Ruim een half jaar na het begin van de Azerbeidzjaanse blokkade van de enige toegangsweg naar Nagorno-Karabach, heeft de internationaal niet-erkende republiek te maken met tekorten aan voedsel, medicijnen en brandstof. Ondertussen onderhandelen Armenië en Azerbeidzjan over de teruggave van het gebied aan Azerbeidzjan. Daan de Vries vraagt zich af: Is er nog een toekomst voor een Armeens Nagorno-Karabach?
Lege schappen in een supermarkt in Stepanakert. Foto Twitter.
Door Daan de Vries
Begin deze maand waarschuwde Arajik Haroetjoenian, de leider van Nagorno-Karabach, voor een ‘massale hongersnood’ onder zijn bevolking. De tekorten zijn niet nieuw: begin dit jaar gingen onder meer rijst en suiker al op de bon.
De oorzaak is een blokkade van de Lachin-corridor, de enige weg die de niet-erkende republiek verbindt met Armenië. Die weg wordt sinds 12 december geblokkeerd door Azerbeidzjaanse demonstranten. Zij beweren milieuactivisten te zijn, maar handelen waarschijnlijk in opdracht van de Azerbeidzjaanse regering met als doel Armenië onder druk te zetten.
In april opende Azerbeidzjan daarnaast een checkpoint bij de corridor, officieel om te voorkomen dat troepen, wapens en munitie van Armenië Nagorno-Karabach ingevoerd kunnen worden. Volgens Armenië was dit een schending van de uitspraak van het Internationaal Strafhof, die Azerbeidzjan ertoe verplicht het verkeer ‘ongehinderd’ door te laten.
Humanitaire crisis
Tot voor kort mocht het Rode Kruis als enige wel gebruikmaken van de Lachin-corridor, om noodgoederen naar Nagorno-Karabach te brengen. In juli beschuldigde Azerbeidzjan het Rode Kruis echter van smokkel: de organisatie zou mobiele telefoons, sigaretten en brandstof hebben vervoerd. Het Rode Kruis ontkent dit. Sindsdien mag het Rode Kruis geen gebruik meer maken van de Lachin-corridor, ondanks een oproep van de Verenigde Naties om de hulporganisatie weer toe te laten.
Volgens de autoriteiten is er door voedselgebrek inmiddels sprake van een ‘alarmerende toename’ van het aantal miskramen in de regio. De gezondheidszorg staat bovendien onder druk door een gebrek aan medicijnen en voortdurende stroomstoringen. De graanoogst wordt bedreigd door een tekort aan brandstof voor tractoren en doordat boeren zouden worden aangevallen door het Azerbeidzjaanse leger.
Tussen Armenië en Azerbeidzjan woedt al sinds begin jaren negentig een conflict over de regio. De bevolking van het bergachtige Nagorno-Karabach is overwegend Armeens, maar het gebied wordt internationaal beschouwd als Azerbeidzjaans grondgebied. In 1991 verklaarde de enclave zich onafhankelijk, wat leidde tot een drie jaar durende oorlog met Azerbeidzjan. Hoewel Armenië Nagorno-Karabach nooit heeft erkend, steunt Jerevan de republiek vanaf het begin. Zowel militair als economisch is de regio sterk afhankelijk van Armenië.
De Lachin-corridor als enige levensader
In het najaar van 2020 laaide het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan opnieuw op. Azerbeidzjan had zich met dank aan zijn rijke olie- en gasreserves in de tussenliggende decennia snel ontwikkeld en beschikte daardoor over een veel sterker leger. In anderhalve maand heroverde Azerbeidzjan grote delen van Nagorno-Karabach en enkele omliggende districten die eveneens in Armeense handen waren. Op 9 november tekenden Armenië en Azerbeidzjan na Russische bemiddeling een wapenstilstand. Armenië verloor 75 procent van het grondgebied in en om Nagorno-Karabach, dat het voor de oorlog controleerde. Een belangrijk gevolg was dat Nagorno-Karabach niet langer verbonden was met Armenië.
De Lachin-corridor vormt sindsdien de enige levensader voor de enclave, onder toezicht van een Russische vredesmacht van tweeduizend militairen. Tijdens de oorlog van 2020 werd echter al duidelijk dat Armenië weinig kon verwachten van de Russische bescherming. Dit blijkt nu opnieuw uit het feit dat de Russen nauwelijks hebben ingegrepen toen de blokkade van de Lachin-corridor werd opgeworpen.
Nu het Russische leger zijn handen vol heeft aan de invasie van Oekraïne is de Armeense positie nog zwakker. In maart 2022, een maand na de Russische invasie, trokken Azerbeidzjaanse troepen het grondgebied van Nagorno-Karabach in. De Russische vredestroepen grepen niet in, ook niet toen Azerbeidzjan met drones het vuur opende op Armeense posities.
De huidige blokkade sluit Nagorno-Karabach zo goed als af van de buitenwereld. Door tekorten aan voedsel, medicijnen en brandstof dreigt een humanitaire ramp, waardoor het de vraag is of de niet-erkende republiek in zijn huidige vorm kan blijven bestaan.
Oranje: Nagorno-Karabach na de oorlog van 2020. Blauw en donkergroen: grondgebied dat in 2020 door Azerbeidzjan werd heroverd of aan Azerbeidzjan werd overgedragen na het staakt-het-vuren. Paars: de Lachin-corridor, die Armenië met Nagorno-Karabach verbindt.
Alternatieve route
Azerbeidzjan heeft belang bij de aanhoudende blokkade. Het land wil dat Nagorno-Karabach gebruik gaat maken van een andere route, langs de Azerbeidzjaanse stad Agdam. Die route is niet alleen honderd kilometer langer, maar valt ook niet onder het mandaat van de Russische vredesmacht.
Premier Pasjinjan peinst er niet over om op het Azerbeidzjaanse voorstel in te gaan: ‘In principe is de weg van de maan naar Nagorno-Karabach ook open. Die weg [via Agdam, red.] is gesloten, en als iemand daaraan twijfelt, kunnen ze nu direct proberen via deze route Nagorno-Karabach te bereiken.’
Ingaan op het Azerbeidzjaanse aanbod om de regio via Agdam te bevoorraden zou Nagorno-Karabach volledig afhankelijk maken van Azerbeidzjan. Dat zou Bakoe in een gunstige positie brengen om Nagorno-Karabach volledig in te lijven.
Een lid van de Russische vredesmacht bij de Lachin-corridor, afgelopen winter. Foto Wikimedia.
Het onbespreekbare toch op tafel
Nagorno-Karabach wordt geregeerd door vertegenwoordigers van de zogenaamde Karabach-clan, een groep oud-commandanten uit de Eerste Karabach-oorlog die lange tijd ook in Armenië aan de macht waren. De Armeense presidenten Robert Kotsjarian (1998-2008) en Serzj Sarkisjan (2008-2018) werden beiden geboren in Stepanakert, de hoofdstad van Nagorno-Karabach. Ze speelden een belangrijke rol in de Eerste Karabach-oorlog en begonnen hun politieke carrière in de niet-erkende republiek. Gezien hun verleden is het daarom niet verrassend dat onder hun bewind het opgeven van Nagorno-Karabach in Armenië lange tijd onbespreekbaar was.
Door het aantreden van premier Nikol Pasjinjan in 2018, de verpletterende nederlaag in de oorlog van 2020 en het gebrek aan steun uit Rusland lijkt het tij te zijn gekeerd. Pasjinjan kwam in 2018 aan de macht na een reeks door hem geleide protesten gericht tegen de zittende regering van Serzj Sarkisjan. Na tien jaar presidentschap was Sarkisjan op dat moment premier van Armenië. Na de oorlog van 2020 braken opnieuw protesten uit in Armenië, ditmaal gericht tegen de regering-Pasjinjan. Tientallen hooggeplaatste militairen, onder wie veel Karabach-veteranen, riepen op tot Pasjinjans vertrek. Volgens de premier was er sprake van een mislukte couppoging door de legertop. Tijdens de vervroegde verkiezingen van 2021 wist zijn partij echter toch een krappe meerderheid te behalen.
Afgelopen najaar sprak Pasjinjan de hoop uit dat Armenië en Azerbeidzjan tot een vredesakkoord kunnen komen. Hij erkende zelfs expliciet de territoriale integriteit van Azerbeidzjan, inclusief Nagorno-Karabach. Ook de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev zegt open te staan voor vrede. ‘Als Armenië geheel afziet van territoriale claims tegen Azerbeidzjan, denk ik dat het mogelijk is om voor het eind van dit jaar een vredesverdrag te tekenen’, zei hij in juli. Een definitieve oplossing van het veertig jaar oude conflict lijkt daarmee dichterbij dan ooit. Onder bemiddeling van afwisselend Rusland, Turkije en westerse landen voerden Armenië en Azerbeidzjan vredesonderhandelingen.
Obstakels voor vredesonderhandelingen
De dreigende humanitaire crisis in Nagorno-Karabach leidt echter tot hernieuwde spanningen. De blokkade van de Lachin-corridor kan door Azerbeidzjan worden gebruikt om een gunstiger vredesakkoord af te dwingen. Premier Pasjinjan waarschuwde vorige maand dat de landen, als een vredesakkoord uitblijft, afstevenen op een nieuwe oorlog.
Ook de voor Armenië vereiste veiligheidheidsgaranties voor de Armeense bevolking van Nagorno-Karabach blijven een breekpunt. Volgens Ilham Alijev, de president van Azerbeidzjan zijn extra garanties niet nodig, omdat de veiligheid en rechten van Armeniërs in Karabach als ‘onderdeel van de Azerbeidzjaanse gemeenschap’ al gegarandeerd zijn. Vooralsnog is hij daarom niet bereid Armenië hierin tegemoet te komen.
Een oplossing van het conflict is daarnaast niet direct in het belang van Rusland, dat zich opwerpt als bemiddelaar tussen Armenië en Azerbeidzjan. Voor Moskou is de aanwezigheid van de Russische vredesmacht rond de Lachin-corridor een manier om zijn invloed in de zuidelijke Kaukasus in stand te houden. Bovendien zijn de leiders van Nagorno-Karabach overwegend Russisch-gezind, terwijl de Armeense regering van Pasjinjan meer op de Europese Unie is georiënteerd. Een vredesakkoord zou het einde betekenen van de de facto onafhankelijkheid van Nagorno-Karabach, waarmee ook de regering van de niet-erkende republiek zou ophouden te bestaan.
Alijev en Pasjinjan ontmoeten de Franse president Emmanuel Macron, voorzitter van de Europese Raad Charles Michel en bondskanselier Olaf Scholz in Chisinau, juni 2023. Foto president.az.
Een ander pijnpunt heeft te maken met de Azerbeidzjaanse exclave Nachitsjevan. Bakoe eist dat Armenië een corridor opent tussen Nachitsjevan en de rest van Azerbeidzjan. Nachitsjevan ligt ingeklemd tussen Armenië en Iran, met in het westen een acht kilometer lange grens met Turkije. Armenië zegt bereid te zijn een weg tussen de exclave en de rest van Azerbeidzjan te openen, maar de twee landen zijn het niet eens over de status die deze route moet krijgen. Bakoe wil een corridor met ‘extraterritoriale’ status, waarover Armenië geen controle heeft.
De weg zou vrijgesteld moeten worden van grenscontroles en douane, ook al loopt hij door Armeens grondgebied. Via de exclave zou verkeer uit Azerbeidzjan vervolgens door kunnen rijden naar bondgenoot Turkije. Dat zou zowel Azerbeidzjan als Turkije goed uitkomen. De discussie over deze Zangezoer-corridor liep het afgelopen jaar hoog op, en houdt direct verband met de blokkade van de Lachin-corridor. Azerbeidzjan vindt namelijk dat de Lachin-corridor en de Zangezoer-corridor dezelfde status moeten hebben. Zolang Armenië daar niet mee akkoord gaat, zal de blokkade van de Lachin-corridor voortduren.
Azerbeidzjan wil dat Armenië een corridor opent tussen Nachitsjevan en de rest van Azerbeidzjan, in het gebied rond de grens met Iran (gemarkeerd met een groene pijl). Foto Wikimedia.
Dagen geteld
Een goede oplossing voor de Armeense bewoners van Nagorno-Karabach ligt niet voor de hand. Een handhaving van de status quo lijkt geen optie, nu de humanitaire crisis door de aanhoudende blokkade steeds schrijnender wordt. Tegelijkertijd is het onzeker wat de gevolgen zijn als Azerbeidzjan de controle over de regio terugkrijgt. Na de Eerste Karabach-oorlog vonden grootschalige etnische zuiveringen plaats, waarbij honderdduizenden Azerbeidzjanen en Armeniërs uit hun woonplaats werden verdreven. Armenië vreest dat de 120 duizend Armeense inwoners van Nagorno-Karabach hetzelfde lot wacht, wanneer Azerbeidzjan de regio overneemt.
Bij de vredesbesprekingen heeft Armenië een slechte onderhandelingspositie. Azerbeidzjan heeft Nagorno-Karabach door het blokkeren van één weg afgesloten van de buitenwereld, het Armeense leger is niet opgewassen tegen dat van Azerbeidzjan en de traditionele bondgenoot van Armenië, Rusland, laat het afweten. President Alijev heeft geen enkele reden om water bij de wijn te doen. Als Armenië en Azerbeidzjan niet tot een akkoord komen, kan Alijev erop vertrouwen dat zijn land een nieuwe oorlog zal winnen. Ongeacht of het conflict een diplomatieke of militaire oplossing krijgt, lijken de dagen van een Armeens Nagorno-Karabach geteld.