De Russische oppositie maakt een verdeelde en ruziënde indruk. Toch zijn er voorzichtige pogingen om eenheid te smeden, denkt cultuurcriticus Andrej Archangelski. De dilemma's zijn groot en de meningsverschillen navenant. Een morele autoriteit à la Sacharov ontbreekt. Er wordt veel geconfereerd maar nauwelijks gezamenlijk gedemonstreerd. Dat komt omdat Rusland een gedepolitiseerd land is. Een gevoel van collectieve schuld ontbreekt.
The Day After, conferentie van de Russische oppositie in Brussel (foto Facebook Dmitri Goedkov).
door Andrej Archangelski
Er was één leider van de Russische oppositie, ex-CEO van oliebedrijf Joekos en ex-politieke gevangene Michaïl Chodorkovski, die in de opmerkelijke militaire muiterij van het afgelopen weekeinde openlijk steun uitsprak voor Wagnerleider Jevgeni Prigozjin. ‘Wat we nu kunnen doen om ons land te helpen, is zorgen dat mensen het horen, wanneer Prigozjin de waarheid spreekt (wat ik zeg is een gruwel!)’, schreef Chodorkovski op zijn Telegramkanaal.
Deze opmerking kwam hem direct op veel kritiek te staan van de rest van de Russische oppositie, die herinnerde aan het feit dat Prigozjin aan het hoofd staat van een privébedrijf, dat volop deelneemt aan de agressie tegen Oekraïne. ‘Is het mogelijk om kwaad met kwaad te bestrijden?’ - dat is één van de dilemma’s waar de hedendaagse Russische oppositie mee te maken heeft. Zijn alle middelen geoorloofd om in Rusland regime change te bewerkstelligen?
De 'Russische oppositie' is een allegaartje van elkaar bestrijdende facties, die soms proberen elkaar te vinden in een gemeenschappelijk programma. Dit jaar werden kort na elkaar enkele congressen georganiseerd door de Russische oppositie. Het forum The day after, georganiseerd door pro-democratische Russische organisaties, vond plaats op 5 en 6 juni 2023 in Brussel. De conferentie werd ontvangen door het Europees Parlement, mede-organisator van de bijeenkomst. De Russische politicoloog Jekaterina Schulmann beschouwde de bijeenkomst als ‘het begin van het legitimeringsproces van de Russische oppositie in Europa’.
Politicoloog Jekaterina Schulmann (foto Facebook).
De Brusselse conferentie had twee belangrijke resultaten: ten eerste werd er een werkgroep opgericht, die de plooien in de samenwerking tussen politieke vluchtelingen en Europese structuren moet gladstrijken. Ten tweede zal het Europarlement een ombudsman ‘voor de rechten van Russen buiten Rusland’ aanstellen. Het is nog onbekend of die ombudsman bijvoorbeeld een europarlementariër zal zijn, of een gezaghebbende Russische emigrant.
In Berlijn vond in april een door Michaïl Chodorkovski georganiseerd congres plaats. De slotverklaring van het congres (‘Verklaring van Russische democratische krachten’) stelt onomwonden: ‘Russische troepen moeten teruggetrokken worden uit alle bezette gebieden. De internationaal erkende grenzen van Rusland moeten hersteld worden; oorlogsmisdadigers moeten worden berecht, en de slachtoffers van de agressie moeten worden gecompenseerd’.
Onder de ondertekenaars van de verklaring zijn Michail Chodorkovski, de ondernemers Jevgeni Tsjitsjvarkin en Boris Zimin, de voormalige Doemaleden-in-ballingschap (vader) Gennadi en (zoon) Dmitri Goedkov, en de economen Sergej Aleksasjenko en Sergej Goeriëv. De ‘Berlijnverklaring’ is één van de organisatorische voorbeelden van 'het Rusland dat tegen de oorlog is', stelt politicoloog Kirill Rogov. Een belangrijk punt uit de verklaring was: de ondertekenaars ‘onthouden zich van openbare onderlinge conflicten tussen democratische en anti-oorlogsbewegingen’.
Op 12 juni - in Rusland het officiële feest Dag van Rusland - hielden oppositiemedia een ‘solidariteitsmarathon’ ter ondersteuning van politieke gevangenen en alle Russen die zich tegen de oorlog in Oekraïne uitspreken. Deelnemers waren televisiezenders Rain TV (Amsterdam) en Navalny Live, nieuwskanalen Meduza (Riga) en Novaja Gazeta (Berlijn), het YouTubekanaal van Chodorkovski en vele anderen. De marathon haalde in een paar dagen 34 miljoen roebel (ongeveer 370 duizend euro) op voor politieke gevangenen.
Solidariteitsmarathon voor politieke gevangenen, hashtag #jebentnietalleen, haalde 370.000 euro op.
Pogingen om de rijen te sluiten
Anderhalf jaar na het begin van de agressie kunnen we zeggen dat de Russische oppositie zich probeert te verenigen en gemeenschappelijke principes te formuleren. Maar de aanhangers van Aleksej Navalny (FBK, het Fonds voor de Bestrijding van Corruptie) kwamen niet naar het congres van Chodorkovski, noch naar de bijeenkomst in Brussel, terwijl ze wel waren uitgenodigd. FBK (nu geleid door Maria Pevtsjich) is de meest invloedrijke organisatie van de Russische oppositie, met tienduizenden aanhangers en een organisatiestructuur in Rusland (het Navalny-hoofdkwartier). FBK wil zich niet verenigen met de rest van de oppositie omdat het dit politieke kapitaal niet wil delen met anderen.
Dat is een foute beslissing: op dit moment heeft geen enkel lid van de Russische oppositie absolute autoriteit, met uitzondering van Aleksej Navalny zelf, die in Rusland wederom wordt berecht. Hij heeft de status van een martelaar.
Hebben andere oppositieleiders - Kasparov, Goedkov, Chodorkovski en anderen - vandaag de dag invloed op Russen? Momenteel is die minimaal, zo wijzen opiniepeilingen uit (de oppositieleden weten slechts hun harde kern van geëmigreerde aanhangers te consolideren). Laten we ze ‘sluimerend’ of ‘ingeblikt’ noemen. Maar wanneer de situatie in Rusland verandert zal deze invloed direct toenemen.
Jekaterina Schulmann stelt dat ‘oppositie’ een onjuiste benaming is voor de geëmigreerden; in Rusland is op dit moment geen enkele ruimte voor politiek, en het Kremlin beschouwt politieke tegenstanders als criminelen. Een meer correcte benaming voor émigrés is een ‘politieke underground’.
‘Wie zijn wij?’
Op wie vertrouwt de huidige oppositie? Dat lijkt duidelijk: op iedereen die het niet eens is met Poetins regime. Deze coalitie kan vandaag nog opgezet worden. Maar uit wie zal zij bestaan? Wie mogen meevaren op de ark van Noach? Er zijn twee strategieën. Michaïl Chodorkovski is voorstander van de breedst mogelijke vereniging. De formule-Chodorkovski is heel eenvoudig: ‘Wat je vóór de agressie van 2022 deed, is niet van belang. Wat telt, is wat je sinds 24 februari 2022 doet.’ Zelfs als je het niet eerder openlijk opnam tegen het regime, en zelfs als je vandaag zwijgt - in de toekomst mag je hoe dan ook onderdeel worden van ‘het nieuwe Rusland’.
Natuurlijk moedigt dit standpunt passiviteit aan; maar uit politiek oogpunt is het een correcte strategie, omdat het de deur openlaat voor het grootst mogelijke aantal aanhangers.
FBK hangt het diametraal tegenovergestelde standpunt aan (de organisatie heeft zijn principes weliswaar niet openlijk geformuleerd, maar die blijken uit de daden van Navalny’s strijdmakkers): alleen zij die openlijk strijden tegen het regime, en liefst Navalny en zijn team steunen, zijn welkom in het toekomstige Poetinloze ‘paradijs’. Maar FBK kan met zijn radicalisme mogelijke aanhangers afschrikken.
De minimale opdracht voor de hele Russische oppositie is om voorbij de grenzen van de ‘liberale bubbel’ te kijken (het gaat, voorzichtig geschat, om een miljoen mensen - zij die geëmigreerd zijn of ondergronds zijn gegaan). Voor politieke verandering is dat erg mager. Zoals de ervaring van de transformatie van post-Sovjetregimes toont, is voor echte maatschappelijke verandering de (electorale) steun van 20 tot 30 procent van de bevolking nodig. Dat wil zeggen dat de hedendaagse oppositie niet alleen moet praten met ‘de hunnen’, maar ook met vreemden.
De oppositie zal een gemeenschappelijke taal moeten vinden met het ‘neutrale midden’. FBK heeft geprobeerd de 'liberale bubbel' te ‘doorprikken’ door middel van hun corruptieonderzoeken, die inderdaad door miljoenen worden bekeken. Maar paradoxaal genoeg leidt zelfs kennis over de massale corruptie in de hoogste echelons van het Kremlin niet tot een verandering van de politieke overtuigingen van de meeste Russen.
De oppositie moet op zoek naar een sterke morele basis. In mijn gesprek voor Radio Liberty met de dichteres Maria Stepanova, die recent twee Europese prijzen won, formuleerde zij dat zo: ‘Geen van de hedendaagse Russen heeft het recht slechts voor zichzelf verantwoording afleggen. We zijn allemaal verantwoordelijk voor de daden van Poetins regime.’ De Russen van vandaag hebben allemaal verloren. Niemand had een juiste morele positie, al onze pogingen waren voor niets. Wat nu?
Morele autoriteit van een Sacharov
Onlangs opende in Parijs het Sacharov-instituut (in Moskou opgericht door mensenrechtenactivist Lev Ponomarjov en inmiddels verboden) zijn deuren, en in Berlijn ging ‘Radio Sacharov’ van start. De organisatoren probeerden - zonder het zich te realiseren - steun te vinden in een autoriteit die buiten de context van de oorlog staat en tegelijkertijd wereldwijd gewicht heeft (Nobelprijswinnaar en mensenrechtenactivist Andrej Sacharov). Geen van de hedendaagse politieke activisten en mensenrechtenactivisten heeft op dit moment die autoriteit.
Bij tijd en wijle steekt op sociale media een stormpje de kop op over de vraag wat de morele verplichtingen van Russische politieke emigranten vandaag zijn. De strengste scherpslijpers zeggen dat Russen hun schuld alleen kunnen afkopen met hulp aan Oekraïne. Al het andere is irrelevant of niet productief. De brede gemeenschap van emigranten is echter niet bereid om deze formule te accepteren: in plaats van praktische oplossingen te zoeken ruziet de Russische oppositie onderling liever over de vraag wie de grootste schuld draagt aan de ontstane situatie.
Aleksej Navalny heeft de status van een martelaar.
Tegen deze achtergrond oogt de reële politieke activiteit van de oppositie dan ook bijzonder zwak. Berlijn is één van de centra van de Russische emigratie. Duitsers begrijpen hedendaagse Russen beter dan wie ook - zij hebben immers ook de nodige ervaring met dictatuur en totalitarisme achter de rug. Voor Russen is het hier - wellicht - het meest comfortabel. Toch komen bij Russische oppositiebijeenkomsten in Berlijn weinig mensen opdagen. Ze zien er het nut niet van in.
De Russische anti-oorlogsdemonstratie van 24 februari 2023, één jaar na de invasie, trok slechts 500 mensen (diezelfde avond gingen hiervoor in Berlijn tienduizenden Oekraïners de straat op). Op 9 mei (de Russische feestdag ter viering van de overwinning op nazi-Duitsland) demonstreerden vertegenwoordigers van de democratische oppositie bij het monument in het Treptowerpark, waar patriottische Russische emigranten uit de jaren '90 zich traditioneel verzamelen. Dat resulteerde in botsingen tussen verschillende groepen Russen. En slechts 50 tot 100 Russen kwamen op Navalny’s verjaardag bijeen bij de Brandenburger Tor. In andere Duitse steden was het niet anders. Dat zijn allemaal teleurstellend kleine aantallen.
Niet demonstreren wel confereren
Wel vinden in Berlijn (waar ik woon) allerlei conferenties plaats. Bijvoorbeeld ‘Flucht und Exil im östlichen Europa’, georganiseerd door de Duitse gemeenschap van Oost-Europese Studies (opgericht in 1913). Hoewel opgedragen aan Russische vluchtelingen, was de voertaal Duits en Engels. Dat wekte direct de interesse van Duitse en Europese media - anders dan andere Russische conferenties, waar het Russisch de voertaal is.
‘Welk nut hebben die eindeloze Russische gesprekken?’, is de veelgehoorde repliek. Russische ruzies leiden tot niets concreets, ze monden uit in niets anders dan pessimisme en teleurstelling. Toch hebben dit soort gesprekken vandaag de dag een belangrijke therapeutische betekenis. Men moet beseffen dat onafhankelijk denkende mensen in Rusland al jaren in een constante staat van angst leven voor elk woord en elke daad. Poetins regime is teruggekeerd naar de totalitaristische Sovjetpraktijk - een poging om niet alleen woorden, maar ook gedachten te controleren (zie George Orwell). Daarom is het belangrijk om het vrije Russische denken te beschermen. Die gesprekken moeten Russen weer leren wennen aan vrije discussie.
Dilemma's over cultuur
De Russische emigratie kent nog enkele onoplosbare ethische vraagstukken. Veel bekende Russische liberalen toeren momenteel door Europa. Natuurlijk steunen ze Oekraïne, en gaat een deel van de opbrengsten naar Oekraïne, maar ze moeten ook ergens van leven. Men zou kunnen stellen dat ze op deze manier geld verdienen over de rug van de Oekraïners. Is het voor Russische oppositieleden ethisch om geld te verdienen door zich tegen de oorlog uit te spreken?
Michail Chodorkovski op de conferentie The Day After in Brussel.
En mogen Russen nog gewoon lezingen geven over kunst? Mogen Russen zich tijdens de oorlog überhaupt nog bezighouden met kunst? En wat moeten kunstenaars doen die in Rusland zijn gebleven? De bekende Russische émigré Vadim Zacharov (een conceptuele kunstenaar die de Sovjet-Unie in de jaren 90 verliet) roept kunstenaars die in Rusland zijn gebleven op om niet deel te nemen aan officiële tentoonstellingen en om het contact met de staat tot een minimum te beperken. Dat is wat onafhankelijke kunstenaars in de Sovjettijd deden. Overigens stelt Zacharov in een artikel met de titel De Russische cultuur moet leren zwijgen voor om een nieuwe onafhankelijke underground op te richten in Rusland. Hoe moeilijk ook, cultuur is voor het Russische publiek in donkere tijden de enige verbinding met de wereld, met beschaving. Een eenduidig recept is er niet.
De Oekraïense samenleving is uiteraard op dit moment de enige ethische scheidsrechter voor de Russische oppositie. Oekraïners zijn zeer sceptisch over de acties van de Russische oppositie en dat is te begrijpen. Maar ook in de Oekraïense samenleving is hierover een debat gaande. Oleksi Arestovytsj, voorheen adviseur van de Oekraïense president, was in juni in Brussel bij de conferentie van de Russische oppositie aanwezig. Hij zei dat ‘vrijheid geen nationaliteit kent’, en dat de Russische oppositie daarom met begrip tegemoet moet worden getreden. Zolang de oorlog voortduurt en Oekraïners elke dag slachtoffers van Russische bommen en raketten begraven is het onmogelijk van de Oekraïners een objectieve houding te vragen tegenover welke Rus dan ook.
Er zijn Oekraïense intellectuelen die zeggen dat we de Russische oppositie moeten steunen in zijn streven om ‘een ander Rusland’ uit te vinden. Is het mogelijk om een ‘nieuwe formule’ te bedenken voor Rusland, zonder koloniale en imperiale ideeën? Zelfs de Oekraïense minister van Defensie, Oleksi Reznikov, sprak hierover in een [Russischtalig] interview met televisiezender Current Times.
Hoe langer intussen de agressie van Poetins regime tegen Oekraïne voortduurt, des te moeilijker wordt de strijd voor een ‘goede toekomst’ in Rusland.