Column
Eén ding heeft Vladimir Poetin gemeen met de meeste andere grote dictators uit de moderne geschiedenis: hij is zo héérlijk eenvoudig gebleven! Zijn soldaten terroriseren het oosten van Oekraïne, zijn vrienden plunderen Rusland leeg, zijn politieagenten plukken goedwillende demonstranten uit de menigte om hen tot kampstraf te laten veroordelen, zijn schurken vermoorden tot in het buitenland ex-vrienden die het regime ontrouw zijn geworden, zijn rechters vervolgen brave huisvrouwen die in een tweet iets onaardigs over de staatskerk hebben gezegd, zijn internet-trollen hebben er mede voor gezorgd dat in het Witte Huis een narcistische oplichter heeft plaatsgenomen.
Maar aan de dictator zelf lijkt dit alles voorbij te gaan. Die blijft gewoon op neutrale toon zijn Tante Betje-wijsheden verkondigen als de Amerikaanse filmmaker Oliver Stone hem vier uur lang komt vragen naar zijn inzichten ('Geld maakt niet gelukkig'). Het is maar goed dat Poetin nog een schunnige opmerking maakt – reminiscentie kennelijk aan zijn eenvoudige jeugd als straatjongen, of misschien wel als KGB-agent die iemand die hij verhoort door intimidatie op het verkeerde been wilde zetten ('Ik heb nooit slechte dagen, want ik ben geen vrouw'). Anders zou de kijker nog licht verpletterd kunnen worden door Poetins menselijke, ja al te menselijke persoonlijkheid. Want wie denkt nog aan een leugenaar, bij zoveel saaiheid? Bij zoveel minzame menselijkheid zou het flauw zijn, nog naar de waarheid te informeren. Dat doet Stone dan ook niet.
Stone geniet
Zijn rol is eerder de rol van lakei, die het op voorhand eens is met alles wat de heerser zegt, en dat ook duidelijk maakt in de vraagstelling. De Maidan in Oekraïne? Extreem-rechtse staatsgreep in Amerikaanse opdracht. Toenemend Russisch militarisme? Bescheiden antwoord op door de Amerikanen georganiseerde NAVO-omsingeling. Democratie in Rusland? Alles puik in orde, heeft alleen een beetje tijd nodig. Persvrijheid? Idem dito.
Stone geniet zichtbaar, als de Russische president zijn eigen, grondige afkeer van de Amerikaanse 'neocons', met hun assertieve buitenlandse politiek, volledig lijkt te delen. En als Poetin samenzweringstheorieën ten beste geeft – over de Amerikanen die in de Tsjetsjeense oorlogen actief de rebellen ('terroristen') hebben ondersteund, of kritiek op Rusland vergelijkt met antisemitisme, omdat de Russen in Amerika overal de schuld van krijgen, glundert Stone.
Of het genoegen wederzijds is, blijft daarbij onduidelijk. Poetin lijkt zich over het algemeen een beetje te vervelen bij de vertolking van standpunten die hij en zijn propaganda-apparaat al duizenden malen naar voren hebben gebracht.
Er bestaat een soort journalistiek, die pretendeert deuren te openen die voor anderen gesloten blijven, door zich op te werpen als een kritiekloos transmissie-middel van degene die achter die gesloten deuren zit. In Nederland was Willem Oltmans zo'n journalist. Of het nu de door de Hollandse kolonialisten gehate Soekarno was, of de Zuid-Afrikaanse politici van Apartheid – Oltmans speelde vleiend met hen frère et compagnon. Ook het Kremlin stond in de jaren tachtig van de vorige eeuw op Oltmans' repertoire, al bracht hij het daar niet verder dan wat lagere functionarissen. De resultaten van Oltmans' doorgeefluik-journalistiek leverde hem in Nederland veel vijanden op, maar de scribent genoot daar juist van. Ook de in 2004 overleden Oltmans hield van samenzwerings-theorieën, getuige zijn onduidelijke activiteiten rondom het onderzoek naar de moord op Kennedy bijvoorbeeld. Hij zou in dit tijdperk van 'alternatieve feiten' ongetwijfeld hebben gedijd.
Conspiratieve pad
Het wekt dan ook nauwelijks verwondering dat Oltmans een bijrol heeft gespeeld in een film van Oliver Stone, JFK uit 1991, over de moord op John Kennedy. Die speelfilm leunt zwaar op de talrijke (mede door Oltmans in de wereld geholpen) samenzweringstheorieën. Stone is sinds die film steeds verder het conspiratieve pad opgegaan, naar het schijnt gedreven door de vaste overtuiging dat de Verenigde Staten in de wereld een funeste rol spelen. Met name evident is dat in zijn documentaires, over de Venezolaanse dictator Hugo Chávez bijvoorbeeld, of in zijn Comandante uit 2003, een interview van anderhalf uur met de Cubaanse dictator Fidel Castro, dat in zijn zoetsappigheid en vleierij de voorbode lijkt van deze vier uur met Poetin. Linkse of rechtse dictator – dat maakt voor de taboe doorbrekende vlei-interviewer niet veel uit.
Stone probeert wel om Poetin tot meer persoonlijke ontboezemingen te verleiden – met vragen over zijn ouders, zijn vroegere carrière en zijn dochters – maar de Russische president weert zulke nieuwsgierigheid af met nietszeggende bijzonderheden die je ook in zijn officiële biografie kunt nalezen. Het persoonlijke in de film bestaat aldus voornamelijk uit een rondleiding op locaties waar je als eenvoudige sterveling niet zo gauw zou komen: Poetins werkvertrekken in het Kremlin bijvoorbeeld, waar de screensaver op de computer een plaatje van het Kremlin is, en de regeringsgetrouwe kranten keurig liggen uitgespreid op een tafeltje. Opvallend is ook het grote aantal jaren 70-telefoons. Poetins regeringswoning in de bossen bij Moskou blijkt te beschikken over een volledig geoutilleerde orthodoxe kerk, met een zeer fraaie ikonostase, waarvan de kijker graag had geweten waar hij vandaan komt. Er is ook een ruim bemeten zwembad en een stal paarden.
Stone heeft Poetin voor deze film een aantal malen geïnterviewd, tussen juli 2015 en februari 2017, op tal van locaties, waaronder het dienstvliegtuig (waarin Poetins perschef Dmitri Peskov de geluidshengel mag hanteren), en de tribune van het stadion waar Poetin zojuist ijshockey gespeeld heeft voor een enthousiast juichend publiek. Maar op al die locaties gaat het debiteren van bekende standpunten maar door ('Uit principe interveniëren wij nooit in de binnenlandse aangelegenheden van andere landen'). Wanneer Stone zijn eigen inzichten in de wereldpolitiek ventileert – en dat doet hij regelmatig – wacht Poetin geduldig tot het weer voorbij is.
In aflevering vier, opgenomen in februari van dit jaar, formuleert Poetin de Russische verlangens ten aanzien van de dan net aangetreden Donald Trump. Die komen vooral neer op de vermaning dat slogans niet voldoende zijn – er moeten zaken worden gedaan en er moet in het Witte Huis een consistente politieke lijn worden geformuleerd. Daar is het, zoals bekend, in Washington nog niet echt van gekomen, en dat illustreert meteen een belangrijk verschil tussen Trump en Poetin: waar de eerste maar wat woest om zich heen slaat, manoeuvreert Poetin binnen een gesloten, sterk ideologisch referentiekader. De Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen, waar volgens Poetin natuurlijk niets van aan is, heeft aangetoond dat er in de Amerikaanse samenleving veel mis is, meent de Russische president. Maar het is duidelijk dat hij in februari al haakte naar wat meer vaste grond onder de voeten in de Amerikaans-Russische betrekkingen.
Demonisering van Stalin
In al die saaiheid zijn er een paar enerverende momenten – te weinig voor vier uur, maar toch. Over zijn roemruchte voorganger Josef Stalin zegt Poetin dat deze het slachtoffer is van 'excessieve demonisering', maar heeft vervolgens ook een puntje van kritiek op hem: het is van Stalin een onjuiste beslissing geweest om na de overwinning op Nazi-Duitsland de Amerikanen de exclusieve hegemonie in West-Europa te gunnen. Dat zegt iets over de huidige intenties van het Kremlin.
Een ander moment is Poetins weigering om een historische appreciatie te geven van zijn voorgangers Michail Gorbatsjov en Boris Jelstin, ofschoon Stone hem daartoe nadrukkelijk uitnodigt. In plaats daarvan filosofeert Poetin over het treurig lot dat een Russische leider wacht na zijn aftreden: zonder een veiligheidsdienst, overgeleverd aan krachten die hemzelf en zijn gezin bedreigen.
Die ene zin is eigenlijk het enige moment in al die vier uur waarop de Russische president een zekere kwetsbaarheid aan de dag legt. Voor de rest is er alleen die treurige, in twee jaar zichtbaar ouder geworden bureaucraat, van wie we nog zullen horen.