Voor het eerst geeft de Russische staat in 2024 meer geld uit aan zijn militaire apparaat dan aan sociale voorzieningen. Tegelijkertijd wil de regering er in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van maart voor zorgen dat het levenspeil van de kiezers niet al te zeer uit de pas loopt. Deze balanceer-act noopt het Kremlin tot monetaire en fiscale interventies die in strijd zijn met zijn eigen marktconforme beleidsprincipes. De gevolgen zullen pas op middellange termijn duidelijk worden.
Door Hubert Smeets
Iets meer dan 80 procent van de Russen kan ternauwernood of niet meer goed rondkomen van zijn salaris. In een enquête van het Russische uitzendbureau HH zegt 45% van de vijfduizend ondervraagden dat hun loon hun basisbehoeften niet meer dekt. Voor de oorlog tegen Oekraïne klaagde nog slechts 25% dat het salaris niet voldoende was. Ruim een derde van de respondenten (36%) zegt dat ze slechts “met moeite” kunnen rondkomen van het salaris dat ze verdienen met hun hoofdbaan. In 2021 was dat met 39% niet veel beter. Slechts een op de vijf werknemers (20%) kan zich al het wenselijke veroorloven. Twee jaar geleden was dat nog 36%.
Centraal bankier Nabioellina. Foto Robert Joesoepov/Flickr
Desondanks gaat het Kremlin, gedwongen door de oorlog tegen en bezetting van Oekraïne, tegelijkertijd wel door met de militarisering van de overheidsbegroting. Volgend jaar zal Russische staat voor het eerst in de recente geschiedenis meer geld aan het militaire – en veiligheidsapparaat besteden dan aan de sociale voorzieningen. De defensiebegroting groeit in 2024 met ongeveer 68%, zo heeft voorzitter Andrej Kartapolov van de defensiecommissie in de Doema medio oktober bekend gemaakt. Dat komt neer op 30% van het federale overheidsbudget en 6% van het nationaal inkomen van Rusland. In het eerste volledige oorlogsjaar 2023 nam het budget voor de ‘nationale verdediging’ nog 3,9% van het bruto binnenlands product (bbp) in beslag. Als het begrote bedrag voor ‘nationale veiligheid’ daarbij wordt opgeteld, dan is de slotsom dat het budget voor krijgsmacht en inlichtingendiensten in 2024 circa 9% van het bbp zal beslaan, twee keer meer dan voor de sociale voorzieningen. Het nationaal inkomen van Rusland wordt volgend jaar geraamd op ongeveer 1.800 miljard euro. Het bbp van Nederland is ruim 1.000 miljard.
Het totale financieringstekort wordt officieel beraamd op maximaal 0,9%. Minder dan 1% lijkt weinig, maar is een flatteus cijfer in het licht van de hoge olieprijs die wordt voorspeld. De exploitatie van olie en aardgas was in 2022 goed voor bijna 42% van de Russische overheidsbegroting. Afgelopen decennium vertoonde de Russische staatsbegroting meestal een overschot als de mondiale olieprijs hoger was dan 55 tot 60 dollar per vat. Momenteel kost een vat olie rond de 90 dollar. Voor komend jaar 2024 gaat Moskou uit van een olieprijs van 85 dollar.
Presidentsverkiezingen
In deze spagaat van enerzijds verarming van de beroepsbevolking en anderzijds toenemende oorlogsuitgaven in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 17 maart 2024, moet het Kremlin het levenspeil van de burgers min of meer stabiel zien te houden. Beheersing van de inflatie staat daarbij centraal. In september dit jaar was de geldontwaarding 6%. De voedselprijzen stegen echter met 18%, hetgeen voor de gemiddelde burger relevanter is dan het algemene saldo.
Een stabiele roebelkoers onder de symbolische grens van 100 roebel voor 1 dollar is daarbij een belangrijk instrument. In de ogen van vicepremier Andrej Beloöesov is een wisselkoers van 1 op 80 à 90 ideaal. Om dat te bereiken zoekt de Russische regering steeds meer haar toevlucht tot monetaire en fiscale maatregelen die in strijd zijn met haar eigen marktconforme beleidsprincipes.
De Centrale Bank heeft toe nu toe gepoogd om de roebel te stutten met klassieke instrumenten. Toen de Russische munt deze zomer onderuitging ten opzichte van alle belangrijke wereldvaluta – zoals de dollar, euro, yuan en roepi – verhoogde centraal bankier Elvira Nabioellina tot tweemaal toe de basisrente. Die rente staat nu op 13%. Verwacht wordt dat ze dit najaar nog een keer zal besluiten tot een renteverhoging. Experts houden volgens de zakelijke nieuwssite RBK rekening met een basisrente van 14%, een enkeling zelfs met 15%. Dat zal gevolgen hebben voor het economische klimaat. In het algemeen geldt: hoe hoger de rente en hoe duurder dus het lenen van geld, hoe lager het investeringsniveau.
Centrale Bank verliest greep
Elvira Nabioellina roeide daarmee tegen de stroom in. Ze werd bekritiseerd door presidentieel adviseur Maksim Oresjkin – Poetin heeft de beschikking over een groot apparaat met ambtenaren die alle deelterreinen van het overheidsbeleid moeten ‘cureren’ – die de Centrale Bank verweet verantwoordelijkheid te dragen voor de zwakke roebel deze zomer. Dat het deviezenoverschot sinds het begin van de oorlog eind februari 2022 met ongeveer 85% was gedaald en er iets moest gebeuren, memoreerde Oresjkin niet in zijn kritiek op Nabioellina.
De Russische begroting in 2023 en 2024. Bron: Bloomberg
Tegen de adviezen van de Centrale Bank in heeft de regering daarom nog drastischer stappen gezet. Op 11 oktober vaardigde president Poetin een decreet uit waarmee Russische ondernemingen worden gedwongen om hun buitenlandse valuta om te wisselen in roebels. Conform de presidentiële oekaze moeten bedrijven uit 43 sectoren (olie, aardgas en andere energieproducten, metaal, chemie, hout en graan) 80% van hun dollar- of euro-inkomsten aan de Centrale Bank verkopen voor roebels. Voor deze zogeheten ‘repatriëring’ krijgen ze zes maanden de tijd. Blijven de ondernemers in gebreke dan hebben ze nog twee weken om maar liefst 90% van hun valuta voor roebels te lozen. De bedrijven worden ook verplicht om hun ‘indicatieve plannen’ voor de aan- en verkoop van deviezen in de toekomst bij zowel de Centrale Bank als het speciale Financiële Monitoragentschap van de regering in te dienen.
Volgens vicepremier Beloöesov beoogt het decreet ‘meer transparantie en voorspelbaarheid van de valutamarkt, en het verkleinen van de kans op valutaspeculatie’. Volgens financieel expert Aleksandra Prokopenko, tot haar vlucht naar Berlijn onder meer adviseur van de Centrale Bank en de Economische Hogeschool in Moskou, is precies het omgekeerde het effect. Zo is de lijst bedrijven uit deze 43 groepen geheim. Prokopenko, die tegenwoordig werkt voor de denktank Carnegie Endowment, vermoedt dat dit doelbewust is omdat het Kremlin aan de vooravond van de presidentsverkiezingen de handen vrij wil houden om sommige sectoren en ondernemingen harder aan te pakken dan andere, teneinde loyaliteit specifieker te kunnen belonen. ‘Dit schept serieuze moeilijkheden voor bedrijven om de wisselkoersen te kunnen voorspellen’ en ondermijnt daarnaast ook het beleid van de Centrale Bank afgelopen jaren om de ‘communicatie met de financiële markten te verbeteren’, aldus Prokopenko.
Behalve deze monetaire dwangmiddelen probeert de regering ook extra geld bij bedrijven te incasseren door hogere belastingen. Er komt een nieuwe heffing op ‘overwinsten’. Bovendien moeten ondernemingen hun belasting vooruit gaan betalen (goed voor 8,5 miljard euro) en rekening houden met meer boetes (ingeboekt voor 4,5 miljard euro).
Afwenteling op regio’s
De oorlog tegen Oekraïne gaat niet alleen ten koste van de centrale staat, ook de regio’s worden er financieel door geraakt. Om de pensioenen en andere sociale arrangementen op peil te houden, moet Rusland bezuinigen op nationale economische projecten rond huisvesting en stadsvernieuwing. Ook het burgerlijke bestuur van de bezette gebieden in Oekraïne kost relatief veel. Circa 6,5 miljard euro wordt in 2024 vermoedelijk besteed aan herstel van de door de Russische krijgsmacht zelf verwoeste infrastructuur in de deels bezette Oekraïense provincies Loehansk, Donetsk, Zaporizja, Cherson en de Krim. Nog eens 4 miljard euro gaan op aan de ‘integratie’ van deze gebieden in de Russische Federatie. Opgeteld gaat ruim 10 miljard euro op aan civiel beheer in Oekraïne. Ter vergelijking: naar alle 83 federale subjecten in Rusland zelf gaat nog geen 25 miljard euro.
Volgens András Tóth-Czifra van het Foreign Policy Research Institute (FPRI) in Philadelphia (VS) is nu al zichtbaar dat deze afwenteling van de oorlogskosten de regio’s onder financiële druk zet. De uitgaven voor openbaar vervoer, huisvesting en communale diensten zijn met 25% gestegen, die voor de sociale voorzieningen met 18%. De ‘transfers’ hielden met een toename van 22% min of meer gelijk tred, maar de regionale belastinginkomsten blijven juist achter. In het eerste halfjaar van 2023 stegen die met slechts 5%. Weliswaar liepen de inkomsten in augustus op met 14%, maar als de economische groei op lokaal niveau in 2024 stagneert, biedt dat te weinig soelaas.
De eerste bezorgde geluiden uit de regio’s richting het Kremlin zijn al gehoord in Stavropol, Omsk en Irkoetsk. In Chakassië leidde de onvrede er dit najaar toe dat de zittende communistische gouverneur de tussentijdse verkiezingen kon winnen omdat het Kremlin zijn eigen kandidaat, nota bene een veteraan uit de oorlog tegen Oekraïne, niet meer durfde in te zetten.
Vicepremier Beloöesov. Foto Wikimedia.
Regering draait redenering om
Elders in de regio’s klinken zulke voor Poetin onbetamelijke wanklanken niet.
Minister Anton Siloeanov van Financiën kon deze cijfermatige begrotingstrends daarom monter kon ontkennen. Tijdens een persconferentie half oktober draaide hij het ‘frame’ gewoon om. ‘Velen zeggen: wat hebben we nu, een militair budget? Nee, collega’s [Russische politici en bestuurders plegen ook journalisten aan te spreken met het woord collega – HS]. Ja, de uitgaven op militair gebied zijn verhoogd. Maar bij de begrotingsuitgaven wordt prioriteit gegeven aan sociale kwesties’, zei Siloeanov tegen de pers in Moskou.
Los van het feit dat deze spin voorbijgaat aan de bredere trends in de overheidsfinanciën is ze ook oncontroleerbaar. In 2023 was 23% van de begroting ‘geheim’. Het is aannemelijk dat het merendeel van die geheime posten ook bestemd zijn voor het militaire – en inlichtingenapparaat. Hoeveel procent van het federale budget volgend jaar het predicaat ‘geheim’ zal krijgen, is (nog) niet bekend. Maar het is aannemelijk dat dit percentage eerder hoger dan lager wordt.
Deze begrotingsmethodiek maakt het nog lastiger voor de Centrale Bank om een technocratisch monetair beleid te voeren. Vlak na het begin van de grootscheepse invasie in Oekraïne had centraal bankier Nabioellina zo veel mogelijk ruimte voor zichzelf opgeëist, in ruil voor de belofte dat ze geen politieke oordelen over de oorlog zou vellen. Die technocratische autonomie is ze afgelopen jaar steeds meer kwijtgeraakt.