Ook voor het Kremlin moet de onverwacht grote opkomst bij de begrafenis van Aleksej Navalny een verrassing zijn geweest. Dat vele duizenden hem de laatste eer kwamen bewijzen en hun afschuw over Poetin uitten was te danken aan Navalny's moedige moeder Ljoedmila, die sterker bleek dan het Kremlin. Maar zal die saamhorigheid standhouden in een land waar oorlogspropaganda het brute regime de vrije hand geeft, vraagt Laura Starink zich af.
In twee dagen tijd werd Navalny's graf totaal aan het zicht onttrokken door een bloemenzee (foto X)
door Laura Starink
En toen gebeurde er iets wat niemand verwacht had. Ondanks de repressie, de wrede chantage van de familie, de videocamera’s, de dranghekken, het doodzwijgen, het afsluiten van het internet in de wijk van de begrafenis, de aanwezigheid van gemaskerde oproerpolitie kwamen duizenden mensen op 1 maart afscheid nemen van Aleksej Navalny. En ze deden dat zoals hij het ze had voorgedaan: door hun angst te overwinnen en hun mond open te trekken.
Het was de eerste keer sinds de invasie van Oekraïne op 24 februari 2022 dat mensen zich groepsgewijs openlijk keerden tegen Poetin, tegen de oorlog, tegen het kapen van hun land. ‘Weg met Poetin’, ‘Stop de oorlog’, ‘Navalny, bedankt!’, ‘We zullen dit nooit vergeven of vergeten!’, ‘Oekraïners zijn goede mensen’, scandeerden de Russen in koor. In de twee kilometer lange rij bij de kerk treurden jong en oud omdat ze een voorbeeld en een houvast verloren.
Alina:
'Ik ben alleen gegaan [naar de begrafenis]. Mijn kinderen zijn niet in Rusland. Mijn vrienden zijn "patriotten". Om me heen stonden mensen die zulke fijne en begrijpelijke dingen zeiden. Dat was zo ongebruikelijk en zo geweldig. Nu zullen deze herinneringen, hoe tragisch de aanleiding ook is, me op de been houden. En ook heb ik begrepen dat de woede en de haat tegen hem die dit heeft gedaan en die ons gevangenhoudt in een kooi ooit tot ontploffing zullen komen. En dan zullen doe jonge en mooie gezichten rondom mij het gezicht van het Rusland van de toekomst worden. En dat heeft Aleksej gedaan.'
Bron: Meduza
‘We verloren een legende, de hoop voor Rusland’, zei een vrouw tegen de Moscow Times. ‘Ik kom de laatste eer betuigen aan een held die vocht voor Rusland en ons leerde niet bang te zijn’, zei een man, die de dood van Navalny een ‘executie ter afschrikking’ noemde. ‘We nemen afscheid van een man die stond voor vrijheid en de strijd tegen dit regime. Ze waren niet alleen bang voor hem toen hij leefde, maar ze vrezen hem nog nu hij dood is.’
Gevraagd naar de angst voor arrestatie zei een vrouw: ‘We weten in wat voor land we leven. Binnenkort zullen ook begrafenissen verboden zijn.’ Een oude vrouw gaf dit als commentaar op de oproerpolitie: ‘Zij lopen met knuppels en wij niet. Dus zij zijn bang en wij niet.’ Een ander zei: ‘De Hitler van deze tijd probeert deze zaak in de doofpot te stoppen.’ Uit voorzorg maakte de krant haar gezicht onherkenbaar.
Slechts 300 mensen werden toegelaten in de kerk en de uitvaartdienst werd in een half uurtje afgeraffeld. Maar toen de kist naar buiten kwam gooiden mensen bloemen op de lijkwagen en zetten zich in een eindeloze rij in beweging naar de Borisovskoje-begraafplaats, waar ook maar een handvol mensen werden toegelaten. Toen de kist in de grond verdween draaide men Navalny's favoriete muziek: Frank Sinatra’s 'I did it My Way' en de soundtrack van de film The Terminator.
Hoeveel mensen op 1 maart op de been waren is moeilijk te zeggen, maar volgens ngo De witte teller, die al decennia schattingen publiceert van aantallen demonstranten met behulp van videobeelden, eigen tellers en detectiepoortjes, waren bij de begrafenis minstens 16.500 mensen aanwezig. Volgens een bron van internet-kanaal Dozjd, gevestigd in Amsterdam, zouden zich op 1 maart zelfs 23.000 mensen verplaatst hebben van de kerk naar de begraafplaats.
In het weekeinde bezocht vervolgens ook nog een eindeloze rij mensen het graf dat geleidelijk aan geheel verdween onder een bloemenzee. Op maandag was de begraafplaats gesloten.
Eensgezinde familie
Dat zoveel mensen hun angst overwonnen is te danken aan de hechte en eensgezinde familie Navalny, die rotsvast overeind bleef tegenover het bewind. Navalny’s vrouw Julia hoorde het nieuws op de Veiligheidsconferentie in München en ze haalde onmiddellijk, tranen in de ogen, keihard uit naar Poetin, die ze verantwoordelijk achtte voor de dood van haar man. Maar ze nam direct de fakkel van haar man over en dat zullen ze vantevoren zo hebben afgesproken. Het maakte haar terugkeer naar Moskou voor de begrafenis levensgevaarlijk. En dus onmogelijk. Het echtpaar heeft twee kinderen.
Vervolgens werd moeder Ljoedmila, afgereisd naar de Poolcirkel op zoek naar het lichaam van haar zoon, tussen het strafkamp in Charp en het mortuarium in Salechard van het kastje naar de muur gestuurd. Na vijf dagen wendde ze zich per video direct tot Vladimir Poetin om het lichaam van haar zoon op te eisen. 'Ik wend me tot u, Vladimir Poetin, want de beslissing hangt alleen van u af. Geef mij het lichaam van mijn zoon terug.'
Nadat Ljoedmila haar zoon eindelijk te zien had gekregen werd ze door een functionaris van het Onderzoekscomité (een soort super-Openbaar Ministerie) gechanteerd om in te stemmen met een snelle heimelijke begrafenis. Ze kreeg een ultimatum van drie uur om toe te stemmen, anders zou Navalny in het kamp begraven worden. 'U weet dat lichamen niet eeuwig goed blijven', zei de man schaamteloos. Opnieuw bracht Ljoedmila dat wangedrag naar buiten. Intussen hadden ook meer dan 60.000 Russen schriftelijk van het Onderzoekscomité geëist dat het lichaam aan de familie zou worden overgedragen, onder wie bekende culturele kopstukken. Het regime haalde bakzeil.
Op basis van bronnen bij de Presidentiële administratie meldt Andrej Pertsev van nieuwsorganisatie Meduza dat het regime van plan was om de begrafenis van Navalny af te handelen zoals ze dat met de uit de lucht geschoten warlord Jevgeni Prigozjin hadden gedaan. Ook daar werd de familie onder druk gezet om van de begrafenis geen bedevaart van aanhangers van Prigozjin te maken. Maar dit keer had het Kremlin buiten moeder Ljoedmila gerekend.
Navalny opgebaard in de kerk van de Icoon van de Heilige Moeder Gods in Moskou
‘Ik weet niet hoe ik zonder jou alleen verder moet, maar ik zal mijn best doen het zo te doen dat jij je daarboven over me verheugt en trots op me bent’, zei Navalnaja op de dag van de begrafenis. 'Dank je voor 26 jaar puur geluk.'
Na de begrafenis, toen de ouders van Navalny waren vertrokken, was het de moeder van Julia die de honneurs waarnam, de vele bezoekers bedankte voor hun eerbetoon en het echtpaar eerde, dat dertig jaar lang een onverbrekelijke twee-eenheid had gevormd. Het gezin Navalny, kortom, was voor het Kremlin een onneembare vesting.
Hoffelijke Gorbatsjov
Rusland heeft een traditie van beladen begrafenissen van politici. Op 19 december 1989 werd kerngeleerde, dissident en oppositiepoliticus Andrej Sacharov door tienduizenden mensen naar zijn laatste rustplaats begeleid. Het publieke afscheid vond plaats in het voetbalstadion Loezjniki, maar de hele politieke top, onder wie Politburoleden Gorbatsjov, Ryzjkov en Jakovlev, bewees hem eerder op de dag persoonlijk de laatste eer toen hij lag opgebaard in het Huis der Geleerden. 'Hij was een politieke tegenstander van formaat', zei Gorbatsjov waarderend. Het was Gorbatsjov die alle politieke gevangenen vrijliet en Sacharov liet terugkeren uit zijn ballingsoord Gorki.
Aan deze korte periode van vrijheid onder Gorbatsjov en Jeltsin heeft Poetin de afgelopen twintig jaar een einde gemaakt. Sacharov stierf een natuurlijke dood, maar Poetins tegenstander Boris Nemtsov werd op 27 februari 2015 bij de muren van het Kremlin doodgeschoten. Ook die politieke moord veroorzaakte een schok in het hele land. Tienduizenden liepen destijds nog onbelemmerd en onbevreesd in een eindeloze treurmars langs de muren van het Kremlin. Nemtsovs vriend Aleksej Navalny liep voorop.
Maar Poetins persoonlijke haat tegen Navalny is altijd voelbaar geweest. Waar Gorbatsjov zijn politieke tegenstander prees, heeft Poetin de naam van Navalny nog nooit in de mond genomen. Volgens zijn woordvoerder Dmitri Peskov had de president de familie van Navalny dan ook niets te melden. Wel waarschuwde Peskov dat ongeregeldheden rondom de begrafenis zwaar zouden worden bestraft.
Eerste arrestaties
Dat de opkomst ondanks alle dreigementen zo groot zou zijn was voor het Kremlin ongetwijfeld een onaangename verrassing. De eerste aanhoudingen van mensen die hebben deelgenomen aan de begrafenis hebben al plaatsgevonden, meldt persorganisatie Meduza. Ze zijn geïdentificeerd via de talloze videocamera's in de buurt. Voorlopig komen ze met een boete vrij. Zo kreeg een vrouw een boete opgelegd omdat ze de Oekraïense leuze 'Eer aan de helden' had geroepen.
Gemaskerde oproerpolitie bij de Kerk van de Icoon van de Moeder Gods (foto Meduza)
De eenzaamheid van Navalny's collega's
Veel mensen die Navalny kwamen begraven gaven aan wat een verademing het was je weer omringd te voelen door gelijkgestemden en samen sterk te staan. Maar de werkelijkheid is dat dit soort bijeenkomsten sinds de inval in Oekraïne compleet onmogelijk zijn geworden. De terreur is alom aanwezig en de angst is navenant gegroeid. De verdeeldheid onder de Russische oppositie zal er niet minder op worden en of Julia Navalnaja hier de rol van haar man zal kunnen overnemen is zeer de vraag. De oorlog geeft Poetin de wind in de zeilen. Zo is giftige racistische oorlogspropaganda de perfecte sluitsteen gebleken voor een systeem van totale onderdrukking. Voorlopig lijkt de dood van Navalny dus eerder het einde van een tijdperk in te luiden dan het begin van iets nieuws.
Dat voelen ook de andere politieke gevangenen, de bekende, zoals Ilja Jasjin en Vladimir Kara-Moerza, maar ook en vooral de onbekende, wier eenzaamheid en isolement alleen maar groter worden.
Ilja Jasjin, die acht jaar kamp kreeg omdat hij materiaal over Ruslands oorlogsmisdaden in Boetsja publiceerde, reageerde geschokt in een brief uit zijn kamp in Oedmoertië. 'Het is moeilijk om mijn gedachten te ordenen. De pijn en de afschuw zijn ondraaglijk.'
Verwijzend naar de dood van Nemtsov zei hij: 'Nu zijn mijn beide vrienden dood. Ik voel een zwarte leegte in me. En natuurlijk begrijp ik welke risico's ik loop. Ik zit achter tralies, mijn leven is in Poetins handen en het is in gevaar. Maar ik zal mijn lijn voortzetten.' Dat Poetin Navalny heeft omgebracht is voor Jasjin een uitgemaakte zaak. 'Poetin had een motief en de gelegenheid. Ik ben ervan overtuigd dat hij het bevel tot de moord heeft gegeven.'
Via Telegram meldde Jasjin dat hem inmiddels te verstaan is gegeven dat hij niet meer alleen een 'kwaadaardige overtreder van het [kamp]regime' is, maar nu ook geboekstaafd is als een persoon, 'die geneigd is tot bestudering en verbreiding van extremisme'. Niet alleen weldenkende Russen voelen zich zonder Navalny verweesd, ook de nog veel kwetsbaardere politieke gevangenen zullen zijn brede rug en onverwoestbare gevoel voor humor node gaan missen.