twee jaar na de invasie. deel III
Op 24 februari 2022 begon Rusland een grootschalige invasie in Oekraïne. Nu twee jaar later inventariseert Raam op Rusland de gevolgen van deze oorlog. Waar we vorig jaar de aanloop naar de oorlog op een rijtje hebben gezet, kijken we nu in een vijfdelige serie naar de humanitaire, geopolitieke, economische, binnenlandse en militaire consequenties voor zowel Rusland als Oekraïne. Deze week deel 3 over de oorlogseconomie in beide landen.
Algemeen voorbehoud
We hebben er alles aan gedaan om de feiten te staven met betrouwbare cijfers. Verificatie in oorlogstijd is echter altijd moeilijk, soms zelfs onmogelijk. Officiële statistieken zijn in Rusland en Oekraïne de afgelopen twee jaar steeds minder toegankelijk geworden, of tot staatsgeheim verklaard. We gebruiken de cijfers in onderstaand overzicht daarom noodgedwongen onder enig voorbehoud.
Krimburg bij Kertsj onder vuur.
Oorlogseconomie
Hoe heeft de oorlog er in de economie ingehakt?
De economische gevolgen van de Russisch-Oekraïense oorlog zijn niet eenvoudig te kwantificeren. Beide landen draaien op een oorlogseconomie die per definitie niet transparantie is. De meeste internationale instituties kunnen deze lacunes niet compenseren, omdat instellingen zoals het IMF en de Wereldbank zich baseren op de statistieken van de aangesloten landen. Macro-economische cijfers hebben dan ook geen voorspellende waarde.
Rusland
Volgens het officiële statistische bureau Rosstat kromp de economie van Rusland in 2022 slechts met 2,1 procent, nadat die in eerste postcovidjaar met 5,6 procent was gegroeid. In het tweede oorlogsjaar 2023 zou het nationaal inkomen alweer zijn toegenomen met 3,6 procent. Maar Rosstat is niet overtuigd dat dit herstel duurzaam is. Sinds april 2024 stagneert de groei. Andere analisten in Moskou, zoals het Centrum voor Macro-economische analyse en korte termijn vooruitzichten (TsMAK) en de Hogeschool voor Economie (HSE), voorzien ook dat de rek er uit is.
Het IMF voorziet voor 2024 niettemin nog steeds een groei van 2,6 procent. De Wereldbank heeft lagere verwachtingen voor komende jaren. Dit jaar zal het Russische bruto binnenlandse product met 1,3 procent en volgend jaar zal die groei verder afvlakken tot 0,9 procent, is de prognose van de Wereldbank.
Economische groei/krimp sinds 2020. Gegevens van Rosstat in rood, van TsMAP in blauw en HSE in groen.
Oekraïne
Volgens het Centrum voor Economische Strategie uit Kyiv is het nationaal inkomen in het eerste oorlogsjaar 2022 met 28,8 procent gekrompen. In 2023 krabbelde de economie een beetje op. Het bruto binnenlands product steeg met 5 à 5,5 procent. In 2024 lijkt deze tendens van herstel zich voorzichtig door te zetten. Over de maand januari groeide de Oekraïense economie met 3,5 procent ten opzichte van dezelfde maand een jaar eerder. Desondanks is het bbp nog steeds ongeveer een kwart kleiner dan in laatste vooroorlogse haar 2021.
Ontwikkeling defensie-industrie (okergeel) en civiele industrie (groen).
Hoe ver gaat de militarisering van de economie?
Voor het eerst in de recente geschiedenis zal Rusland meer geld besteden aan zijn militaire apparaat dan aan sociale voorzieningen en pensioenen. In 2024 zullen de kale defensie-uitgaven bijna een derde (29,4 procent) van de federale staatsbegroting uitmaken. Dat komt neer op 6 procent van het nationaal inkomen. Samen met andere uitgaven voor de staatveiligheid komen de uitgaven zelfs op 38,6 procent. Voort sociale zaken is dit jaar 21,1 procent beschikbaar. Deze cijfers zijn geen wet van Meden en Perzen. In 2024 zal ruim een kwart (26,8 procent) van de overheidsuitgaven geheim blijven, het hoogste percentage publiekelijk controleerbare uitgaven sinds 1991.
In Oekraïne wordt inmiddels een vijfde (21,6 procent) van het bruto binnenlands product besteed aan de militaire verdediging van het land. Driekwart is bestemd voor de uitrusting en betaling van de soldaten, bijna een kwart voor de aankoop van wapens. De defensie-uitgaven beslaan iets meer dan de helft van de overheidsbegroting en zijn bijna even groot als het totale begrotingstekort.
Hoe beïnvloedt de oorlog het investeringsklimaat en de arbeidsmarkt?
In een aantal opzichten onderscheidden Rusland en Oekraïne zich ondanks de oorlog niet wezenlijk. De kerncijfers van inflatie, werkloosheid en basisrente ontliepen elkaar niet veel, de trends juist wel.
Bijna volledige werkgelegenheid in Rusland. Rode lijn is beroepsbevolking, blauwe reflecteert aantal banen.
Vanuit Rusland kwamen in 2023 beelden van lange rijen wachtenden voor eieren. Die herinnering aan oude Sovjettijden was een uiting van inflatie. Eieren werden in 2023 maar liefst 61 duurder. De algehele geldontwaarding in 2023 was minder groot: namelijk 7,4 procent. Dat was een daling ten opzichte van het eerste oorlogsjaar. In 2022 bedroeg de inflatie nog 11,9 procent. De afnemende geldontwaarding was mede het gevolg van het beleid van de Centrale Bank om de basisrente, vroeger discontorente geheten, drastisch te verhogen. Begin 2023 was de basisrente, waartegen banken centraal geld kunnen lenen voor hun, nog maar 8,5 procent. Eind 2023 had de Centrale Bank de basisrente verhoogd naar 16 procent. Hoge rente leidt in het algemeen tot lagere bedrijvigheid. Niet in de oorlogseconomie die het Kremlin heeft opgetuigd en waarin de beschikbare arbeidsreserve wordt gemobiliseerd. Daarom was in Rusland in 2023 de werkloosheid met 3,2 procent het laagste percentage ooit.
Defensiebudget in Rusland (lijn) en Oekraïne (staaf).
In Oekraïne daalde de inflatie van 26,6 procent in 2022 naar 12,9 procent in 2023. Anders dan in Rusland ging in Oekraïne de basisrente in 2023 juist omlaag: van 25 via 20 naar 15 procent aan het einde het jaar. Hetzelfde geldt voor de werkloosheid. Die bleef in Oekraïne op een hoog niveau staan: 19 procent. De verwachting is dat de werkloosheid in 2024 gaat dalen tot 16,5 procent.
Grafiek Ukraine Facility Platform
Effect westerse sancties
Wat waren de doelstellingen van de westerse sancties?
De sancties van de westerse landen zijn bedoeld om de prijs van de oorlog voor Rusland zo hoog mogelijk te maken. De sancties van de Verenigde Staten en de Europese Unie overlappen elkaar dan ook grotendeels, maar niet volledig.
De EU onderscheidt twee soorten sancties: algemene economische en individuele sancties. Het doel van de economische sanctie is om Rusland te confronteren met ‘ernstige consequenties voor zijn daden en om het vermogen van de Russische staat om zijn agressie voort te zetten te dwarsbomen’. De individuele sancties zijn gericht op mensen die zich bezighouden met het ‘financieren of uitvoeren van acties’ tegen ‘territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne’ of daarvan ‘profiteren’.
Fysieke schade door oorlog in Oekraïne. Grafiek Ukraine Facility Platform
Hebben de sancties veel effect gehad?
De westerse sancties hebben hun doel in de eerste twee jaar maar ten dele bereikt. Meteen na de invasie werden de financiële markten in Moskou bevangen door paniek. Beurs- en wisselkoersen kelderden tot ongekende diepten. Het Kremlin besloot de chaos te bezweren door de Centrale Bank onder leiding van Elvira Nabioellina in monetaire zin de vrije hand te geven, op voorwaarde dat de centraal bankier niet me de politiek bemoeide. Het werkte. Om de roebelkoers te consolideren kondigde de Centrale Bank tijdelijke kapitaalexportbeperkingen af, die intussen zo goed als permanent zijn, en verhoogde de bank de basisrente. De regering op haar beurt verhoogde de belastingen voor het bedrijfsleven, die ook nog eens vooruit moeten worden betaald, en dwong het om valuta-inkomsten uit de export voor 80 tot 90 procent om wisselen naar roebels. Ook nam het Kremlin talrijke maatregelen om de sancties te omzeilen, bijvoorbeeld door de import van technologische goederen onder embargo voortaan via derde landen te laten lopen en door katvangers of dekmantels in te zetten voor de internationale financiële dienstverlening ter wille van het Russische staatsapparaat.
Mede dankzij dit beleid lijkt de economie in Rusland niet al te veel last te hebben gehad van de sancties. Belangrijke kanttekening bij deze voorlopige conclusie is wel dat de lasten niet gelijk over het hele land zijn verdeeld. In Moskou is veel minder ten kwade veranderd dan op het platteland of in andere grote steden. Een treffend voorbeeld is het medicijnentekort. De regering ontkent een deficit. Maar volgens de onafhankelijke krant Novaja Gazeta Novaja Gazeta was het aanbod van basale importmedicijnen in de herfst van 2023 in apotheken gedaald met 65 procent en in de ziekenhuizen met 25 procent. Moskovieten hebben daar echter minder last van dan de burgers van minder grote steden.
Medicijnentekorten per regio.
Haalt de Russische oorlogseconomie 2030?
Het gebrek aan succes van het westerse sanctiebeleid wil niet zeggen dat de Russische economie gezond genoeg is om op langere termijn te kunnen floreren. Verschillende indicatoren wijzen op zwaar weer over een paar jaar. Door de westerse sancties en de overgang naar een autarkische oorlogseconomie is de Russische consumentenindustrie in ongerede geraakt. De binnenlandse auto-industrie is in een vrije val terecht gekomen. Haar marktaandeel is overgenomen door Chinese bedrijven. Ook de financiële basis voor herstel is krapper geworden. Zo is het enorme deviezenoverschot, dat Rusland voor de oorlog had opgebouwd, verschrompeld. De kapitaalmarkt is krap. De hoge basisrente treft vooral het particuliere bedrijfsleven, dat geen gebruik kan maken van allerlei goede overheidskredieten die wel worden verstrekt aan de oorlogsindustrie. Door de soms willekeurige belastingheffingen is het investeringsklimaat nog verder verslechterd.
Vandaar dat centraal bankier Elvira Nabioellina in eind 2023 waarschuwde voor een terugkeer van de administratieve commando-economie uit de Sovjettijd. Maar de gevolgen daarvan zullen pas over enkele jaren zichtbaar worden.
Volgens de econoom Aleksandra Prokopenko, die tussen 2017 en 2022 bij de Centrale Bank van Rusland werkte, heeft het Kremlin geen lange-termijnplan. ‘De economie lijkt veerkrachtig. Maar Poetin stuurt haar alsof zijn zeiljacht een ijsbreker is, aldus Prokopenko.