Drie advocaten van Aleksej Navalny werden vorige week gearresteerd. Het bericht sloeg in als een bom, want Navalny's contact met de buitenwereld is hiermee volledig afgesneden. Tot nu toe lukte het Navalny en andere opposanten om vanuit de gevangenis hun politieke boodschap op sociale media te verspreiden. Daarnaast hebben Russische politieke gevangenen talloze brieven naar buiten gebracht. Journalist Paul Alexander sprak met een Navalny-medewerker die onlangs vrijkwam. Tezamen schetsen ze een beeld van het leven in de Russische strafkampen.
Aleksej Navalny tijdens een van zijn rechtszaken terwijl hij al veroordeeld is. Hij zit inmiddels duizend dagen vast.
door Paul Alexander
Oud-dissident Natan Sharansky zat vanaf 1977 negen jaar gevangen in een strafkamp in de Sovjet Unie en schreef er het boek ‘Wees niet bang voor het kwaad’ over. Ruslands bekendste politieke gevangene Aleksej Navalny las het. Op Instagram verscheen onlangs een brief van zijn hand gericht aan Sharansky. ‘Ik schrijf u vanuit de isoleercel,’ aldus Navalny. ‘U heeft het er over dat u na een reeks termijnen van vijftien etmalen in eenzame opsluiting als 'regulier overtreder’ voor een half jaar verbannen werd naar het speciaal beveiligde cellenblok. Ik kon mijn lachen niet inhouden, zozeer is het systeem in de kern en uitvoering hetzelfde gebleven.’
Navalny bedankt Sharansky in de brief voor de mentale steun die het boek hem verschaft. Hijzelf heeft ruim tweehonderd dagen in de isoleercel gezeten, wat niets is vergeleken met de ruim vierhonderd etmalen isoleercel van Sharansky, die recordhouder is op dit gebied. ‘Er zijn mensen die duidelijk een hogere prijs betalen voor hun overtuigingen .’
Het sovjetkampsysteem is geen grimmig verschijnsel uit het verleden: het is in kern en uitvoering hetzelfde gebleven
‘Navalny gaat mijn record zeker verbeteren,’ reageert Sharansky tegenover het Oekraïense YouTube-kanaal Freedom. ‘Hij zit na een kleine drie jaar gevangenschap al over de helft en hij heeft nog twintig jaar te gaan.’
Sharansky kent de omstandigheden in die cel als geen ander. ‘Je zit in een kleine, geheel lege ruimte. Het is er altijd koud. Je leeft op drie glazen water per etmaal en een verminderd rantsoen. Ik hield het vol door in mijn hoofd tegen mezelf te schaken, duizenden potjes achter elkaar.’
'Stop de vervolging van advocaten!'
Met de arrestatie van Igor Sergoenin en Aleksej Liptser, de huidige advocaten van Navalny, en van een vroegere verdediger Vadim Kobzev, is de gevangen oppositieleider volledig afgesneden van de buitenwereld. Het zal voortaan zelfs onduidelijk zijn of hij überhaupt nog in leven is. De advocaten zijn beschuldigd van ‘deelname in een extremistische groepering’ wegens het doorgeven van boodschappen tussen Navalny en zijn aanhangers. Binnen de mensenrechtenbeweging is geschokt gereageerd.
Een groep advocaten heeft in een open brief opgeroepen tot een staking uit protest tegen de vervolging van hun beroepsgroep. 'Advocaten leven in angst voor willekeurige arrestatie, systematische tegenwerking vaqn hun juridische arbeid en straffeloze bemoeienis ermee. Dit alles in een klimaat van geweld en marteling, intimidatie en directe bedreiging van hun vrijheid, gezondheid en leven.' Ze roepen hun collega's van balie's op tot een staking en vragen de balie's om stakende collega's geen disciplinaire straffen op te leggen.
De organisatie Pervy Otdel (Eerste Afdeling), opgericht door de gevluchte advocaat Ivan Pavlov, heeft in een open brief opgeroepen om de vervolging van advocaten te stoppen. Pervy Otdel schrijft dat de autoriteiten het onmogelijk maken om politiek vervolgden nog te verdedigen en somt de zaken op waarbij advocaten in staat van beschuldiging zijn gesteld.
‘Het is absurd. Verdediging is geen medeplichtigheid. Advocaten zijn geen partners of medeplichtigen van hun cliënten. Ze zorgen voor hun verdediging, een recht dat in de Russische grondwet is vastgelegd. (...) We eisen dat de staat de vervolging, intimidatie en obstructie van advocaten bij het uitoefenen van hun beroep stopt. (...) Pervy Otdel roept publieke instellingen en bezorgde mensen op deze brief te ondertekenen. Het is waar dat we praktisch geen middelen meer over hebben om de illegale acties van de staat tegen te gaan. Maar we kunnen wel onze mond open doen en de regering wijzen op haar misdaden. Stop de vervolging van advocaten. Professionele verdediging is ook nuttig voor jullie, voor jullie die haar nu vernietigen.’
Stalinistische straffen
Sharansky kwam onder Gorbatsjov vrij en emigreerde naar Israel, waar hij een gevierd politicus werd. De Goelag, meende hij ook zelf, leek na het uiteenvallen van de Sovjet Unie een grimmig verschijnsel uit een voorbij verleden. ‘Wie had gedacht dat Poetin er in zou slagen de tijd zo snel weer terug te draaien,’ zegt Sharansky nu. ‘Rechters baseren hun vonnissen op dezelfde grond als mijn veroordeling destijds: landverraad. Toen stond daar maximaal 15 jaar op. Inmiddels hebben de straffen een stalinistisch karakter met 25 jaar kamp voor Vladimir Kara-Moerza en de extra 19 jaar voor Navalny bovenop de 9,5 jaar kamp die hij al had.’
Om in dat systeem te overleven is het volgens Sharansky essentieel jezelf er aan te blijven herinneren waarom je vastzit. ‘Je moet jezelf inprenten dat jouw strijd impact heeft op het lot van miljoenen mensen, dat je het opneemt tegen een verdorven systeem, dat je je het niet kan veroorloven te zwichten.’
De dissidenten van toen waren het geweten van de samenleving in hun onvoorwaardelijke strijd tegen het repressieve sovjetbewind. Dezelfde rol vervullen de politieke gevangenen van nu, bereid als ze zijn de consequenties te aanvaarden voor hun verzet tegen Poetins oppermachtige kliek en tegen de oorlog. Die onverzettelijkheid klinkt ook door in hun brieven uit de kampen die mensenrechtenactivisten en familieleden veelvuldig delen op sociale media.
Daarnaast blijven bekende politieke gevangenen als Navalny, Kara-Moerza en Ilja Jasjin vanuit gevangenschap hun politieke boodschap verspreiden. Hun advocaten, die in de rechtszaal niets kunnen uitrichten om strafvermindering te bewerkstelligen, zijn van onschatbare waarde als ‘postbode’ en brengen die berichten naar buiten.
Andrej Borovikov verlaat zijn strafkolonie eind mei na 2,5 jaar gevangenschap. Foto Facebook/Borovikov
Ik las meerdere brieven en sprak met voormalig politiek gevangene Andrej Borovikov, die eind mei vrijkwam na een gevangenisstraf van tweeëneenhalf jaar. Tezamen schetsen de verhalen van politieke gevangenen een beeld van het leven in de kampen.
Beschrijft Sharansky nog hoe hij in de sovjettijd in een klein ‘politiek kamp’ werd ondergebracht met andere politieke gevangenen, nu belanden politieke gevangenen alleen tussen de criminelen. Borovikov zat in een strafkamp in de regio Archangelsk met de bedrieglijk lieflijke naam Bosriviertje, waar hij de derde verdieping van een barak deelde met rond de zeventig medegevangenen. Het overgrote deel van hen was veroordeeld voor drugshandel. De rest zat er voor afpersing, diefstal, fraude en geweldsdelicten.
Medegevangenen
‘Medegevangenen behandelen je niet anders omdat je een politieke gevangene bent,’ vertelt Borovikov per telefoon vanuit zijn woonplaats Archangelsk. ‘Er zijn spanningen en ruzies, zoals je die in elke groep hebt met personen die je niet liggen, zeker als je vierentwintig uur per etmaal tot elkaar veroordeeld bent. En je moet niet vergeten dat deze groep in hun leven voor de gevangenis gewend was problemen vaak met geweld op te lossen. Als je zwakte toont of de hele dag depressief op je bed blijft liggen, loop je snel het risico te worden onderworpen aan alle denkbare vernederingen door medegevangenen.’
Borovikov wist zich daartegen teweer te stellen en heeft ‘zijn vuisten niet hoeven te gebruiken’, zoals hij het uitdrukt. Wat zijn medegevangenen nog het meest verbaasde, was zijn veroordeling voor wat iedereen als onschuldig vergrijp beschouwt. Borovikov, die werkte als stafmedewerker van Navalny voor de afdeling Archangelsk, kreeg tweeëneenhalf jaar strafkamp tegen zich uitgesproken voor het verspreiden van pornografie na het posten van de onkuise videoclip Pussy van Duitse metalband Rammstein op zijn VK-pagina - het Russische Facebook. Het was niet anders dan een voorwendsel hem als oppositielid achter de tralies te stoppen. Zijn advocaat ontdekte dat de clip in Rusland alleen al meer dan 250 duizend reposts had. ‘Ze kunnen net zo goed heel Rusland opsluiten,’ was de reactie van zijn medegevangenen.
'Ze kunnen net zo goed heel Rusland opsluiten', vinden medegevangenen
Borovikov heeft, zegt hij nu, met zijn veroordeling ironisch genoeg ook geluk. Als hij niet in de tijd voor Ruslands inval in Oekraïne in de gevangenis was beland, hadden ze hem vanwege zijn standpunten over de oorlog en over Poetins regime een veel hogere straf gegeven.
Dat overkwam de tweeënzestigjarige Aleksej Gorinov, deelraadslid in Moskou. Hij sprak zich direct na Ruslands inval in Oekraïne in de deelraad uit tegen de oorlog en was de eerste die veroordeeld werd op grond van de wet tegen de verspreiding van desinformatie over de oorlog. Nu zit hij een straf uit van zeven jaar in strafkolonie nr 2 in de regio Vladimir, waar ook Navalny nog heeft gezeten. ‘Het is moeilijk uitleggen aan mijn medegevangen dat ik zeven jaar strafkamp heb voor het uitspreken voor de vrede, terwijl een medegevangenen in mijn barak zes jaar kreeg voor moord,’ schrijft hij vanuit gevangenschap aan het Russische onafhankelijke weekblad Sobesednik.
Medische zorg
Gorinov is chronisch patiënt: hij mist een deel van een long. Doordat ze met zoveel op een hoop in een benauwde afgesloten ruimte leven gaan er continue virussen rond en lijdt hij aan een bronchitis die maar niet geneest. Berucht is het totale gebrek aan medische zorg en medicijnen in de kampen. Het kamp staat ook nog eens in moerassige gebied waardoor er altijd verstikkende stank hangt en het hele jaar door muggen zwermen in de barakken.
‘Het is gezonder ziek in je eigen barak te liggen dan behandeld te worden in het gevangenisziekenhuis’
Uiteindelijk hebben ze hem naar een gevangenisziekenhuis overgebracht. Hij had al gehoord over slechte behandeling en zelfs over mishandeling van zieke gevangenen daar. Zelf kreeg hij geen enkele hulp. ‘Het is gezonder ziek in je eigen barak te liggen dan behandeld te worden in het gevangenisziekenhuis.’
Het zal niet verbazen: de omstandigheden in de kampen zijn primitief. Het gevangeniswezen komt direct voort uit het oude Goelag-systeem. Het uitgebreide netwerk aan kampen zoals dat ontstond onder Stalin is grotendeels intact gebleven. Gevangenen verblijven in dezelfde bakstenen barakken als destijds. En voordat ze in het kamp aankomen brengen de gevangenen in afwachting van hun rechtszaak zonder ooit daglicht te zien maanden en soms meerdere jaren door in overvolle cellen met een wc-pot in dezelfde ruimte. ‘Aan de stank daar wen je nooit,’ zegt Borovikov.
Gevangenen aan het werk in de strafkolonie waar Borovikov zat. Foto FSIN
Werken in de kampen is verplicht en bestaat meestal uit het naaien van uniformen voor kamppersoneel en politie. Gorinov is vanwege zijn hoge leeftijd daarvan vrijgesteld. Hij brengt zijn dagen lezend door - er is een kleine bibliotheek en hij leest alles waar hij zijn hand op weet te leggen: Scott Fitzgerald, Camus, Sartre, Remarque, Marquez.
Boeken en brieven
Borovikov kreeg stapels boeken per post toegestuurd, onder andere van de Nederlandse journalist Ardy Beld, waarvoor hij hem dankbaar is. De bekende onafhankelijk Russische krant Novaja Gazeta gaf hem als politieke gevangenen een gratis abonnement, zodat hij niet verstoken bleef van nieuws. Dat liep door totdat de krant na de inval in Oekraïne in Rusland verboden werd.
Gevangenen krijgen het nieuws over de oorlog mee middels de Russische staatszenders op de televisie in de barakken, zegt Borovikov. Niemand in de gevangenis snapte aanvankelijk waarom Russen tegen Oekraïeners aan het vechten waren, maar velen raakten evengoed geïnfecteerd door de stroom propaganda en staken hele scheldkanonnades af zodra Zelensky in beeld verscheen. Veel van hen meldden zich aan voor rekrutering, ook als ze niet achter de oorlog stonden. ‘Niet onbegrijpelijk gezien de de kans op vrijheid die hun geboden wordt,’ zegt Borovikov.
Brieven zijn bron van informatie en balsem voor de ziel
Borovikovs voornaamste bron van informatie waren de talloze brieven van sympathisanten. Bij elkaar ontving hij er meer dan vijfduizend die hij allemaal beantwoord en bewaard heeft: hij liep met een loodzware tas de gevangenis uit.
Alle politieke gevangenen benadrukken hoe belangrijk die brieven voor het moreel zijn. Ze dienen als middel om contact te blijven met de buitenwereld en zijn, in de woorden van Borovikov ‘balsem voor de ziel’.
Bezoek
En dan hebben de politieke gevangenen één keer in de drie maanden recht op een bezoek van drie etmalen lang van directe familieleden. Borovikovs vrouw beviel van hun eerste kind toen Borovikov drie maanden vast zat. Ze wilden niet dat de eerste ontmoeting van zoon Stepan met zijn vader achter tralies plaatsvond, dus kwam zijn vrouw alleen. Op het terrein van het kamp is een speciale bezoekersbarak achter een omheining, waar ze de drie dagen met elkaar doorbrachten. ‘Stel je er een goedkoop motelletje bij voor met de hoogstnoodzakelijke attributen als een gemeenschappelijk keukentje, wat douchecellen en wc’s.’
Het kamppersoneel liet hen daar de drie dagen achter elkaar ongemoeid. Borovikov heeft over zijn bewakers over het algemeen geen klachten. ‘Ik heb gedurende voorarrest en transport op meerdere plaatsen gevangen gezeten. Of het nou in Kirov, Jaroslavl of Archangelsk was, ik kan van niemand van het kamppersoneel zeggen dat die kwaad in de zin had.’
Strafkamp nr. 6 in Omsk. Foto FSIN
Zijn wrok gaat uit naar de kampleiding. Het laatste half jaar voor zijn vrijlating was het gedaan met zijn leven in de barak en bracht hij bijna aaneengesloten door in de isoleercel. De aanleiding voor eenzame opsluiting was telkens onbetekenend, bijvoorbeeld omdat hij na het slaapappèl nog wat water ging drinken of omdat hij na de lunch een stuk brood in zijn zak stopte, wat iedereen doet. ‘Bevel van hogerhand, fluisterde het personeel me telkens verontschuldigd toe.’
Pesterijen
Politieke gevangenen worden permanent onderworpen aan de pesterijen van de kampleiding. Ook de oude Gorinov krijgt uit het niets strafmaatregelen opgelegd. Zo betitelde de kampleiding hem als vluchtgevaarlijk, een absurde claim gezien zijn leeftijd en gezondheid. Hij moet sindsdien om de twee uur een controle ondergaan, wat betekent dat ook ’s nachts er telkens bewakers aan zijn bed staan, een aanslag op zijn nachtrust.
Aleksej Gorinov met protest tegen de oorlog tijdens zijn proces. Foto Telegramkanaal Free Aleksey Gorinov
En inmiddels is Gorinov enkele dagen geleden voor een derde termijn in de isoleercel geplaatst. Het bericht bereikte ook Navalny die vanuit zijn isoleercel furieus reageerde op Instagram. ‘Hoe kun je de timide, intelligente Gorinov dit aandoen? Dat is geen marteling, maar in zijn geval als longpatiënt regelrechte moord. We moeten ons solidair tonen en deze informatie delen met een miljoenenpubliek om dat te blijven helpen herinneren aan het sadisme van het Russische gevangenissysteem.’
Dat systeem heeft enkel als doel de politieke gevangene te breken, zeker in het geval van Poetins meest geduchte vijanden als Kara-Moerza en Navalny. Uiteindelijk gaat het er om hen geheel uit de beeld te laten verdwijnen.
Kara-Moerza heeft al langer dan een jaar geen bezoek van vrouw en kinderen mogen hebben. Hij is onlangs na aankomst in de strafkolonie meteen in een isoleercel beland. Hij lijdt als gevolg van een dubbele vergiftiging door de FSB in 2015 en 2017 aan een ernstige spierziekte, wat hem, zo is de zorg, in het strafkamp snel fataal kan worden.
In de cel van Navalny klinkt non-stop de stem van Poetin door de speakers
In mindere mate geldt hetzelfde voor Navalny, die eveneens een vergiftiging ternauwernood overleefde. Begin oktober werd bekend dat hem als nieuwste strafmaatregel een jaar eenzame opsluiting is opgelegd in het speciaal beveiligde cellenblok, ook wel bekend als EPKT, waar ook Sharansky al over schreef.
Navalny benadrukt in zijn berichten hoe de kampleiding zich permanent schuldig maakt aan mentale folterpraktijken. Een grote bron van ellende in de gevangenissen is het geschal van de speaker. In de cel van Navalny klinkt non-stop de stem van Poetin door de speakers. ‘Wie denken jullie is kampioen in het beluisteren van Poetins toespraken. Wie hoort ze de hele dag aan en valt er ’s avonds ook mee in slaap?’
Maar het ergste is de kou, schrijft hij na er al meer dan tweehonderd etmalen isoleercel op te hebben zitten. ‘Ze geven je een extra dun gevangenisuniform zonder voering. Met temperaturen tussen de veertien en zeventien graden - je zou het misschien niet zeggen - bevries je tot op je botten. Je kan etmaal na etmaal alleen maar denken aan een kleine warme radiator waar je je tegenaan kan drukken.’
Strijd
Ilja Jasjin maakt het V-teken vanachter de tralies van zijn kooi in de rechtszaal. Foto Instagram Ilya Yashin.
Het neemt niet weg: hoe beperkter de ruimte, hoe hardnekkiger het verzet. Het is ook wat Sharansky in zijn boek beschrijft: je bent in voortdurende strijd met de kampautoriteiten verwikkeld. En als je er in slaagt niet te buigen en stand te houden, proef je een zoete overwinning, hoe kort het soms mag duren.
De politieke gevangenen geven herhaaldelijk aan geen spijt te hebben van de acties die hen achter de tralies deden belanden. De strijd voor de goede zaak is wat hen sterkt. ‘Als ik had geweten dat ik met mijn gevangenschap een heldenstatus zou krijgen, had ik de kans gegrepen mijn anti-oorlogsboodschap nog luider en helderder te verwoorden,’ schrijft Gorinov.
'Ik beloofde mezelf om de gevangenis te veranderen in een politiek platform tegen de oorlog'
‘Wanhoop niet, verzin zinvolle taken voor jezelf, besteed je tijd nuttig,’ is het devies van de bekende oppositielid Ilja Jasjin, die momenteel in een Moskouse gevangenis zit in afwachting van zijn transport naar het kamp. In een brief aan aan de onafhankelijke Russische nieuwssite Mediazona schrijft hij: ‘Na mijn arrestatie beloofde ik mezelf om de gevangenis te veranderen in een politiek platform tegen de oorlog. Ik streef er naar om vanuit de gevangenis de belangen van de vredesbeweging in Rusland te vertegenwoordigen,’
Om voorzichtig tot de conclusie te komen: ‘Ik geloof dat ik daar in slaag. In de rechtszaal heb ik tenminste elke kans benut om luid en duidelijk te verkondigen: Poetin is een oorlogsmisdadiger en het Russische leger dient onmiddellijk te vertrekken van Oekraïens grondgebied.’