Pilote Nadja Savtsjenko, ooit krijgsgevangene van de Russen, was een volksheldin in Oekraïne. Nu wordt ze beschuldigd van een poging tot staatsgreep in Kiev. Een jaar voor de verkiezingen staat de Oekraïense politiek onder hoogspanning. De zittende macht haalt alles uit de kast om tegenstanders verdacht te maken, maar sommige gebeurtenissen zijn inderdaad heel curieus. Stef Heinink zet paranoia en propaganda op een rijtje.
President Porosjenko temidden van paratroopers. Foto Wikimedia.
door Stef Heinink
Een krap kamertje. Een nis lijkt het wel. Sigaretten. Vier figuren, met de knieën tegen elkaar aan, die snode plannen bekokstoven. Het past allemaal goed in het clichébeeld van een samenzwering. Ook het gespreksonderwerp laat weinig ruimte voor twijfel over. ‘Ik stel een staatsgreep voor. Ze moeten fysiek uit de weg worden geruimd. Allemaal, in één keer en van binnenuit.’ Aan het woord is de bekendste onder de vier: oorlogsheld, volksvertegenwoordigster en voormalig Kremlin-gevangene Nadezjda Savtsjenko.
Een ander reageert, een rossige, bebaarde man met bril. Vladimir Roeban, oorlogsvrijwilliger en betrokken bij de onderhandelingen over krijgsgevangenen, ziet het anders. Hij bepleit een revolutie. ‘Chaos is gewenst. Niets om bang voor te zijn. Aan chaos moet richting worden gegeven.’
Wil Roeban de hele regeringswijk onder vuur nemen, Savtsjenko is vooral op de Verchovna Rada gefocust, het Oekraïense parlement. ‘Kijk’, zegt ze op gedempte toon ‘er is één dag waarop alle ministers en hoofden van de veiligheidsdiensten bij elkaar zijn. Ook de procureur-generaal en alle volksvertegenwoordigers. En de president houdt een toespraak.’
Eén van de twee andere deelnemers aan het gesprek, beiden dienstplichtig militair bij de eenheid Bijzondere Operaties, wil weten welke dag dat is. ‘Wanneer de president verantwoording aflegt’ is het antwoord.
Zeer ernstig bloedvergieten lijken de deelnemers voor lief te nemen. ‘Vierhonderd duizend, ik zeg vierhonderd duizend’ stelt later een stem, die op die van Savtsjenko lijkt, aan Roeban voor. ‘Wat bedoel je. Geld ?’ vraagt de laatste. ‘Hallo… ! Hoezo geld Vova ? Hoezo geld ? Doden zijn nodig.’
Enkele van de op video en audio opgenomen gesprekken vinden plaats in december 2017. Volgens de justitiële aanklagers zijn Savtsjenko en Roeban dan al maandenlang plannen aan het beramen. Ergens in november echter zouden de dienstplichtigen in de groep, waarvan in totaal vijf namen bekend zijn, naar de autoriteiten zijn gestapt. Daarna zouden de overgebleven twee hoofdrolspelers door de SBOe, de Oekraïense inlichtingen- en veiligheidsdienst, zijn gevolgd en bespioneerd.
Ramp afgewend?
Oekraïne is dus een ramp bespaard gebleven. Tenminste als we het Openbaar Ministerie van Joeri Loetsenko, de aan president Porosjenko loyale procureur-generaal, en die andere bondgenoot van de president, Vasili Gritsak, hoofd van de SBOe, moeten geloven. Centraal Kiev zou in een slagveld veranderen. Beginnend met door Savtsjenko in de Rada tot ontploffing gebrachte granaten. Het parlement zou op zijn grondvesten trillen. Letterlijk. Door een ‘concert’ (Roeban) van explosies. De grote kroonluchter en de glazen koepel moesten naar beneden komen. Vanaf een schip op de Dnjepr of vanaf één van de eilanden zouden mortiergranaten worden afgevuurd. Antitankwapens zouden worden ingezet, machinegeweren, kalasjnikovs. De zwart geblakerde climax, in 2014, van de burgeropstand Majdan zou verbleken bij deze orgie van apocalyptisch geweld.
Coup die historische staatsgrepen tot amateurtoneel degradeert?
Het lijkt op een politieke Hollywoodfilm, een coup in martiale stijl die talrijke historische staatsgrepen en pogingen daartoe tot amateurtoneel degradeert. Zelfs als het door Loetsenko in de Rada op 22 maart gepresenteerde bewijsmateriaal fake is, of deels fake, dan is het in ieder geval overtuigend gedaan.
Als alarmerend gebaar en antwoord op het relaas van de procureur-generaal legde Savtsjenko demonstratief enkele granaten op tafel. De volksvertegenwoordigster ontkent de authenticiteit van het materiaal niet. Ze zegt zelfs weet te hebben gehad van de opnames en het spel bewust te hebben ‘meegespeeld’. Onduidelijk is met welk doel, behalve – wellicht – aandacht voor haar uitzonderlijke politieke positie en (irreële) presidentiële aspiraties.
Na de presentatie van het materiaal door Loetsenko werd de voormalige helikopterpilote haar parlementaire onschendbaarheid ontnomen. Later op de dag werd ze in de wandelgangen van het parlement, voor de ogen van een batterij televisiecamera’s, gearresteerd. Kort daarop ging Savtsjenko in hongerstaking.
Haar kompaan, Roeban, was enkele weken ervoor al vastgenomen. Bij een militaire controlepost aan de frontlijn in de Donbas. Op heterdaad, volgens de autoriteiten. Hij zou zijn betrapt in een Mercedes Sprinter met in meubels verstopte wapens en munitie, ontvangen uit handen van militairen in rebellengebied. De oorlogsvrijwilliger ontkent de beschuldigingen. Savtsjenko stelt dat de smokkelwaar was bedoeld om op door Kiev gecontroleerd grondgebied te ‘bestuderen’.
De beklaagden zijn veroordeeld tot twee maanden voorarrest op verdenking van een trits misdrijven: deelname aan een criminele groepering, het voorbereiden van een staatsgreep, terreurdaden, aanslagen tegen hoogwaardigheidsbekleders en illegaal wapenbezit. In theorie is levenslange opsluiting als vonnis mogelijk.
Nadia Savtsjenko voor de rechtbank in Moskou. Foto Wikimedia
Hoogmoedige Jeanne d'Arc
Een Jeanne d’Arc. Zo is de nieuwe, aan hoogmoed lijdende antiheldin van de Oekraïense machtselite wel eens genoemd. Met enige regelmaat zegt Savtsjenko bereid te zijn voor haar vaderland te sterven. Ook tijdens de moorddadige coup die haar ten laste wordt gelegd. Haar handelen, indien bewezen, laat weer eens zien hoe irrationeel en explosief het politieke leven is in Oekraïne.
Savtsjenko’s duikeling is groot. In 2014 en 2015, in de jaren dat ze wegens vermeende betrokkenheid bij de dood van twee Russische journalisten in Rusland gevangen zat, werd ze door president Petro Porosjenko tot tweemaal toe onderscheiden. Twee jaar geleden nog prijkte haar jongensachtige gelaat – meestal onweer uitstralend – op een spandoek onder het spreekgestoelte van de Rada: als tot de verbeelding sprekend icoon van stoer, onverschrokken patriottisme. Onder de meer dan honderd Oekraïners, die sinds voorjaar 2014 in (pro-)Russische detentiecentra zuchten, was Savtsjenko de echte blikvangster.
‘Nadja’ achter Russische tralies was een geschenk voor politici en propagandisten. Er werd met haar geparadeerd. Voor de parlementsverkiezingen van 2014 was ze lijsttrekker in absentia voor Batkivsjtsjina (‘Vaderland’), de partij van ex-premier Joelja Timosjenko. De laatste – nog niet zo lang geleden zelf mediageniek gevangene onder toenmalig president Viktor Janoekovitsj – stond bescheiden op twee. Er zijn ook foto’s van een van trots glimmende president Porosjenko, geflankeerd door Oekraïense en EU-politici, achter een meterslang doek met het opschrift #freesavchenko. De hashtag ging de wereld rond.
Savtsjenko: geen onversaagde supervrouw
Na haar uitruil in 2016 tegen twee in Oekraïne veroordeelde Russische militairen, nam Savtsjenko niet alleen haar plaats in het parlement in. Ze nam ook de voor haar gereserveerde zetel in bij de Oekraïense delegatie van de Parlementaire Assemblée van de Raad van Europa (PACE) in Straatsburg. Geholpen door het imago van onversaagde, Kremlin trotserende supervrouw was ze een internationale hype, een wandelende reclamezuil voor het nieuwe, vrijgevochten Oekraïne.
Breuk met Timosjenko
De vrije Nadja echter, nooit geliefd onder collega-militairen in de Donbas, ontpopte zich tot een eigenwijs stuk vreten. Dit was iets dat sommigen al voor haar vrijlating hadden voorzien: een populaire maar dwarse stokebrand in Kiev kwam Vladimir Poetin goed van pas. En warempel. Nog in 2016 schond ze een politiek taboe door in het Wit-Russische Minsk gesprekken aan te gaan met Aleksandr Zachartsjenko en Igor Plotnitski, de leiders van de pro-Russische rebellenrepublieken in Donetsk en Loegansk. Rechtstreeks onderhandelen met deze mannen wordt in Oekraïne namelijk als impliciete erkenning gezien, een knieval. En ook als morele zege voor de Russische president, beschermheer en opperbaas van de separatisten. Al sinds 2014 doet Poetin, die deze erkenning als geen ander wil, verwoede pogingen Kiev tot rechtstreeks overleg met hen te verleiden.
Niet onverwachts werd Savtsjenko eind 2016 uit Timosjenko’s fractie gezet en daarna uit de PACE-delegatie teruggetrokken. Haar vrije val ging verder met mislukte pogingen tot het beginnen van een brede volksbeweging en pleidooien voor een tijdelijke dictatuur van militaire, rechtsextreme signatuur. Daarmee zou zowaar het door het Kremlin nagestreefde drogbeeld van een in Kiev zetelende junta werkelijkheid worden.
Tegelijk slonk de aanhang van de onverveerde oorlogsheldin. Dit werd goed zichtbaar tijdens de rechtbankzitting na haar arrestatie. Het aantal verzamelde supporters was op twee handen te tellen.
Al met al is niet ondenkbaar dat Savtsjenko met rebellenleider Zachartsjenko zaken heeft gedaan. En samen met Roeban steun in de vorm van wapens heeft ontvangen. Ook Loetsenko’s beschuldiging als zouden deze uit handen van Russische militairen zijn verkregen, is voorstelbaar – net als zijn suggestie van bemoeienis door Russische autoriteiten. Savtsjenko’s tegendraadse, roekeloze radicalisme, haar reizen naar en bewezen contacten in rebellengebied, maar ook de uitspraken in het op video geregistreerde gesprek eind vorig jaar geven aanleiding de aanklachten serieus te nemen. Indien het hele verhaal op waarheid berust, is er slechts reden voor opluchting dat de Oekraïense autoriteiten een bijna niet voor te stellen drama hebben verijdeld.
Huidig procureur-generaal Loetsenko (rechts) tijdens Majdan in 2014, samen met de huidige burgemeester van Kiev, Klitsjko. Foto Wikimedia
Stem van de onvrede
Maar er is ook een andere kant aan deze geschiedenis. Commentatoren in Oekraïne wijzen erop dat de volksvertegenwoordigster wel eens gelijk kon hebben met de uitspraak dat er wel meer Oekraïners zijn die ‘dromen’ over het ‘opblazen van de Rada’. Met name in kringen van voormalige oorlogsvrijwilligers en teruggekeerde dienstplichtigen. Bij deze ‘atosjniki’ leven al jaren frustraties, uiteenlopend van problemen qua materiële opvang tot verraad en machtsmisbruik in de hogere echelons van het leger. Bovendien zit het Oekraïense parlement vol met miljonairs en zetbazen uit het zakenleven. De Rada doet dikwijls inderdaad dienst als verlengstuk van de grillen van de macht. Enkele weken geleden weer bleek uit een jaarlijks terugkerend bevolkingsonderzoek dat regering, parlement en rechtspraak geen enkel maatschappelijk vertrouwen genieten.
De zaak Savtsjenko kan daarom niet los worden gezien van de voortslepende crisis in Oekraïne en van een klimaat van politiek autoritarisme waarin repressie op de loer ligt. Recente voorbeelden zijn de beëindiging van de protesten bij het parlementsgebouw, afgelopen winter, en de als definitief bedoelde afrekening met één van de initiatiefnemers daarvan, Micheil Saakasjvili, de voormalige president van Georgië die korte tijd gouverneur van Odessa was.
Porosjenko: bang voor het verleden
Deze zaken gaan in de eerste plaats eigenlijk over één man, Porosjenko, en over diens evidente allergie voor onrust of oproer tegen het bevoegd gezag. De ‘boot niet aan het schommelen brengen’, zoals in Oekraïne wordt gezegd, is één van zijn doelstellingen. De motivatie is ook duidelijk, ja zelfs begrijpelijk: onrust betekent destabilisatie, één van de door het Kremlin gehanteerde wapens in de ‘hybride oorlog’ tegen ‘kleine broer’ Oekraïne.
Een ander motief wortelt in de recente Oekraïense geschiedenis: maak niet de fatale fout een zwakke, twijfelende indruk te maken. Zoals die andere gevallen ster in de recente Oekraïense geschiedenis, ‘Oranjepresident’ Viktor Joesjtsjenko die onophoudelijk botste met ‘Oranjepremier’ Timosjenko. Het electoraat is meedogenloos voor praters en doetjes. En bij tweespalt in Oekraïne, zoals tijdens Joesjtsjenko, spint het Kremlin garen.
Oligarchen hebben nooit veer hoeven laten
Het is allemaal waar en het is ook de mening van tal van Oekraïners. Maar velen menen ook dat Oekraïne wordt bedreigd door iets heel anders: de samengebalde macht van Porosjenko zelf. De president annex industrieel wordt steeds meer gezien als het charmant ogende maar onbetrouwbare boegbeeld van de corrupte oligarchie. Puissant rijke zakenmagnaten als Rinat Achmetov (kolen, staal elektriciteit, media), Viktor Pintsjoek (oliepijpleidingen, media) en zelfs de geplaagde Dmitro Firtasj (gas, media) en Igor Kolomojski (financiële diensten, luchtvaart, media) zijn in Oekraïne op dit moment niet veel minder invloedrijk dan vóór 2014. Porosjenko’s eigen business is ook bepaald niet te missen: de van glitterende guirlandes voorziene chocoladewinkels, een soort luxe-Jamin, rijzen overal als paddenstoelen uit de grond.
Kamp bij parlement
De protesten onder de muren van de Verchovna Rada, begonnen in de herfst van vorig jaar, zagen er aanvankelijk precies uit als het soort actie waar Porosjenko’s regering zo beducht voor is: een gedisciplineerde, vreedzame betoging van boze burgers, anticorruptie-activisten en atosjniki tegen het ‘systeem van oligarchen’ – het woord werd vaak gebruikt – en door hen ‘gekochte’ bestuurders en topfunctionarissen. Volksvertegenwoordigers moesten ‘aan het werk’ en werden bij diverse uitgangen door demonstranten vrolijk teruggestuurd.
Stelen onder het mom van hervormen
‘Kijk alleen al naar de familiebanden. Sommige parlementsleden vertegenwoordigen drie generaties: opa, vader en zoon’, zo viel onder meer te horen op de eerste dag van het protest in oktober 2017. En ook harde grappen als deze: ‘De stelregel van de Rada is de volgende: stelen moet je zo doen dat het eruit ziet als hervormen.’ Diefstal van overheidsmiddelen door bestuurders en politici, al dan niet bewezen, blijft één van de grootste klachten van Oekraïners.
Aanleiding tot de protestactie waren de (deels westerse) eisen tot de oprichting van speciale anticorruptie-gerechtshoven, afschaffing van de strafrechtelijke onschendbaarheid van parlementsleden en een wetsvoorstel voor open partijlijsten tijdens verkiezingen. Tot ergernis van velen is op dit moment geen van de drie voorstellen nog in definitieve wetgeving verankerd.
Protest wordt grimmig
Al snel rees, naar Oekraïens gebruik, een winters tentenkamp op in het centrum van Kiev. De gehoopte massale toestroom bleef niettemin uit. Dit had met verschillende zaken te maken: het demonstratie-animo bij Oekraïners is beperkt; de grote televisiekanalen brachten de protesten bij het parlement weinig prominent in beeld; Saakasjvili en andere protestleiders werden gewantrouwd of in diskrediet gebracht. Wat resteerde was een kamp dat grimmig en gesloten oogde.
Op een sneeuwrijke ochtend, begin maart 2018, werd het nog grimmiger. Ordetroepen bestormden het terrein, traangas werd scheutig rondgespoten, afweerconstructies vliegensvlug opgeruimd. Pijnlijke beelden verschenen waarop te zien was dat een aantal betogers waren gedwongen om op hun knieën te zitten. Meer dan honderd man draaide korte tijd de cel in: voornamelijk ex-militairen en nationalisten, onder wie aanhangers van de omstreden, met nazimisdaden in verband gebrachte Stepan Bandera (1909–1959). De ontruiming – waarvoor gerechtelijke toestemming ontbrak – deed veel Oekraïners denken aan de politieacties tijdens Majdan in 2013-2014.
Oproerpolitie breekt protestkamp op. Foto Euronews
Saakasjvili: niet populair, wel actief
Een leidend figuur in het liberale segment van het protest was Micheil Saakasjvili. Tijdens de ontruiming van het kamp bevond de Georgische ex-president zich inmiddels in Nederland. Ook hem had Porosjenko’s gebalde vuist getroffen: de ex-gouverneur van Odessa was in Kiev aan zijn haren uit een restaurant gesleept en zonder pardon op een vliegtuig naar Warschau gezet. Over dezelfde grens die hij als staatloos geworden burger in de zomer van vorig jaar letterlijk had doorbroken. Daarbij geholpen door westersgezinde parlementariërs. Timosjenko was één van hen.
De populariteit van Saakasjvili in Oekraïne is beperkt. Hoe ervaren, vernieuwend en idealistisch ook, velen zien de ex-staatsman als een ‘avonturist’, als een vreemde vogel, een publiciteitsbeluste redenaar die te ver af staat van de noden van het volk. In verkiezingspolls speelt de door hem opgerichte partij ‘Beweging van nieuwe krachten’ nauwelijks een rol.
Toch was de Georgiër de belangrijkste politicus die afgelopen winter enkele duizenden inwoners van Kiev tot deelname aan protestmarsen bewogen. ‘Impeachment’ was hierbij de slogan. ‘Venter’ en ‘verrader’ waren de andere krachttermen die al sinds maanden tegen ‘Poroch’ worden gebruikt. Het zijn woorden uit hetzelfde boekje waar een oude, gevleugelde strijdkreet zijn oorsprong vindt: ‘Weg met de boevenbende’. Al decennia ligt het in menig sovjetflat in Oekraïne op tafel.
Tenminste drie pogingen tot aanhouding, rechtszaken, schaduwpraktijken, op ontvoering lijkende uitzettingen van enkele van zijn medewerkers: als geen ander was Saakasjvili in Oekraïne ervaringsdeskundige in de activiteiten van Openbaar Ministerie en SBOe. Net als de nauwlettend in de gaten gehouden betogers bij het parlement, hoe weinig in aantal ook, zag de regering hem, de radicale corruptievechter met omstreden reputatie, als een bedreiging.
En net als Savtsjenko werd ook de Georgische ex-president van de ultieme zonde beschuldigd: samenwerking met de vijand. Waren het pro-Russische rebellen en Russische legerautoriteiten in het geval van de luchtmachtmilitair, Saakasjvili zou onder één hoedje hebben gespeeld met de naar Rusland gevluchte Oekraïense oligarch Sergej Koertsjenko. In december had procureur-generaal Loetsenko op een persbriefing bekendgemaakt dat de Georgische ex-president een half miljoen dollar van Koertsjenko had ontvangen. De deal met de oligarch, in Oekraïne berucht als bondgenoot van Viktor Janoekovitsj, zou zijn dat Saakasjvili een machtsgreep in Oekraïne zou wagen om het land te ‘destabiliseren’. Zijn punt onderbouwend speelde de hoogste aanklager onder meer fragmenten af uit een door de SBOe afgetapt telefoongesprek tussen Saakasjvili en Koertsjenko.
Te gek voor woorden?
Een bommetje ging af onder Oekraïense politici en journalisten. Het was nauwelijks voor te stellen: de Majdan-aanhanger en oligarchenvreter Saakasjvili gefinancierd door een gunsteling van de gehate ex-president. Twijfels rezen over de echtheid van de opnames, over wat ze nou eigenlijk bewezen. Ook een fonetisch expert twijfelde en sprak over ‘montage’. Westersgezinde medestanders eisten opheldering van Saakasjvili. Deze deed de beschuldigingen af als de ‘gewoonlijke leugens van het Openbaar Ministerie’ en zei Koertsjenko nooit te hebben gesproken. Daarnaast had niet hij, maar het OM met de vijand geheuld: zonder medewerking van de Russische veiligheidsdienst FSB kon het materiaal nooit tot stand zijn gekomen.
Savtsjenko en Saakasjvili: twee beroemde, gezworen (en rebelse) Poetin-vijanden die (zouden) samenwerken met (pro-)Russische figuren onder controle of invloed van Moskou. Ja, zich als gewillige helpers (zouden) hebben laten gebruiken. Het is nogal wat. Niet minder opvallend – maar niet onlogisch – is het feit dat de machtselite rond Porosjenko de zaken publicitair flink uitmelkt.
President Porosjenko als bok op de haverkist
De president zelf nam het voortouw. Hoewel het aan concrete indicaties ontbreekt, noemde hij Savtsjenko’s gewelddadige plannen op de dag van haar arrestatie onomwonden een ‘Russische speciale operatie’. Een paar dagen later kreeg het uit de weg geruimde antiregeringsprotest bij de Rada een vergelijkbaar etiket: het kamp was volgens Porosjenko al evenzeer een operatie van de Russische geheime dienst FSB geweest, uitgevoerd door naar Rusland geëmigreerde Oekraïners. Ook hier ontbreekt vooralsnog bewijs.
In een toespraak tot de Nationale Garde, weer enkele dagen later, hamerde de president opnieuw op de slinkse, verreikende methodes van het Kremlin. Politici konden zich als overtuigde patriotten voordoen, waarschuwde hij, ‘maar op hun voorhoofd staat niet geschreven dat ze soms onbeschaamd geld van Moskou aannemen.’ Porosjenko sprak van een ‘gegrimeerde, gemaskerde’ vijand en gebruikte het begrip ‘vijfde kolonne’.
Staatspropaganda
Verwijzingen naar de lange arm van het Kremlin zijn in de retoriek van de machthebbers in Kiev al enkele jaren een terugkerend thema. Voor een deel is dat terecht: velen in Oekraïne zijn ervan overtuigd dat er een onbekend aantal medewerkers van Russische inlichtingendiensten rondloopt. Eind vorig jaar nog werd Stanislav Jezjov, de tolk van premier Volodimir Grojsman ontmaskerd en ingerekend. Spionage, chantage, camouflage, ‘politieke technologie’: het zijn maar enkele van de vakken in de grote ijzeren gereedschapskist waarvan Moskou zich bedient. En er zijn weinig Oekraïners die zich van de inhoud geen voorstelling kunnen maken.
Maar voor een ander deel gaat het hier ook om politiek bruikbare public relations. PR waarin steeds vaker het adjectief ‘anti-Oekraïens’ opduikt en die er bijvoorbeeld toe leidt dat artiesten en bekendheden zich op radio en televisie op de borst kloppen om hun veronderstelde patriottisme. PR ook die maakt dat de anonieme site Mirotvorets (‘Vredestichter’) met privégegevens van zo’n duizend burgers nog altijd in de lucht is, ondanks herhaalde kritiek van de VN en andere organisaties. Met naam en toenaam staan de betrokkenen, onder wie journalisten, er vermeld als ‘pro-Russische terroristen, separatisten, huurlingen, oorlogsmisdadigers en moordenaars’.
Overheidsorganen als het Openbaar Ministerie en de SBOe, maar ook het onder Porosjenko begonnen Ministerie voor Informatiebeleid, spelen een centrale rol in deze campagne. Alle drie staan onder presidentiële controle.
Comeback van oranje-premier?
Gewone Oekraïners echter prikken snel door de methodes van hun machtselite heen. In privégesprekken wordt de traditionele regeringsrepliek op kritiek leveren (‘hand van het Kremlin’) steeds vaker bespot. Er is ook alertheid voor de truc van de afleiding. ‘Moet je eens opletten welke besluiten er genomen worden nu alles en iedereen in het land met Nadja bezig is’, was een veelgehoorde reactie in de dagen na Savtsjenko’s arrestatie.
Het is deze argwaan, onder Oekraïners wijd verbreid, waar oppositieleidster Joelja Timosjenko aansluiting bij zoekt. ‘Met al het lawaai rond Savtsjenko worden in werkelijkheid anti-Oekraïense activiteiten toegedekt’ kaatste ze terug na het alom klinkende verwijt van Porosjenko-aanhangers dat zij het was die Savtsjenko in de politiek had geïntroduceerd. Timosjenko sprak in de zaak Savtsjenko ook over ‘hysterie’ en bereed opnieuw het stokpaardje van corruptie en de ‘verduistering van Oekraïense eigendommen’.
Toenmalig premier Timosjenko en president Joesjtsjenko tijdens EVP-congres in 2007. Foto Flickr
Presidentsverkiezingen 2019
En zo zijn we aanbeland bij mogelijk de belangrijkste achtergrond van de gebeurtenissen van de ‘Russische winter’ (dixit Loetsenko) die het land achter zich heeft liggen: de inmiddels losgebarsten race naar het presidentschap in maart 2019.
Al uit de tijden van ex-president Leonid Koetsjma (1994-2005) is bekend dat de zittende macht bij Oekraïense presidentsverkiezingen de gewoonte heeft overheidsmiddelen en –diensten onbeschroomd ten eigen bate aan te wenden. Ook ten aanzien van Porosjenko leeft die zorg. Gelet op zijn macht over invloedrijke staatsorganen is de vijfde president van het moderne Oekraïne, een oude rot in de politiek, die traditie kennelijk niet vergeten. Critici beweren over het OM en de SBOe dat hun belangrijkste taak bestaat uit het ‘compromitteren van de tegenstanders van de president’.
Mostovaja: elite is ‘cynisch monster’
Eén van deze critici is niet de minste. Na Savtsjenko’s arrestatie schreef hoofdredacteur Joelja Mostovaja van het gerespecteerde, westersgezinde blad Dzerkalo Tizjna (‘Spiegel van de week’) een voor de Oekraïense machtselite – getypeerd als ‘cynisch monster’ – vernietigend commentaar. Voor haar was de SBOe een machtsinstrument gericht op de ‘verrijking van één persoon’.
De aanklacht tegen Savtsjenko nam Mostovaja serieus: ‘Was het haar gelukt haar plan uit te voeren, dan was het enige dat ze voor elkaar had gekregen een selfie op de ruïnes van het parlement’. Maar wat Mostovaja vooral stak was de bombarie waarmee de bondgenoten van de president de electorale winst poogden te incasseren. Het ‘contra-terroristische feestje’ van SBOe-chef Vasili Gritsak zou licht hebben geworpen op de werkelijke prioriteiten van de veiligheidsdiensten: Porosjenko’s tweede ambtstermijn: ‘Hoe zichtbaarder de militaire dreiging en hoe massiever de angst om buiten de oorlogszone slachtoffer van terreur te worden, des te effectiever de consolidatie van de macht van de opperbevelhebber.’ Er bestaat een doordacht plan volgens Mostovaja: het beeld verspreiden dat er voor Porosjenko maar één alternatief is: Poetin.
Ver achter in de peilingen
Polls laten zien: de werkelijkheid is iets anders. Haalde Porosjenko bij de presidentsverkiezingen in 2014 tijdens de eerste ronde nog zoveel stemmen dat een tweede niet eens nodig was, in een recente peiling van het Internationale Sociologisch Instituut in Kiev moet hij met bijna 10% van de stemmen liefst drie kandidaten laten voorgaan. De hoogst scorende onder hen (25%): Joelja Timosjenko.
Medvedtsjoek (rechts) in gesprek met peetvader van zijn dochter. Foto Kremlin
Porosjenko staat nog wat tijd ter beschikking. En middelen heeft hij ook. Eén van die middelen lijkt nu aan de beurt te komen, al is het een bijna onmogelijk te spelen kaart. Zijn naam: Viktor Medvedtsjoek. Al tijdens Loetsenko’s relaas voor het parlement, vlak voor de arrestatie van Savtsjenko, galmde zijn naam door de vergaderzaal. Alsof men niet wachten kan om zijn hoofd te zien rollen.
De invloedrijke miljonair, politicus en advocaat Medvedtsjoek is het gezicht van Oekraïense keuze, een conservatieve en pro-Russische non-gouvernementele organisatie. Op veel populariteit onder Oekraïners kan hij niet rekenen. Voor velen in Oekraïne is het pijnlijk dat uitgerekend Medvedtsjoek de man is die namens Porosjenko met Rusland over de uitruil van krijgsgevangenen onderhandelt. Extra pijnlijk is het feit dat de dochter van Medvedtsjoek een beroemde peetoom heeft: Poetin.
‘We zoeken nog altijd naar het brein achter het plan’, liet procureur-generaal Loetsenko eind maart in een politieke talkshow weten. ‘We hebben vragen over de activiteiten van Oekraïense keuze als een centrum voor anti-Oekraïense propaganda.’ Deze suggestie kon niemand ontgaan. Loetsenko sloot niet uit dat Savtsjenko en Roeban door Medvedtsjoek als een soort poppenspeler zijn aangestuurd. Druk van Kiev op Poetins man in Oekraïne, iets waar veel Oekraïners positief verrast van zullen opkijken, is weer eens iets anders dan anticorruptie-activisten pesten of Saakasjvili het land uitzetten.
Het is de vraag of het ook tot een aanhouding en strafzaak gaat komen. Al kan het dreigen wellicht een beetje bijdragen aan de bevrijding van de nog in (pro-)Russische krijgsgevangenschap verblijvende Oekraïners. Of aan een Russisch akkoord over de veelbesproken mogelijkheid van een VN-vredesmissie in de Donbas. En dus mogelijk aan de zo door de president gewenste nieuwe verkiezingszege.
'Hoe minder schoten er in de oorlogszone vallen, des te actiever is de vijand achter de frontlijn', waarschuwde Porosjenko enkele weken geleden na de arrestatie van Savtsjenko, 'de agressor probeert het epicentrum van de hybride oorlog steeds dichter naar Kiev, het hart van Oekraïne, te verplaatsen.'
Er is zeker reden de Oekraïense president te geloven – ook al riekt het hameren op deze boodschap naar bangmakerij en electoraal opportunisme. Zoals Saakasjvili in één van zijn interviews verklaarde kent het ‘plan-Poetin’ echter nog een andere dimensie. Diens klaarblijkelijke doel immers is de mislukking van Oekraïne’s modernisering en integratie in Europa. De aanhoudende oorlog in het zuidoosten, als stok in het rad van de revolutie, is één instrument. Het aanjagen van politieke onrust en verdeeldheid een ander. Maar interne, welig tierende corruptie, in hoge mate verbonden met de continue, kleptocratische superioriteit van de oligarchen, is niet minder behulpzaam. Alles wijst erop dat het Oekraïne van Porosjenko op dit vlak bezig is de slag te verliezen. Dat Oekraïne, om de woorden aan te halen van de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson, ‘haar lichaam verdedigt aan het front in de Donbas, maar in Kiev zijn ziel aan de vijand verkoopt’. In dit opzicht vormt het staatshoofd zelf een hand van het Kremlin.