Half oktober werd de Russische advocatenwereld opgeschrikt door de arrestatie van drie van Aleksej Navalny’s advocaten wegens betrokkenheid bij een 'extremistische groepering’. Inmiddels heeft de dertigjarige Leonid Solovjov Navalny's zaak overgenomen. Het Russische online platform Tsjerta sprak met hem over de Russische advocatuur in oorlogstijd en over de motivatie om ondanks de risico’s door te gaan met zijn werk.
Leonid Solovjov. Foto: sociale media Leonid Solovjov.
Door Ilja Panin
Sinds 13 oktober worden drie (voormalige) advocaten van de opgesloten oppositiepoliticus Aleksej Navalny (Aleksej Liptser, Vadim Kobzev en Igor Sergoenin) vastgehouden. Ze worden beschuldigd van het doorgeven van Navalny's brieven aan medestanders buiten de gevangenis. Tegen hen is een zaak aangespannen wegens betrokkenheid bij een 'extremistische groepering', waarmee Navalny’s Anti-corruptiefonds ACF wordt bedoeld. Twee andere advocaten van de Russische oppositieleider, Olga Michailova en Aleksander Fedoelov, hebben Rusland inmiddels met spoed verlaten uit veiligheidsoverwegingen.
Hoe is het nieuws over de arrestatie van Navalny’s advocaten ontvangen in de Russische advocatenwereld?
‘De schok was enorm voelbaar. De Russische Orde van advocaten heeft natuurlijk gezegd dat ze de zaak zouden uitzoeken en zo, maar ik merkte dat iedereen erdoor geraakt was. Drie advocaten op een dag!’
Zuivering van de advocatuur
In hoeverre heeft de repressie ten aanzien van advocaten invloed op de verdediging van verdachten in andere politieke processen, bijvoorbeeld op de verdediging van mensen die zich uitspreken tegen de oorlog?
‘Sinds 2022 zijn er steeds meer politieke processen. Als advocaten zulke zaken niet meer aannemen dan zullen de gearresteerden verdedigd worden door onze collega-advocaten die door de staat zijn aangesteld. Ik wil hen nergens van betichten, velen van hen zijn goed in hun vak. Maar het lijkt erop dat ook zij bang zijn, waardoor ze niet heel actief strijden voor hun cliënten en niet tegen de aanklacht in gaan. Soms keren ze zich zelfs tegen hun cliënten.’
Waar duiden deze arrestaties op?
‘Ik denk dat het een planmatige zuivering van de advocatuur als zodanig aankondigt. Rusland heeft veel advocaten, maar slechts weinigen zijn bereid zich bezig te houden met de verdediging van verdachten in politieke processen.’
Kun je zeggen dat de arrestaties van de afgelopen tijd een oorlogsverklaring zijn aan advocaten die zich inzetten voor verdachten in politiek gemotiveerde processen?
‘Nee, niemand heeft ons de oorlog verklaard. Een oorlog verklaar je als er iemand is om tegen te vechten. Wij zijn geen tegenstanders van de staat en hebben ons ook nooit zo opgesteld. Niet alleen omdat we die strijd niet willen aangaan, maar ook omdat we machteloos zijn.’
‘Wij advocaten kunnen ons op dit moment alleen fysiek verdedigen door het land te verlaten, alles achter ons te laten en onze kop in het zand te steken. Maar wij moeten de essentie van ons beroep beschermen, want advocaten zijn bang geworden. Ik heb bekenden gevraagd of ze bereid zouden zijn om Navalny te verdedigen. Velen antwoordden: “Nee”. Ik vroeg door: “Waarom dan niet? Is de zaak misschien niet interessant genoeg?” “De zaak is interessant want het is een bekend persoon.” “Levert het te weinig geld op?” “Nee”. Het is een kwestie van veiligheid: “Als ik de zaak nu op me neem, zit ik straks zelf in het beklaagdenbankje.”’
Wegens deelname aan een extremistische organisatie?
‘Bijvoorbeeld. Maar als wij uit veiligheidsoverwegingen iemand weigeren te verdedigen, dan heeft ons werk geen enkele zin meer. Dat is hetzelfde als dat artsen zeggen “ik ga deze persoon niet behandelen.” Niet vanwege een gebrek aan medische apparatuur, of omdat de arts het niet kan, maar omdat de arts het niet wil. Omdat het werk gevaarlijk is of iets dergelijks. Dan verliest het beroep direct zijn betekenis. Dan zijn wij geen advocaten meer.’
‘Soms organiseert de Orde van Advocaten een conferentie en zie je de pijn in de ogen van de meer ervaren advocaten die zich niet met politieke processen bezighouden maar gewone strafzaken doen. De situatie is erg slecht. Advocaten voelen zich slecht omdat hun werk geen resultaat oplevert, ook in niet-politieke processen.'
Aleksej Navalny in de rechtszaal. Foto: rechtenvrij.
Advocaten zijn vogelvrij
Maar met strafzaken was de situatie altijd al slecht, meer dan 99 procent van de verdachten werd sowieso niet vrijgesproken. Wat is er nu fundamenteel veranderd?
‘Toen ik de advocatuur inging, wist ik dat. Maar je gaat er toch vanuit dat jij bij die 1% terechtkomt die er wél in slaagt om verdachten vrij te pleiten. En soms lukte dat ook. Bij mij zijn mensen vrijgesproken in de rechtszaal. Dat is een geweldig gevoel. Natuurlijk betreft dit slechts een heel klein deel van het aantal vonnissen. Toch had je vroeger, in ieder geval tot 2022 en tot aan de recente gebeurtenissen met de advocaten van Navalny, het gevoel dat, ondanks alle moeilijkheden, advocaten een bepaalde status en respect genoten.’
‘Nu wordt advocaten hun exclusieve status en immuniteit ontzegd. In Tsjetsjenië hebben twintig mensen de advocaat Aleksandr Nemov (en Novaja Gazeta journaliste Jelena Milasjina – red.) aangevallen en neergestoken. De daders zijn nog altijd niet gevonden. Iemand die anoniem een opmerking schrijft op sociale media met behulp van VPN hebben ze in twee dagen te pakken, maar een groep van twintig mensen die iemand met een mes aanvalt, loopt nog steeds vrij rond. Ze kunnen verder gaan als ze willen, en niet alleen in Tsjetsjenië. Maar hoe moeten wij hier als advocaten op reageren? Moeten we zeggen: "Advocaten, ga niet naar de Noord-Kaukasus?”'
Zijn advocaten solidair met elkaar?
‘Jazeker, dat voel je. Wij advocaten hebben onderling veel contact, we spreken dezelfde taal. We weten allemaal wat er werkelijk aan de hand is, ook advocaten die niet betrokken zijn bij politieke zaken weten dat. We leven met elkaar mee. En collega’s (die geen politieke processen verdedigen – red.) verwijten dat ze geen onnodige risico’s nemen, is ook weer zoiets.’
Maar vooralsnog zijn er in Rusland advocaten die zich inzetten voor de verdediging van verdachten in politiek gemotiveerde processen ondanks de risico’s die het met zich meebrengt. Welke advocaten inspireren jou?
‘Maria Eismont, Michail Birjoekov, Dmitrij Zachvatov (zij verdedigden o.a mensen die vervolgd werden wegens anti-oorlogsprotest waaronder oppositiepoliticus Ilja Jasjin en gemeenteraadslid Aleksej Gorinov. Ook namen ze het in de rechtszaal op voor mensenrechtenorganisatie Memorial – red.). Maar ook de meesters van de advocatuur, zoals Genri Reznik. Het verhaal van advocaat Albert Plijev vind ik ook inspirerend. Hij werd aangesteld door de staat om Noer-Pasja Koelajev te verdedigen, de enige Tsjetsjeense terrorist die wist te overleven nadat de gegijzelde school in Beslan door een bestorming van het leger werd bevrijd. Toen zijn rechtszaak begon, konden ze geen advocaat voor hem vinden, zelfs niet door middel van een benoeming door de staat want advocaten zeiden “als we die zaak aannemen dan raken we onze titel kwijt.” Plijev was de enige advocaat die bereid was de verdediging op zich te nemen. Hij zei dat hij de waarde van zijn beroep hoog wilde houden.’
Het Moskouse gemeenteraadslid Aleksej Gorinov kreeg 7 jaar gevangeniskolonie voor zijn kritische uitspraken over de Russische invasie in Oekraine. Foto: Wikipedia.
En welke zaken die je zelf hebt gedaan, motiveren je om door te gaan met je werk?
‘Een min of meer bekende strafzaak was die tegen de destijds 21-jarige student Jegor Zjoekov (wegens deelname aan een niet toegestane protestactie in 2019 en wegens het ‘publiekelijk oproepen tot extremisme’ via YouTube – red.). We hebben de jongeman daadwerkelijk vrij gekregen (de student kreeg drie jaar voorwaardelijk – red.). En dat hebben we niet alleen gedaan, zijn steungroep heeft hier door middel van maatschappelijke druk een grote bijdrage aan geleverd. Dat was echt super, ik ben trots op het feit dat hij vrij is.’
‘De zaak tegen Danil Beglets in de ‘Moskouse zaak’ (processen tegen een aantal demonstranten die protesteerden tegen de uitsluiting van oppositiekandidaten bij de Moskouse gemeenteraadsverkiezingen in 2019 – red.). We zijn er niet in geslaagd om zijn onschuld te bewijzen, maar wel om hem naar een open inrichting over te laten brengen en vervolgens hebben we bereikt dat hij een voorwaardelijke invrijheidsstelling kreeg. Hij is vrijgekomen en teruggekeerd naar zijn gezin, naar zijn kinderen.
‘Verder was er nog een zaak waarbij een jongen werd beschuldigd van drugsbezit, waarvoor hij uiteindelijk drie jaar heeft vastgezeten. Daarna heeft het Hooggerechtshof het vonnis vernietigd en opnieuw in behandeling laten nemen. Het is ons gelukt om hem vrij te krijgen. Ze hebben hem een schadevergoeding betaald van meer dan twee miljoen roebel (Ongeveer 20.000 euro - red.). Daar heeft hij natuurlijk wel drie jaar voor moeten zitten, maar meer wordt er in de praktijk niet gegeven.’
Steun voor politieke gevangenen
Dus het is je gelukt om als advocaat bij die zeldzame minder dan een halve procent te komen die het lukt om een verdachte vrij te pleiten?
‘Zo zou je dat kunnen zeggen […]. Nu lopen er heel veel zaken tegen Oekraïense krijgsgevangenen. Zo is er een Oekraïense mensenrechtenactivist die dertien jaar gevangenisstraf heeft gekregen omdat hij zogenaamd vreedzame burgers zou hebben beschoten met een granaatwerper. Maar omdat ik de zaak ken, weet ik dat dit onzin is. Er is geen enkel bewijs. Ze hebben hem gedwongen deze verklaring af te leggen. Wij werken nu aan deze zaak.’
‘Zulke zaken motiveren mij omdat ze zelden door iemand worden aangenomen en je weet dat je niet alleen procesmatig kunt helpen. Voor iemand die in de gevangenis zit, wiens vrijheid is ontnomen, is het ongelooflijk belangrijk dat er iemand voor hem opkomt. Mensen zitten in de cel en dat is erg zwaar, zelfs als er geen druk op hen wordt uitgeoefend. Je kunt als advocaat veel steun bieden door de cliënt op te zoeken en bijvoorbeeld op te komen voor betere leefomstandigheden. Over het algemeen zijn gevangenismedewerkers prima mensen met wie je afspraken kunt maken als er problemen zijn. Al gaat dat in de ene gevangenis makkelijker dan in de andere.’
‘Een mens moet voelen dat hij niet alleen is, dat er nog contact is met de buitenwereld via de advocaat. Daarnaast biedt dat ook de mogelijkheid om informatie aan familieleden door te geven. Als iemand mij vraagt naar de gezondheid van zijn vrouw, moet ik dan antwoorden "stuur haar maar een brief via de gevangenismedewerkers, ik ben hier alleen voor juridische zaken?"’
Strijd voor de advocatuur
Ben je niet bang dat jij de volgende zal zijn die gearresteerd wordt?
‘Natuurlijk ben ik bang. Ik begrijp dat zoiets kan gebeuren. Maar ze hebben mij gevraagd (om Navalny te verdedigen – red.). Het laatste wat een advocaat kan doen, is weigeren iemand te verdedigen omdat het gevaarlijk is. Dan kun je net zo goed meteen een bordje omhangen met “verdedigt alleen zonder risico voor eigen veiligheid.” Zo wil ik niet werken. Zodra men mij waarschuwt dat er een risico is, vertrek ik, ik zal me niet laten opsluiten. Maar zolang de mogelijkheid er is (om mijn werk te doen – red.) zou ik niet weten waar ik me anders aan zou moeten vastklampen.’
Wat kan jou beschermen?
‘Ik zou het werkelijk niet weten. […] Vroeger kon publiciteit nog bescherming bieden. Je had mensen als Moeratov (voormalig hoofdredacteur van de onafhankelijke krant Novaja Gazeta - red.) en Venediktov (voormalig hoofdredacteur van radiostation Echo van Moskou - red.) die met hun gezag en publieke optredens invloed konden uitoefenen. Maar na 2022 zijn de regels veranderd. Je hebt het gevoel dat er alleen nog maar gesloten clusters van spelers zijn die de beslissingen nemen. De rest kan het vergeten, niemand is veilig. Die clusters van spelers worden gevormd door de siloviki (wetshandhavende instanties, veiligheidsdiensten en defensie – red.), de hoogste kaste, de rest wordt met rust gelaten zolang het uitkomt, maar zodra ook die groep een probleem vormt, wordt die ook vernietigd.’
‘Ik heb het gevoel dat je om mensen te kunnen verdedigen zoveel mogelijk ondergronds moet werken. Voor een succesvolle verdediging is publiciteit momenteel heel schadelijk, met uitzondering van een paar strafzaken. Zo hoop ik bijvoorbeeld dat publiciteit zal bijdragen aan een goede afloop van de zaak tegen kunstenares Sasja Skotsjilenko (zij zit vast omdat ze prijskaartjes in de supermarkt had vervangen met informatie over de Russische invasie in Oekraïne – red.).’
Gaan ze je arresteren of niet?
‘Arresteren ze me of niet? Is het gevaarlijk om Navalny te verdedigen of niet? Heel jammer dat het zover is gekomen. […]. Ik ben bang om naar Kovrov (plaats waar Navalny wordt vastgehouden in een strafkolonie – red.) te gaan. Bang wat daar zal gebeuren. Bang voor wat de gevolgen zullen zijn.’
‘Vroeg of laat ga je je afvragen: oefen ik mijn beroep nog wel uit of doe ik nu iets anders. In de Sovjet-Unie had je bijvoorbeeld ook journalisten, in het Derde Rijk ook, maar kun je hen nog journalisten noemen?’
Sommige journalisten kiezen er bewust voor om over minder gevaarlijke onderwerpen te schrijven die ook belangrijk zijn. Zo proberen zij zich toch nuttig te maken.
‘Dat zou ik ook graag doen. Maar ze hebben mij nu eenmaal gevraagd om Navalny te verdedigen. Hij is een mens, net als alle anderen.’
Dus in feite neem jij Navalny’s verdediging op je om je te verzetten tegen de teloorgang van de advocatuur?
‘Het is een poging om mijn beroep te behouden. Een poging om te blijven wie ik ben: ik ben advocaat en ik zal mijn werk uitvoeren. Er zit niets anders op. […] Volgens de wet mogen advocaten niet zonder reden een zaak weigeren te verdedigen. En dat is precies waar het hier om gaat.’
Dit is een uit het Russisch vertaalde en ingekorte versie van het interview dat oorspronkelijk gepubliceerd is op het Russische onlineplatform Tsjerta.