrennikov na het vonnis buiten de rechtbank (foto rechtenvrij)
Ook zijn medebeklaagden kregen voorwaardelijke gevangenisstraffen - voormalig directeur Joeri Itin drie jaar voorwaardelijk en een boete van 200.000 roebel (2.500 euro), voormalige producer Aleksej Malobrodski twee jaar voorwaardelijk en 300.000 roebel (3.800 euro) en ex-medewerkster van het ministerie van Cultuur Sofja Apfelbaum een boete van 100.000 roebel (1.200 euro), die werd kwijtgescholden. Serebrennikov, Itin en Malobrodski moeten het ministerie van Cultuur daarnaast 129 miljoen roebel (1,5 miljoen euro) terugbetalen. Volgens het OM is dat het bedrag aan staatssubsidie dat door de beklaagden is achterovergedrukt. Alle beklaagden ontkennen schuld.
Honderden mensen kwamen naar de rechtbank ter ondersteuning van de beklaagden. Slechts enkelen werden - met verwijzing naar corona - in de rechtszaal toegelaten. Het voorlezen van het vonnis duurde vijf uur. Na het vonnis zei Serebrennikov tegen de menigte voor het gerechtsgebouw: 'Iedereen die hier is is heel belangrijk en waardevol voor allen, dus houdt de vereiste afstand en besmet elkaar niet, want er moet geknokt worden voor de vrijheid'.
Beschuldigd van zwendel
De zaak tegen Serebrennikov c.s., de 'Theaterzaak' genoemd, begon in de zomer van 2017, toen de verdachten werden gearresteerd wegens vermeende fraude met 129 miljoen roebel aan overheidssubsidie, bestemd voor het theaterproject Platform van de 'Zevende Studio', een experimentele theatergroep voor jong talent. Het geld zou in hun zakken zijn verdwenen en niet zijn besteed aan de opvoering van de geplande toneelstukken. Aanvankelijk zei de openbaar aanklager zelfs dat het toneelstuk Midzomernachtsdroom van William Shakespeare helemaal nooit was opgevoerd, terwijl de advocaten van de beklaagden met de juichende recensies wapperden en het stuk tot op de dag van vandaag op het programma van Gogol Centrum staat. Volgens de verdediging zijn alle stukken waarvoor subsidie is verstrekt gewoon opgevoerd en is er geen cent verdwenen. Uit de boekhouding zou zelfs blijken dat er voor de experimentele toneelstukken meer geld is uitgegeven dan er aan subsidie is binnengekomen.
Serebrennikov in de rechtszaal (foto Facebook)
Tientallen mensen uit de culturele sector in binnen- en buitenland hebben de afgelopen jaren herhaaldelijk geprotesteerd tegen de in hun ogen totaal gefabriceerde rechtszaak, die door velen wordt beschouwd als het resultaat van een culturele backlash na de annexatie van de Krim en de oorlog met Oekraïne, toen nationalisme en patriottisme ook in het culturele leven de toon begonnen aan te geven. Sommigen zagen er de hand van de patriottische minister van Cultuur Vladimir Medinski (inmiddels van het toneel verdwenen) in, anderen bespeurden de perfide invloed van de Russisch-orthodoxe kerk, die walgt van de lichte zeden in de toneelopvoeringen van het Gogol Centrum.
'Dit proces is zelf één keten van wetsovertredingen. Het is een schaamteloze, gefabriceerde zaak!'
Alle Russische kunstinstellingen zijn te betrappen op onduidelijkheden in de boekhouding, zeggen cultureel commentatoren, omdat zij gedwongen worden te werken met onduidelijke regelgeving van de subsidieverstrekker en freelance acteurs en decorbouwers cash moeten uitbetalen. Ook requisieten worden veelal contant betaald. Na de arrestatie van Serebrennikov gingen er in Rusland stemmen op om helemaal af te zien van staatssubsidie, omdat de Theaterzaak tegen Serebrennikov laat zien hoe kwetsbaar de kunstwereld daarmee is in een rechteloze staat. Financieel gesproken is dat echter onmogelijk. Ondoorzichtige regelgeving wordt in Rusland vaak misbruikt voor vervolging van onwelgevallige burgers.
Laatste woord
Op 22 juni zei Kirill Serebrennikov in zijn laatste woord: 'Ik heb nergens spijt van en ik heb medelijden met jullie.' Er zijn verschillende verklaringen voor het ontstaan van deze 'theaterzaak', zei Serebrennikov, 'van de meest absurde tot de meest ingewikkelde en samenzweerderige. Alles zal ooit duidelijk worden, als de archieven van de geheime dienst open gaan en dan zullen wij begrijpen wie de bevelen gaf, wie de zaak heeft bedacht, wie hem heeft gefabriceerd, wie ons heeft aangegeven. Voor nu is dat niet belangrijk. Belangrijk is dat wij een Platform hebben gecreëerd in alle veelvormigheid, met een vrij samenspel van genres, met originaliteit en een bijzonder en uniek karakter. En dat bleek wezensvreemd aan de cultuur van de bureaucratie, de cultuur van de loyaliteit. En nu is duidelijk dat dat "gedupeerde" ministerie een totaal giftig kantoor is dat alleen in staat is tot verraad en pootjelichten.'
Fans van Serebrennikov, na zijn arrestatie, bij het Gogol Centrum aan de Kazakovstraat
Mijn ouders leerden mij altijd de waarheid te spreken, zei Serebrennikov. 'Met ons project Platform hebben wij ons land en de wereld een jong en eerlijk land getoond waar eerlijke mensen wonen die de baas willen zijn over hun eigen leven! Die vrije auteurs willen zijn!'
Boze reacties
Aan de vooravond van de uitspraak reageerden talloze Russische theatermakers op de geruchtmakende zaak. Zo zei Valeri Fokin, regisseur van het Aleksandrinski Theater dat in zijn ogen alle theatermakers van Rusland mét Serebrennikov in de beklaagdenbank staan. 'Als dit vonnis [de eis was 6 jaar gevangenis - red.] wordt geveld, dan is dat in strijd met alle wetten van de logica en het gezonde verstand en dompelt het ons onder in een kafkaëske duisternis en nachtmerries.'
Fokin noemde het een gevaarlijk precedent, dat van grote invloed zal zijn op de ontwikkeling van de cultuur, 'want het toont hoe absurd groot het totale gebrek aan bescherming van de kunstenaar is geworden.'
Andrej Mogoetsji, regisseur van het Tovstonogov-theater, reageerde: 'Ondanks alle pleidooien voor rechtvaardigheid, transparantie en het aanvoeren van enigerlei bewijs ontbrak het daar totaal aan. In plaats daarvan overwon voor de zoveelste keer het handjeklap, de vooringenomenheid en de incompetentie.'
Ook de beroemde acteur en regisseur Konstantin Rajkin liet zijn woede de vrije loop: 'Ik ben verontwaardigd en protesteer krachtig tegen het subjectieve karakter, de tendentieusheid en tenslotte de ten hemelschreiende onrechtvaardigheid van de beschuldigingen. Dit proces is zelf één aaneenschakeling van wetsovertredingen. Het is een schaamteloze, gefabriceerde zaak!'
De wind mee
Kirill Serebrennikov, in 2012 door de vooruitstrevende Moskouse wethouder van Cultuur Sergej Kapkov op het schild geheven om de hoofdstedelijke kunstscene te stimuleren, maakte internationaal faam met zijn baanbrekende toneelstukken en films. Zijn arrestatie vond plaats tijdens het draaien van zijn laatste film Leto (Zomer), over de jonggestorven cultzanger Viktor Tsoj die in de jaren zeventig furore maakte in Leningrad. Beroemd zijn ook Serebrennikovs gewaagde bewerkingen van Russisch klassiek toneel. De zalen in het Gogol Centrum zaten altijd vol.
De jonggestorven cultzanger Viktor Tsoj (rechts) in Serebrennikovs laatste film Leto
Bijna twee jaar zat Serebrennikov in huisarrest en hij mocht zijn huis slechts een keer per dag met enkelband verlaten voor een korte wandeling of om naar de rechtbank te gaan. Zelfs zijn stervende moeder in zijn geboorteplaats Rostov aan de Don mocht hij van de onderzoeksrechter niet bezoeken. Zijn huisarrest werd in het voorjaar van 2019 opgeheven en diezelfde zomer verwees de rechter de zaak wegens gebrek aan bewijs terug naar het Openbaar Ministerie, dat de zaak vervolgens ten tweeden male voor de rechter bracht.
(Bronnen: Meduza, Vedomosti, Republic, RaamopRusland)