Op 4 maart stuurde het Oekraïens parlement premier Hontsjaroek en een groot deel van zijn ministersploeg weg en ontsloeg een dag later het hoofd van het Openbaar Ministerie, Roeslan Rjabosjapka. Hontsjaroek, Rjabosjapka en de ontslagen ministers stonden bekend als voortrekkers in het hervormingsproces dat sinds het aantreden van Zelensky in een versnelling is geraakt, en hun ontslag lijkt daarom te duiden op een terugslag. Tegelijkertijd is er weinig reden om aan te nemen dat de hervormingen nu voorbij zijn, schrijft Oekraïne-kenner Max Bader.
De nieuwe premier Denys Sjmyhal (met bril) wordt gefeliciteerd met zijn benoeming. Foto: president.gov.ua
door Max Bader
De regering van Oleksiy Hontsjaroek en Rjabosjapka begon haar werk eind augustus met veel Sturm und Drang. Met een gemiddelde leeftijd van 39 was de ministersploeg de jongste in Europa. Premier Hontsjaroek zelf was pas 35 jaar. Gelet op de torenhoge ambities - onder andere zeven procent jaarlijkse economische groei in de komende jaren - was het haast onvermijdelijk dat de verwachtingen niet volledig waar zouden worden gemaakt. Waar de jonge leeftijd van de ministers aanvankelijk als een pre werd gezien, is nu veel te horen dat de ministers door hun gebrek aan ervaring te weinig effectief waren. De ministers en procureur-generaal Rjabosjapka zelf wijzen op de aanzienlijke vooruitgang die ze in het afgelopen half jaar hebben geboekt.
Zelensky werd vorig jaar president met de belofte vergaande hervormingen door te voeren en corruptie te bestrijden, en het succes van zijn presidentschap zal door veel Oekraïeners worden gemeten aan de hand van vooruitgang op die gebieden. De radicale hervormingen zijn geen loze belofte: het is heel aannemelijk dat Zelensky écht aan het hervormingsproces is gecommitteerd. Teleurstelling over vooruitgang bij het doorvoeren van hervormingen verklaart voor een deel waarom de premier, een aantal ministers en Rjabosjapka moesten vertrekken.
Tallozen profiteren van corrupte schema's
Een ander deel van de verklaring is echter dat zij een te grote bedreiging vormden voor corrupte belangen. In de afgelopen dertig jaar zijn in Oekraïne talloze corrupte ‘schema’s’ opgetuigd waar miljoenen mensen profijt uit halen. Het is niet verwonderlijk dat de begunstigden van deze schema’s veel in het werk te stellen om hun belangen te verdedigen. In dit verband wordt vaak gewezen naar de ‘oligarchen’ van het land, maar ook grote aantallen bestuurders en politici van lager kaliber hebben veel te verliezen als de hervormingen succesvol worden doorgevoerd. Deze bestuurders en politici werken in het parlement en op alle niveau’s in het openbaar bestuur en proberen daar hervormingen tegen te houden of in een richting te sturen waardoor bestaande corrupte schema’s ‘open’ blijven.
Dit alles betekent niet dat de hervormingsagenda van Zelensky en de regering schijn is. Er is niet altijd een scherpe scheidslijn tussen hervormer en verdediger van corrupte belangen: personen uit de entourage van Zelensky kunnen én grosso modo voorstander zijn van hervormingen én belang hebben bij het tegenhouden van concrete hervormingen.
Aanval op ontvangers Soros-geld
De recente ontwikkelingen stemmen hoe dan ook somber over de blijvend sterke invloed van die corrupte belangengroeperingen. Van de oligarchen die proberen om hun belangen te beschermen is Ihor Kolomoysky de meest assertieve. In de fractie van Sloeha Narodoe – de partij Dienaar van het Volk van president Zelensky – zit een aantal leden, aangevoerd door Oleksandr Doebinsky, van wie bekend is dat zij de belangen van Kolomoysky in het parlement behartigen. De manier waarop zij en sommige vertegenwoordigers van de oppositie de hervormingsgezinde ministers en Rjabosjapka in de afgelopen tijd hebben aangevallen doet denken aan de politiek van de afgelopen jaren in landen als Hongarije en Polen.
Parlementslid Oleksandr Doebinsky, die nauwe band heeft met oligarch Kolomoysky. Foto: Facebook
Rjabosjapka en een aantal ministers, onder wie Hontsjaroek, hebben een kleiner of groter deel van hun carrière gewerkt voor maatschappelijke organisaties. Rjabosjapka, bijvoorbeeld, heeft enige tijd gewerkt voor de Oekraïense tak van Transparency International. Net als elders in Oost-Europa zijn maatschappelijke organisaties die liberale waarden bevorderen in Oekraïne afhankelijk van financiële steun uit het buitenland. Eén van de voornaamste bronnen van die steun is de International Renaissance Foundation, opgericht in 1990 met geld van de filantroop George Soros. In de laatste maanden is de term ‘sorosjata’ in zwang gekomen om personen, zoals een aantal van de hervormingsgezinde ministers, aan te duiden die op enig moment voor een organisatie hebben gewerkt die steun ontvangt uit het buitenland. Met het gebruik van de term wordt hen impliciet verweten dat ze elitair zijn en sterkere banden hebben met hun internationale partners dan met de Oekraïense samenleving.
Band met oligarchen niet direct aanwijsbaar
Zowel voortdurende corruptie als een échte wens naar hervormingen zijn dus verklaringen voor het ontslag van Rjabosjapka en de meeste ministers. Ook de benoeming van nieuwe ministers leent zich niet voor een eenduidig narratief. Weliswaar zijn er nu minder jonge activistische ministers, maar ze zijn er nog wel. De nieuwe ministers hebben verscheidene achtergronden. Omdat premier Sjmyhal een paar jaar voor één van diens bedrijven heeft gewerkt wordt gefluisterd dat hij close is met Rinat Achmetov, de rijkste oligarch van Oekraïne. Er is echter geen concrete aanwijzing dat dit daadwerkelijk zo is. Ook is het niet aannemelijk dat de invloed van Kolomoysky heel sterk is toegenomen. Nadat Kolomoysky’s voormalige advocaat Andriy Bohdan direct na de verkiezing van Zelensky hoofd werd van het Kantoor van de President, werd veel gespeculeerd over de invloed die Kolomoysky mogelijk via Bohdan op de nieuwe president zou uitoefenen. Bohdan is echter in februari afgetreden en opgevolgd door de relatief onbekende Andriy Jermak.
Niet zozeer de partij van Zelensky, die een absolute meerderheid heeft in het parlement, maar het Kantoor van de President speelt een sleutelrol bij de selectie van nieuwe ministers. Dit is problematisch vanuit democratich perspectief aangezien de medewerkers van het Kantoor van de President niet gekozen zijn. Omdat Sloeha Narodoe een meerderheid heeft stemt het parlement bijna ongezien in met de plannen die uit de koker komen van het Kantoor van de President. De wisselingen in de regering duiden daarmee ook op de blijvend grote rol van informele politiek in Oekraïne. Bij zijn aantreden deed Zelensky al de nodige wenkbrauwen fronsen door op sommige machtige posities vrienden en kennissen te benoemen. De tendens om te leunen op persoonlijke vertrouwelingen lijkt sindsdien eerder nog te zijn versterkt.
Andriy Jermak, het nieuwe hoofd van Zelensky's kantoor. Foto: president.gov.ua
Het lijkt onder andere te worden bevestigd door de benoeming op 17 maart van Iryna Venediktova tot het nieuwe hoofd van het OM. Venediktova was nummer drie op de kandidatenlijst van Sloeha Narodoe tijdens de parlementsverkiezingen en geldt als loyaal aan de president. Van haar wordt verwacht dat zij, anders dan haar voorganger Rjabosjapka, werk zal maken van de vervolging van ex-president Porosjenko, en daarmee tegemoet komt aan de wensen van prominente partijgenoten.
Improvisatie
Sjmyhal daarentegen staat niet bekend als een vertrouweling van de president, en het lijkt aannemelijk dat tijdens de zoektocht naar een nieuwe premier zijn naam pas op een laat moment boven is komen drijven. De wisselingen in de regering maken dus ook duidelijk dat er sprake is van een grote mate van improvisatie. Een half jaar geleden selecteerden Zelensky en zijn mensen met overtuiging een jonge ministersploeg. Inmiddels zijn ze kennelijk van gedachten veranderd en zijn een aantal veel meer ervaren ministers benoemd. Waar Zelensky eerder beloofde vooral vers bloed in te zetten, zijn enkele van de nieuwe ministers onder verschillende presidenten voorheen minister of plaatsvervangend minister geweest.
Het is onwaarschijnlijk dat de nieuwe regering in de huidige samenstelling lang blijft zitten. Ministers zullen de verwachtingen niet waar kunnen maken of onderwerp worden van corruptieschandalen. Verdere volatiliteit in de personele bezetting van de regering en andere belangrijke posten zal een teken zijn van institutionele zwakte, maar ook van een competitief politiek speelveld waarin geen enkele kracht in het bijzonder de overhand heeft en waarin maatschappelijke organisaties en de internationale partners van Oekraïne veel invloed kunnen uitoefenen.
De Oekraïense politiek zal de komende jaren in het teken blijven staan van een conflict tussen échte hervormingen en corrupte belangen. De roep om succesvolle hervormingen en een einde aan corruptie is zo sterk dat het zeker lijkt dat hoe dan ook vooruitgang wordt geboekt. De nieuwe ministers hebben al aangegeven in grote lijnen de hervormingen van hun voorgangers voort te willen zetten. Daarbij gaat het in de komende tijd om cruciale hervormingen als het openstellen van een vrije markt in landbouwgrond, grootschalige privatisering, hervorming van het OM, en de strijd tegen corruptie in de rechtspraak. Maar wees erop voorbereid dat het lange en moeizame hervormingsproces gepaard zal gaan met tegenslagen en teleurstellingen.