Is er een perestrojka 2.0 in aantocht?

Er is een verandering voelbaar in de houding van de Russische burgers. Nu het Kremlin met de verhoging van de pensioenleeftijd het sociaal contract met de bevolking heeft verbroken, beginnen de burgers te protesteren en eisen te stellen. Ineens klinken er woorden als rechten en vrijheid, begrippen die 20 jaar lang uit het bewustzijn waren verdrongen,  schrijft cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky. Zal het Kremlin wat ventielen openzetten om stoom te laten ontsnappen?

door Andrei Arkhangelsky

Het bericht was dit najaar tweemaal nieuws, het leek alsof de geschiedenis een absurde komedie opvoerde. Bijna gelijktijdig weigerden leraren in St. Petersburg en Perm meisjes die hun haren hadden geverfd de toegang tot de klas. Het ene meisje had blauw, het andere roze haar. Gezien de algehele conservatieve trend kon je erop rekenen dat de media een zoveelste propagandacampagne zouden ontketenen met als leus ‘de jeugd is losgeslagen’.  

screen shot 10 23 18 at 01.57 pmDit keer liep het anders. De media vielen de scholieren met blauw en roze haar niet aan (foto vrij van rechten).

Maar dit keer liep het gek genoeg anders. De media vielen de scholieren niet aan. Het omgekeerde gebeurde. Op de propagandazender Vesti FM werd eraan herinnerd dat juist de stompzinnige verboden met betrekking tot het uiterlijk in de jaren ’70 voor massale teleurstelling in de sovjet-ideologie zorgden.

Er werden grote flashmobs georganiseerd om steun te betuigen aan de meisjes. Zij zelf weigerden hun haar te veranderen en hun ouders waren het daarmee eens. Schooldirecteuren verwoordden – knarsentandend wil ik schrijven – het officiële standpunt: ‘Leraren hebben niet het recht iemand om deze reden toegang tot het klaslokaal te weigeren.’ En tenslotte werden de meisjes verdedigd door juristen die in de programma’s van de staatsmedia verkondigden dat de kleur van haar hoort bij het ‘persoonlijk leven’, waar de school zich niet mee mag bemoeien. 

Het lijkt misschien raar dat de kwestie van haarkleur op staatsniveau wordt bediscussieerd, maar voor de Russische samenleving gaat dit om de grenzen van de vrijheid. Niets meer en niets minder.

Met persoonlijke vrijheden – aantrekken waar je zin in hebt, je haar verven, muziek waarvan je houdt beluisteren – begonnen de democratische veranderingen

Een jaar geleden veroordeelden de staatsmedia onschuldige dansjes van kadetten van een zomerschool nog en eerder werden een paar meisjes vanwege hun ‘perverse’ twerk-dans opgepakt. De ruimte voor persoonlijke vrijheid in Rusland krimpt voortdurend, maar in het geval van de roze en blauwe haren schakelde de gigantische staatsmachine in z’n achteruit. Alsof de machinist gevaar voelde.

 

Luchtmachtkadetten aan het twerken

Logisch. Met zulke persoonlijke vrijheden – aantrekken waar je zin in hebt, je haar verven, muziek waarvan je houdt beluisteren – begonnen de democratische veranderingen in de USSR na 1985, begon de perestrojka.  En hoewel de meeste Russen tegenwoordig Gorbatsjov vervloeken (dat beweren de sociologen), vinden ze de vrijheid in hun persoonlijke leven toch vanzelfsprekend.

Vrijheid van expressie

Sindsdien zijn noch politieke noch economische vrijheden in het massabewustzijn de norm geworden. De enige vrijheid die door de meerderheid van de burgers positief wordt beoordeeld, op emotioneel en niet op rationeel niveau, is de vrijheid van expressie. Je kunt stellen dat dit vandaag de dag de uiterste grens van vrijheid in Rusland is: het recht te dansen of je haar roze te verven. Of blauw. Het klinkt niet erg inspirerend. Het betekent dat de voorstelling van vrijheid in Rusland zich bij het massapubliek ongeveer op het niveau van 1987 bevindt. Maar die grens zijn mensen voorlopig niet bereid te verleggen. De staat voelde dat aan en deed een stap terug.

De politicologe Jekaterina Sjoelman vergelijkt de inrichting van het huidige Rusland met een mechanisme waarvan alle moeren en bouten op hun plaats zitten, maar ze zijn welbewust niet aangedraaid, niet vastgeschroefd. Anders dan China of Iran is Rusland formeel tot nu toe een democratisch land, waar de grondwet net als in Europa en Amerika de rechten en vrijheden garandeert. Alleen ‘vergat’ men de Russen hieraan te herinneren. Dus functioneert de maatschappij gelijktijdig in twee registers, in de speling tussen democratische wetten en een autoritaire praktijk. Dit schept een unieke ruimte voor een dubbele moraal.

Het was vermoedelijk erg verbazingwekkend voor de leraren om te horen dat zelfs minderjarige meisjes rechten hebben. Een Amerikaanse of Europese scholiere zou in zo’n situatie meteen een zin over haar ‘mensenrecht’ bij de hand hebben. In Rusland wordt die term maar zelden gebruikt en dan op een minachtende toon: al die ‘mensenrechten’ van jullie zijn een fictie. En dus vindt een Russische burger zijn rechten bij toeval in zijn achterzak, als een ongebruikt tramkaartje. En verbaast zich telkens: blijkbaar heeft hij 'rechten' die gegarandeerd worden door de grondwet! Een grondwet die zijn persoonlijke vrijheden beschermt tegen bemoeienis van de staat.

Zwart gat

Hoe kan het dat de fundamentele rechten en vrijheden, die al in 1993 (de grondwet van de Russische Federatie werd op 12 december 1993 na een referendum aangenomen, bijna 25 jaar geleden) voor Russische burgers elke keer iets nieuws lijken? Omdat de staat zich tot het uiterste heeft ingespannen om de kern van de veranderingen die in de jaren ’80 begonnen en in de jaren ’90 hun beslag kregen voor de mensen te verbergen. Het lijkt onmogelijk, maar de staat heeft zich de afgelopen 20 jaar zelfs sterk gemaakt om de herinnering aan de hervormingen van de jaren ’80 en ’90 te verbannen en uit te wissen.

Je ziet bijvoorbeeld geen films en series over die jaren. En als de handeling in die tijd speelt dan is het grootste taboe van een regisseur de naam van Gorbatsjov of Jeltsin te noemen. Je mag in talkshows op tv op hen schelden, maar je mag die periode alleen maar beschouwen als een zwart gat, waarin niets gebeurde en waarin de hele bevolking van Rusland 15 jaar lang verdwenen was.

Het land leefde gelukkig, er verschenen donkere wolken, toen gebeurde er iets onbegrijpelijks en pas in 2000 kwam de zon weer tevoorschijn

Een typisch verhaal van een serie gaat als volgt: tot 1985 leefde het land gelukkig, toen verschenen er donkere wolken aan de hemel, we kregen regenbuien, daarna gebeurde er iets onbegrijpelijks en pas begin van de volgende eeuw kwam de zon tevoorschijn en ‘werd alles weer normaal’. Dit is geen metafoor. De perestrojka en de jaren ’90 mogen in speelfilms alleen  verbeeld worden in de vorm van een natuurverschijnsel, van regen of sneeuw. Het uiteenvallen van de USSR wordt op radiozender Vesti FM omschreven als ‘het liep niet helemaal goed’.

Dat in de jaren ’80 en’90 het maatschappelijk, politiek en economisch systeem radicaal veranderde, als gevolg waarvan er wereldwijd een aardverschuiving plaatsvond, stipt men aan alsof er ‘niets bijzonders is gebeurd’.

Het is een uniek experiment met het massabewustzijn: de overheid verbergt voor zijn burgers dat in 1992 het kapitalisme werd ingevoerd. Sterker nog, het Kremlin heeft 20 jaar lang bij de burgers de illusie gestut dat de sovjet-macht helemaal niet verdwenen is. Dat zij een tijdje weg is geweest en binnenkort terugkeert. Men ging gewoon door met het vieren van Sovjet-feesten (binnenkort zal het 100-jarig bestaan van de Komsomol worden gevierd, maar over het jubileum van de Revolutie van 1917 is nauwelijks gerept). Het gevolg is dat miljoenen mensen verder hebben geleefd met de illusie dat het kapitalisme ‘spoedig zal worden afgeschaft’.

Einde van de lange droom

De pensioenhervorming was het einde van deze lange en gelukkige droom. Het leek alsof de mensen er wreed aan herinnerd werden dat zij toch onder het kapitalisme leven. De algemene deceptie was zelfs te merken bij de leider van de pro-sovjet beweging ‘Kern van de tijd’ Sergej Koerginjan. Vroeger steunde hij Poetin, maar nu maakt hij het Kremlin bang met vage suggesties, waarbij hij zijn optreden eindigt met de raadselachtige woorden ‘tot ziens in de USSR’ (een half miljoen kijkers op YouTube). Maar daarmee kun je de huidige machthebbers niet bang maken. Ook de demonstraties tegen de hervorming vonden geen massale resonans en de tijdelijke daling van de populariteit van het Kremlin werd, zo schijnt het, voorspeld.

De voorspellingen zaten fout. Voor het eerst in 20 jaar verloor de regeringspartij

De belangrijkste politieke gebeurtenis dit najaar was echter de proteststem bij de regionale verkiezingen (net als in de jaren ’90 wonnen de LDPR van Zjirinovski en de communisten). De regeringspartij verloor voor het eerst in 20 jaar. Maar nog belangrijker is dat zich ook een innerlijk protest manifesteerde. De officiële sociologische peilingen waarop het Kremlin altijd had vertrouwd (de populariteit van de president vormt het fundament van de macht) voorspelde een duidelijke overwinning van de regeringspartij in Vladimir, Chabarovsk en Primorje – en zat fout.

screen shot 10 23 18 at 02.11 pmSvetlana Orlova, gouverneur van de regio Vladimir, verloor de verkiezingen. Foto rechtenvrij

Die voorspellingen zijn gebaseerd op peilingen, maar nu bleek dat de mensen welbewust gelogen hadden over wat ze zouden stemmen. Is hier sprake van een samenzwering?  De mensen brengen niet alleen een proteststem uit, ze houden die ook geheim. De regering werd geconfronteerd met een les uit de sovjet-geschiedenis, uit de jaren ’80, toen partijleider Andropov de beroemde zin uitsprak: ‘Wij kennen het land waarin wij leven niet.’

Politieke vrijheid is middel....

Voor een goed begrip: politieke vrijheden eisen in Rusland (bijvoorbeeld de eis om een volksraadpleging te houden over de pensioenhervorming) betekent niet hetzelfde als in post-sovjet-democratieën zoals Letland, Estland of Oekraïne. Net als in de jaren ’90 is vrijheid voor de meeste Russen een middel, niet een doel op zich. In Rusland wordt vrijheid opgevat als een drukmiddel op de regering, als een vorm van politieke chantage of dreigement. Mensen snappen uitstekend dat het Kremlin het bangst is voor politieke eisen, dat het bang is voor het woord ‘vrijheid’ – en daarmee kan worden gechanteerd.

Het Kremlin is bang voor het woord vrijheid en kan daarmee worden gechanteerd

Het Kremlin begrijpt dit en denkt vooruit: nog vóór de verkiezingen verving men de 60- tot 70-jarige gouverneurs en zette nieuwe 40-jarige bestuurders op hun plaats, die in Rusland technocraten worden genoemd en die de mensen nog niet zo de keel uithangen. Maar er is geen behoefte aan een ‘sterke leiding’, maar aan rechtvaardigheid. ‘De burgers van Rusland willen verandering, maar niet door middel van revolutie,’ erkende zelfs Vladimir Poetin op een bijeenkomst van de discussieclub Valdaj in Sotsji op 18 oktober.

...en geen doel op zich

Is Vladimir Poetin bereid om aan een perestrojka 2.0 te beginnen? Dat lijkt vandaag een fantasie. Maar niet alleen de bevolking, ook de regering vat vrijheid op als een manipulatiemiddel. In de tweede helft van 2018 leed de regering forse imagoschade, ook internationaal (de Skripal-zaak, de ontmaskering van spionnen in Engeland, de VS en Nederland). Dit zou haar ertoe kunnen brengen om enkele compromissen in stijl en retoriek te sluiten. Het huidige 'Politbureau' herinnert zich maar al te goed de les van de sovjet-machthebbers: je moet de pan niet volledig met een deksel afsluiten. Laat een ventiel open om stoom af te blazen.

loekjanov met poetin valdaj oktober 2018Poetin zei deze week op de Valdaiconferentie dat de burgers van Rusland verandering wensen. Foto rechtenvrij. 

Politicologen schrijven dat de pensioencrisis en de daling van het vertrouwen in de regering het einde betekent van de consensus in Rusland die na de annexatie van de Krim ontstond. Maar die consensus greep terug op een stille afspraak vanaf de jaren 2000 tussen de machthebbers en de bevolking: sociale garanties in ruil voor beperkte vrijheid. De pensioenhervorming betekent het einde van de sociale garanties en dus geldt het contract tussen de macht en de bevolking niet meer.

Het Kremlin is pragmatisch en snapt dat het iets moet teruggeven als het iets afpakt. Nu sociale garanties zijn afgenomen, moet de overheid daarvoor in ruil dan wat vrijheid teruggeven, al was het maar omdat er verder niets is om terug te betalen? Andere middelen heeft de regering op het moment niet te bieden - de perestrojka van Gorbatsjov kwam destijds ook voort uit het ontbreken van economische middelen. Hiermee keert het land terug naar een gevoel uit de jaren ’80 en ’90.

Kleine concessies

Vooralsnog denkt het Kremlin, net als de sovjet-macht in de jaren ’80, dat het met hulp van de televisie en wat kleine concessies het systeem kan stabiliseren. Bijvoorbeeld door de strafbaarheid van likes en het delen van andermans berichten op internet te verminderen en wat liberalisme te gunnen in de sfeer van persoonlijke vrijheid of cultuur. Regisseur Sergej Oersoeljak is bezig met een grote serie voor het staatstelevisiekanaal Rossija, met de titel Storm. Het is de eerste serie in 20 jaar over het leven in de jaren ’90. Het afgelopen jaar zijn er - mét staatssubsidie - veel kritische films uitgebracht over het moderne Rusland. Hart van de wereld van Natalja Masjtajaninoba, In de wijk van Olga Zoejeva en Zuurstof van Alexandr Gortsjilin doen denken aan perestrojka-films over de problemen van de jeugd, die destijds symbool van de verandering werden. Anderzijds suggereren die films nu ook dat vrijheid gevaarlijk is, zoals in Het verhaal van een benoeming van Avdotja Smirnova [zie artikel over deze film Emotions run high on film about perennial Russian question, red.].

In 2024 eindigt de laatste presidentstermijn van Vladimir Poetin. Niemand weet hoe de macht er daarna uit zal zien, maar iedereen snapt dat het leven anders zal zijn dan de afgelopen 20 jaar van te voren proberen een gunstige plek te bezetten. Dat politiseert. De grootste verrassing voor het Kremlin is dat de maatschappij al begint te bewegen lang voordat de volgende presidentiële termijn afloopt. Ook dat doet denken aan de sfeer van eind jaren ’80, begin jaren ’90.

Fundamentele vragen

De ervaring van de jaren ’80/’90 lijkt op Freudiaanse ontkenning. De herinnering aan de tijd van vrijheid in Rusland is lang uit het bewustzijn verbannen, maar keert nu terug in de vorm van fantomen. Zo kun je de de flashmobs ‘Laten we ons de jaren ’90 herinneren’ op internet interpreteren. De geschiedenis heeft Rusland als het ware teruggeplaatst naar de tweede klas van de school, waar de kinderen fundamentele vragen krijgen voorgelegd als wie zijn wij, waar gaan wij naartoe, wat willen wij? Zolang de maatschappij geen antwoord geeft op deze elementaire vragen, kan zij niet verder komen.

Dat is ook een verwijt aan de Russische democraten. Het zou hen sieren als ze nu hun grootste vergissing zouden erkennen. In de tweede helft van de jaren ’90 hebben ze er zelf van afgezien om met de burgers te praten over vrijheid en democratie en in plaats daarvan luide muziek en dans geboden. De civil society is halverwege blijven steken; de vrijheid is in de eerste plaats op intellectueel niveau verspeeld. Op dit moment wordt Rusland hieraan opnieuw en telkens weer herinnerd via merkwaardige en enigszins simpele signalen, bijvoorbeeld door meisjes met blauwe of roze haren. Zij herinneren ons eraan wat we ooit hadden en wat we sindsdien verloren hebben. En hoe weinig wij hiervan hebben opgestoken.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.