Op 18 maart 2018 kunnen bijna 110 miljoen Russen hun nieuwe president kiezen. Hoewel niemand aan de uitslag twijfelt, zijn er toch verschillende kandidaten. Waarom doen die andere kandidaten voor spek en bonen mee? In deel 1 van zijn drieluik 'Hoe worden de presidentsverkiezingen gemanipuleerd' analyseert Max Bader het deelnemersveld.
door Max Bader
Sinds het begin van de eeuw zijn nationale verkiezingen in Rusland ogenschijnlijk monotoon: het politieke speelveld en het verkiezingsproces zijn zodanig gemanipuleerd dat vaststaat wie wint. Toch is iedere verkiezing ook weer anders. Om zijn voortbestaan veilig te stellen moet een autoritair regime zich doorlopend vernieuwen, en bij iedere nieuwe verkiezing een aangepaste strategie toepassen om het in de omstandigheden van dat moment gewenste resultaat te behalen.
Ella Pamfilova, voorzitter van de Kiesraad. Foto Jabloko.
Vanuit het perspectief van het regime is het doel van verkiezingen in autoritaire staten te laten zien dat het onaantastbaar is. Afgezien van een interventie van buitenaf kunnen autoritaire regimes op twee manieren verdwijnen: van onderaf door een revolutie, en van binnenuit door vertegenwoordigers van de elite, in een staatsgreep. Succesvol georganiseerde verkiezingen moeten duidelijk maken dat het ondernemen van een revolutie of staatsgreep zinloos is: ze geven het signaal af dat het regime dusdanig stevig in het zadel zit dat een poging tot revolutie of staatsgreep onvermijdelijk leidt tot de eliminatie van de initiatiefnemers.
Presidentiële administratie
In het geval van Rusland is de presidentiële administratie, die wordt gevormd door de persoonlijke medewerkers van de president, het centrale orgaan bij het vaststellen van de verkiezingsstrategie. Hoe verkiezingen verlopen wordt niet zozeer bepaald door hoe de burgers van Rusland stemmen, maar door de verkiezingsstrategie van de presidentiële administratie.
Het manipuleren van een verkiezingsproces kan verschillende vormen aannemen: manipulatie van de regels (de kieswet en andere wetgeving) volgens welke de verkiezing wordt gehouden, manipulatie van de kiezer (bijvoorbeeld door populistische maatregelen en beïnvloeding via de media), manipulatie van de stemmen (door middel van verkiezingsfraude), en manipulatie van de keuze (het deelnemersveld).
Wat betreft de kieswet valt er bij deze verkiezingen niet gek veel te manipuleren: de winnaar is degene die volgens de officiële uitslagen de meeste stemmen krijgt. De kiezer en het deelnemersveld zijn wél onderwerp van manipulatie door de autoriteiten. Daarnaast is het waarschijnlijk dat er, zoals in alle nationale verkiezingen in Rusland sinds de jaren negentig, op grote schaal verkiezingsfraude zal worden gepleegd. In twee volgende artikelen zal ik ingaan op de manipulatie van de kiezer en op verkiezingsfraude. In dit artikel bespreek ik de manipulatie van het deelnemersveld.
Poetin en de rest
Het deelnemersveld bij de komende presidentsverkiezing bestaat in wezen uit Poetin en een stel figuranten. Het is vruchteloos om te discussiëren over de verkiezingsplatforms van Poetins ‘tegenkandidaten’ of over hun electorale vooruitzichten. In de huidige omstandigheden is een écht competitieve nationale verkiezing a priori onmogelijk.
Poetin profiteert van een kleine twintig jaar eenzijdige berichtgeving op televisie en van de mogelijkheid om de middelen van de staat in zijn voordeel in te zetten. In de autoritaire machtsverticaal die Poetin en zijn mensen hebben gecreëerd heeft bijna iedereen op hoge posities in het openbaar bestuur die post direct of indirect te danken aan de president, waardoor loyaliteit is verzekerd. Grote delen van het staatsapparaat worden ingezet om de verkiezingsstrategie van de presidentiële administratie uit te voeren. In deze context zijn begrippen als ‘verkiezingsstrijd’ en ‘verkiezingscampagne’ futiel. Dit mogen allemaal banale waarheden zijn: toch zullen veel commentatoren het direct na de verkiezingen hebben over de redenen waarom Poetin zo ruim gewonnen heeft, en de officiële uitslagen behandelen alsof het hier om competitieve verkiezingen gaat.
Stembiljet voor presidentsverkiezingen van 2008.
Intriges rond Navalny
De voornaamste intrige rond het deelnemersveld in de aanstaande verkiezing betreft de beslissing om de kandidatuur van Aleksej Navalny af te wijzen. De formele reden is de voorwaardelijke straf die Navalny in 2013 kreeg opgelegd voor verduistering.
Navalny en zijn aanhangers accepteren de afwijzing niet omdat de strafzaak volgens hen politiek gemotiveerd was, en er waarschijnlijk juist onder andere op gericht was om het hem onmogelijk te maken aan verkiezingen deel te nemen. Ook het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft geoordeeld dat het vonnis ongeldig moet worden verklaard. De regel dat iemand het passief kiesrecht kan worden ontnomen op grond van een strafrechtelijke vervolging lijkt bovendien in tegenspraak met de grondwet.
Navalny heeft sinds eind 2015 aan zijn campagne voor de presidentsverkiezingen gewerkt. Het unieke aan zijn verkiezingscampagne is dat Navalny zo tot op zekere hoogte de politiek in Rusland heeft teruggebracht. Navalny voerde campagne in Amerikaanse stijl, en alsof het om échte verkiezingen ging: ondanks veel tegenwerking van de autoriteiten richtte hij met zijn team en een leger van meer dan honderdduizend vrijwilligers in ongeveer honderd steden campagnebureaus op en hield hij drukbezochte rally’s in tientallen steden. Door deze indrukwekkende inspanning legde Navalny bloot hoezeer Russische verkiezingen wezenlijk van democratische inhoud verstoken zijn. De personen die wél mogen deelnemen aan de verkiezingen zetten nauwelijks of geen campagnebureaus op, reizen niet maandenlang door het land om kiezers te ontmoeten, en voeren geen échte debatten. Navalny heeft laten zien dat het anders kan, en daarmee miljoenen mensen geïnspireerd.
Nu zijn kandidatuur afgewezen is roept Navalny op tot een boycot van de verkiezingen. Hij betoogt dat, aangezien hijzelf als enige échte tegenkandidaat niet mee mag doen, er niets meer te kiezen valt. De verkiezing is feitelijk een herbenoeming van Poetin. De autoriteiten streven naar een hoge opkomst: door de verkiezingen te boycotten, meent Navalny, kunnen kiesgerechtigde Russen dit streven dwarsbomen.
Andere tegenkandidaten
Wie zijn dan wél Poetins ‘tegenkandidaten’? Op het moment van schrijven zijn alleen de president zelf, Pavel Groedinin en Vladimir Zjirinovski formeel geregistreerd als kandidaten door de Centrale Kiescommissie. Pavel Groedinin is de kandidaat van de in de Staatsdoema vertegenwoordigde Communistische Partij van de Russisch Federatie (CPRF). Om niet geheel duidelijke redenen doet Groedinin mee in plaats van de partijleider, Gennadi Zjoeganov. Bizar, voor onze begrippen, is dat Groedinin zelf geen lid is van de CPRF. Vladimir Zjirinovski doet voor de zesde maal sinds 1991 mee namens de in de Staatsdoema vertegenwoordigde Liberaal-Democratische Partij van Rusland.
Verkiezingsposter voor Pavel Groedinin, presidentskandidaat voor de communistische partij.
Van nog een aantal personen is het aannemelijk dat ze aan de verkiezingen zullen mogen meedoen. Journaliste en televisiepersoonlijkheid Ksenia Sobtsjak doet mee namens de partij Burgerinitiatief (niet vertegenwoordigd in de Doema). Boris Titov is gevolmachtigd vertegenwoordiger van de president met als portefeuille ondernemersrechten, hoofd van de organisatie Ondernemend Rusland, en voorzitter van de partij Groei, die ook niet in de Staatsdoema zit. Grigori Javlinski is de voormalige partijleider van Jabloko (Appel), tot 2003 vertegenwoordigd in het parlement. Hij is al sinds de vroege jaren 90 actief op het politieke toneel. Mogelijk zal ook Maksim Soerajkin, van de partij Communisten van Rusland mogen meedoen. Communisten van Rusland is een klassieke spoiler party, bedoeld om waar nodig de CPRF onder de duim te houden.
Daarnaast hebben nog tientallen anderen aangekondigd mee te willen doen. De meesten hebben daar echter niet serieus werk van gemaakt.
Voornaamste obstakel voor deelname is de vereiste dat een zeker aantal handtekeningen moet worden verzameld. Kandidaten die geen partij vertegenwoordigen, zoals Poetin en Navalny, moeten voor hun registratie driehonderdduizend handtekeningen verzamelen. Kandidaten van partijen die nog niet in de Doema zitten, zoals Sobtsjak, Javlinski en Titov, moeten honderdduizend handtekeningen voorleggen. Alleen kandidaten van partijen die in de Staatsdoema zitten zijn hiervan vrijgesteld. Om grote aantallen handtekeningen te kunnen verzamelen moet men óf een wijdvertakte organisatie hebben zoals Navalny heeft, óf de gunst van de autoriteiten. Zeker in het geval van Titov is moeilijk voor te stellen dat hij en zijn partij écht de benodigde honderdduizend handtekeningen verzameld hebben.
Tegen beter weten in
Waarom doen deze personen mee? Om te beginnen moet benadrukt worden dat geen van hen denkt te kunnen winnen. Sommige tegenkandidaten willen zelfs niet dat Poetin de verkiezingen verliest. Groedinin, Zjirinovski en Titov zijn meer of minder openlijk loyaal aan de president; geen van hen zal te betrappen zijn op écht harde kritiek aan Poetins adres. Anders dan bij parlementsverkiezingen heb je bij presidentsverkiezingen in directe zin niets aan een tweede of derde plek. Poetins tegenkandidaten dienen hoofdzakelijk het regime. Waarom laten zij zich op die manier gebruiken?
Voor de één betekent het werken aan het persoonlijk kapitaal. Deelname aan de verkiezingen vergroot je naamsbekendheid en wordt mogelijk op enig moment beloond door de autoriteiten. Voor de oude rotten Javlinski en Zjirinovski is deelname een kwestie van gewoonte die vermoedelijk als doel heeft om hun partijen in stand te houden. De LDPR is volkomen loyaal aan het regime en al jaren als derde of vierde partij vertegenwoordigd in de Staatsdoema. Ze neemt daarmee een positie in die zowel voor haarzelf als voor het regime gunstig is.
Javlinski’s partij Jabloko is met name de partij van de oudere generatie liberaal-democraten. De partij heeft zich als organisatie staande gehouden sinds ze in 2003 uit de Staatsdoema verdween. Het is onduidelijk in welke mate de kandidatuur van ieder van de ‘tegenkandidaten’ is afgestemd met de presidentiële administratie.
Motieven van het Kremlin
Belangrijker dan de motieven van de kandidaten zijn de motieven van het regime om ze toe te laten. Het is per slot van rekening het regime dat beslist wie wel en niet mee mogen doen.
Een deelnemersveld van enige omvang geeft het regime de mogelijkheid om de schijn op te houden dat Rusland een pluralistische democratie is. Onder de deelnemers bevinden zich een militante nationalist (Zjirinovski), een soort sociaal-democraat met nostalgie naar de Sovjet-Unie (Groedinin), een kandidaat die opkomt voor de belangen van ondernemers (Titov), een liberaal-democraat die jongeren aanspreekt (Sobtsjak) en een liberaal-democraat die ouderen aanspreekt (Javlinski).
Grigori Javlinski, voor het eerst sinds 1996 weer kandidaat namens de partij Jabloko. Foto Jabloko
Daarnaast biedt het de mogelijkheid om Poetin te profileren als de enige kandidaat met serieuze ervaring in het landsbestuur. Op Javlinski na heeft geen van de tegenkandidaten ooit een functie vervuld in de uitvoerende macht. Vergeleken bij Poetin zijn de andere kandidaten lichtgewichten. Vooral het contrast tussen Poetin en televisiepersoonlijkheid Sobtsjak is enorm.
Bij het selecteren van deelnemers aan de verkiezingen heeft de presidentiële administratie te maken met een overzichtelijk aantal individuen. Het vormgeven van het deelnemersveld was daarom een verhoudingsgewijs eenvoudige opgave. Veel bewerkelijker is het manipuleren van kiezers en het inzetten van het staatsapparaat om uiteindelijk het ‘juiste’ verkiezingsresultaat te behalen. In het volgende deel gaat het over de vormen van manipulatie die worden ingezet om de Russen naar de stembus te krijgen en daar op Poetin te stemmen.
Dit is deel 1 van een drieluik.