De Europese Unie besloot vorige maand drie Russische zakenmannen van de sanctielijst te verwijderen. Dat is een zeldzaamheid: sinds de Russische annexatie van de Krim schrapte de EU niet eerder zulke prominente Russen van de lijst. Brussel gaf geen officiële reden waarom van de bijna 1800 individuen juist deze drie van de Europese sanctielijst werden gehaald. Een van hen, Grigori Berjozkin, heeft aantoonbaar banden met het Kremlin. Daan de Vries zocht uit wie deze drie zakenlui zijn en brengt in kaart hoe de beslissing tot stand is gekomen.
Superjacht Loena, sinds 2014 eigendom van Farchad Achmedov, werd in mei 2022 bevroren door de Duitse autoriteiten. Foto Wikimedia.
Door Daan de Vries
Na de Russische annexatie van de Krim in 2014 stelde de Europese Unie sancties in tegen Rusland en aan het Kremlin gelieerde Russische burgers. Sinds het begin van de grootschalige Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 is daar een reeks extra sancties bijgekomen. Door sancties op te leggen aan Russische zakenlui, politici en militairen probeert de EU hen te straffen voor de oorlog in Oekraïne. Daarnaast legt Brussel beperkingen op aan de handel met Rusland en worden Russische bezittingen in de EU bevroren.
De Europese Raad besluit elke zes maanden over de verlenging van de sancties en kan daarbij besluiten om namen toe te voegen of verwijderen. De goedkeuring van alle 27 EU-lidstaten is daarvoor vereist.
Af en toe beslist de EU ook om namen van de sanctielijst te verwijderen. Op woensdag 13 september maakte de EU bekend dat Aleksandr Sjoelgin, Farchad Achmedov en Grigori Berjozkin niet langer onder de sancties vallen.
Brussel lichtte dat besluit niet toe, maar door de achtergronden van deze drie zakenmannen te bestuderen kan de vermoedelijke gedachtegang van de EU worden gereconstrueerd. De eerste vraag die opdoemt, is hoe de namen van Sjoelgin, Achmedov en Berjozkin op de sanctielijst terecht zijn gekomen.
Familiebanden
Het is niet eenvoudig om duidelijke criteria op te stellen volgens welke iemand op de sanctielijst kan worden gezet, zegt de econoom Sergej Goeriëv, voormalig rector van de Hogere Economische School in Moskou en sinds zijn vlucht uit Rusland in 2013 hoogleraar aan Institut d'études politiques de Paris. 'De EU probeert Russen te identificeren die hebben geprofiteerd van Poetins regime, die zijn regime door de jaren heen – niet alleen na 2022 – hebben gesteund, en die het regime nog altijd steunen', aldus Goeriëv. Een belangrijk verschil tussen het Europese sanctiebeleid en dat van bijvoorbeeld de Verenigde Staten, is dat Europese sancties kunnen worden aangevochten bij het Europese Hof van Justitie. 'En daarom is de Europese Commissie veel voorzichtiger in het wel en niet opnemen van personen op de Europese sanctielijst', legt Goeriëv uit. Gesanctioneerde Russen proberen onder de sancties vandaan te komen door de argumenten voor hun opname onderuit te halen. 'Ze stellen dat ze geen onderdeel uitmaken van het regime, dat ze niet van het regime hebben geprofiteerd, dat ze het regime niet steunen of niet langer steunen', zegt Goeriëv die in 2019 de derde Oktoberlezing voor Raam op Rusland verzorgde en toen uitvoerig inging op de banden tussen Russische en westerse financiële instellingen.
De juridische route is in enkele gevallen inderdaad succesvol gebleken, voornamelijk voor familieleden van gesanctioneerde Russen. Saodat Narzieva, de zus van oligarch en oud-eigenaar van voetbalclub Arsenal Alisjer Oesmanov, kwam in april 2022 op de sanctielijst omdat ze geld van haar broer zou hebben beheerd. Narzieva vocht dat besluit aan en een half jaar later concludeerde het Europese Hof dat haar opname op de sanctielijst inderdaad onterecht was. Ook Olga Ajziman, de ex-vrouw van de Russisch-Israëlische oligarch Michaïl Friedman, slaagde erin haar naam van de lijst te krijgen. Dit voorjaar oordeelde het Hof dat de opname van de 83-jarige Violetta Prigozjina, de moeder van huurlingenbaas Jevgeni Prigozjin, op de sanctielijst onterecht was. Haar familieband met Prigozjin en het bescheiden belang dat zij had in het bedrijf van haar zoon waren onvoldoende om de sancties tegen Prigozjina te rechtvaardigen, oordeelde het Hof.
Deze zaken laten zien dat het Europese sanctiemodel beschikt over corrigerende mechanismes die onterechte of onvoldoende onderbouwde beslissingen kunnen rechtzetten. Veel vaker slagen gesanctioneerde Russen er echter niet in hun status succesvol aan te vechten. Miljardair Arkadi Volozj stelt dat hij als criticus van de Russische invasie van Oekraïne niet thuishoort op de sanctielijst. Niettemin besloot de EU de sancties tegen Volozj in september met een half jaar te verlengen.
Wat maakt de zaken van Sjoelgin, Achmedov en Berjozkin anders?
Banden met het Kremlin
De EU voorziet elke naam op de individuele sanctielijst van een korte biografie. Grigori Berjozkin (1966) heet daar 'een toonaangevende Russische zakenman', die 'gezien wordt als een handlanger van president Vladimir Poetin'. Hij werd rijk in de oliehandel, nadat hij in de jaren negentig Roman Abramovitsj had ontmoet. Later kocht Berjozkin belangen in mediaconglomeraat RBK en verschillende kranten, waaronder Komsomolskaja Pravda, de grootste krant van Rusland die geldt als spreekbuis van het Kremlin. Berjozkin zou niet langer eigenaar zijn van de Komsomolskaja Pravda. RBK, dat hij nog altijd bezit, staat bekend als een voor Russische begrippen min of meer onafhankelijk nieuwskanaal.
Econoom Goeriëv denkt dat Berjozkins eigenaarschap van RBK een aanleiding was voor zijn opname op de Europese sanctielijst in april 2022. 'Zijn verdediging is dat RBK geen onderdeel uitmaakt van de propagandakanalen en waarschijnlijk de meest onafhankelijke mediagroep is die in Rusland is overgebleven', zegt Goeriëv. 'In het verleden was hij de eigenaar van pro-Poetin media, en heeft hij mediatoegang verschaft aan Poetins vrienden.' Op dit moment bezit Berjozkin echter slechts RBK.
Het is niet voldoende om eigenaar te zijn van een grote bedrijfsgroep in Rusland
De EU heeft geoordeeld dat dat gegeven onvoldoende was om Berjozkins opname op de sanctielijst te rechtvaardigen, vermoedt Goeriëv. 'RBK is niet ongecensureerd, het is niet dapper. Het moet voldoen aan de Russische wet omdat alle andere onafhankelijke media zijn gesloten omdat ze Poetin uitdaagden en zich tegen de oorlog verzetten. Maar als je Berjozkin op de sanctielijst wil plaatsen vanwege zijn belangen in RBK is dat kennelijk onvoldoende.'
Hoe zit het met Berjozkins banden met het Kremlin? Die zouden toch ook een reden kunnen zijn om hem te sanctioneren? 'Er zijn veel redenen om Berjozkin onder sancties te plaatsen, maar de reden dat hij gesanctioneerd was, is zijn eigenaarschap van RBK', stelt Goeriëv. Het is mogelijk dat de EU zal besluiten om Berjozkins naam later terug te zetten op de sanctielijst, maar Goeriëv rekent er niet op. 'Het is niet voldoende om de eigenaar te zijn van een grote bedrijfsgroep in Rusland of dat je veel belasting betaalt aan de Russische overheid. Er zijn grote Russische staalfabrikanten die niet onder de sancties vallen, omdat ze niet werken voor het ministerie van Defensie.'
Zakenman Grigori Berjozkin in 2021. Beeld YouTube Russia News.
Pr-campagne
Het nieuws dat Berjozkin van de Europese sanctielijst zou worden verwijderd, was aanleiding voor veel speculatie onder Kremlin-kritische Russen. 'Ik hoor over Berjozkin, en ik geef het simpelweg op. Een man die al twintig jaar te koop loopt met zijn banden met het Kremlin...', schrijft de Russische zakenman en econoom Alfred Koch op Telegram. Koch hekelt tevens het gebrek aan uitleg bij het besluit van de EUom Berjozkin wel van de lijst te verwijderen en andere 'minder besmette' oligarchen juist niet.
Ook het Russische platform voor onderzoeksjournalistiek Agentstvo (voorheen Projekt) vertrouwt de zaak-Berjozkin niet. Agentstvo vermoedt dat Berjozkin een pr-campagne op touw heeft gezet. Het afgelopen jaar werd RBK in westerse media in positieve termen omschreven als 'een van de laatste onafhankelijke Russische media' die 'de oorlog objectief en onbevooroordeeld verslaat'.
Leonid Volkov, de stafchef van oppositieleider Aleksej Navalny, noemt het nieuws op X 'totaal ontmoedigend'. Berjozkin zou zijn mediacontacten en lobbyisten hebben ingezet om zijn reputatie op te poetsen. 'Dus de Europese Unie zegt letterlijk tegen Russische oligarchen: ga informeel onderhandelen', aldus Volkov.
Bewijs voor hun aantijgingen leveren Koch, Agentstvo en Volkov overigens niet, maar door het ontbreken van een weerwoord van de EU kunnen ze ook niet zonder meer terzijde worden geschoven.
Aleksandr Sjoelgin in een interview van RBK. Schermafbeelding YouTube.
Beroepszaak
Een heel andere zaak is die van techondernemer Aleksandr Sjoelgin. Hij onderscheidt zich niet doordat hij een uitzonderlijk rijke of invloedrijke zakenman is, maar omdat hij een beroepszaak bij het Europees Hof van Justitie heeft gewonnen. Na zijn opname op de sanctielijst ging Sjoelgin, net als veel andere gesanctioneerde Russen, in beroep. In de meeste gevallen zijn dergelijke zaken kansloos, maar Sjoelgin wist zijn zaak op 6 september te winnen.
Sjoelgin werd kort na het begin van de grootschalig Russische invasie van 24 februari 2022 op de sanctielijst gezet vanwege zijn deelname aan een bijeenkomst van president Vladimir Poetin met Russische zakenlui en oligarchen in het Kremlin. De ondernemer stelde dat zijn aanwezigheid alleen onvoldoende bewijs was voor zijn steun aan Poetins regime. Het Europees Hof stelde hem daarin vorige week in het gelijk. De zakenman werd daarbij geholpen door het feit dat hij in april vorig jaar terugtrad als CEO van Ozon, een techbedrijf dat bekendstaat als ‘het Russische Amazon’. Hij deed dat kort na zijn opname op de Europese sanctielijst. 'Door direct terug te treden als CEO heeft Sjoelgin geen enkele band meer met het regime', legt Goeriëv uit.
'Achmedovs opname op de sanctielijst berustte op een vergissing'
Het succesvolle beroep van Sjoelgin leidde vermoedelijk tot de verwijdering van de derde Russische zakenman, Farchad Achmedov. Achmedovs advocaat denkt dat Sjoelgins gewonnen rechtszaak voldoende was om de EU ertoe te bewegen zijn cliënt ook van de lijst te verwijderen. De Frans/Britse advocaat William Julier zegt tegen de Russische editie van het zakenblad Forbes dat 'de Europese Raad, na bestudering van [Achmedovs] zaak, zijn positie extreem onzeker achtte'. 'Daardoor was er een groot risico de zaak te verliezen, zoals gebeurde met de zaak van Aleksandr Sjoelgin', aldus Julier.
Een belangrijk verschil met Sjoelgins zaak is dat Achmedov zijn banden met het Kremlin al jaren voor de Russische invasie van Oekraïne verbrak. Goeriëv: 'Achmedov werd gedwongen zijn bezittingen te verkopen en heeft Rusland verlaten. Zijn opname op de sanctielijst berustte dan ook op een vergissing.'
Dat komt vaker voor, achterhaalde Politico vorige maand. De biografische informatie bij de EU-lijst van gesanctioneerde individuen blijkt in sommige gevallen gekopieerd van Wikipedia of gegenereerd door kunstmatige intelligentie.
Geluidsopname
De zaak van Farchad Achmedov laat zien dat niet elke rijke Russische zakenman een plek op de Europese sanctielijst verdient. Zijn EU-biografie omschrijft hem als 'een prominente zakenman, actief in economische sectoren die een substantiële bron van inkomsten zijn voor de Russische overheid'. Daarnaast staat er, opmerkelijk genoeg, dat Achmedov 'dicht bij het Kremlin staat'. Een nadere bestudering van Achmedovs biografie toont aan dat op die kenschetsen een en ander valt aan te merken. Maar makkelijk is het niet altijd om een accuraat curriculum vitae van Russische oligarchen op te stellen.
In een verder verleden was Achmedov namelijk wel degelijk politiek actief. Van 2004 tot 2009 was hij als eerste en tot dusver enige Azerbeidzjaan lid van het Russische Hogerhuis. In zijn eerste termijn als senator vertegenwoordigde hij de Zuid-Russische provincie Krasnodar. Achmedov had geen duidelijke band met de provincie. De toenmalig gouverneur van Krasnodar hoopte met zijn aanstelling vooral op investeringen. Later diende Achmedov een termijn als senator van het Siberische autonome district Nenets. Ook Achmedovs band met Nenets was vooral zakelijk: begin deze eeuw was hij betrokken bij de gaswinning in deze regio.
Tegenwoordig lijkt zijn politieke activiteit zich te beperken tot zijn geboorteland Azerbeidzjan. Hij is een bondgenoot van de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev en tijdens de Tweede Karabachoorlog van 2020 voorzag zijn bedrijf Aznar het Azerbeidzjaanse leger van medicijnen, kleding en voedsel.
Ook lekte dit voorjaar een opname uit waarin een gesprek te horen zou zijn tussen Achmedov en muziekproducent Josef Prigozjin [geen familie van Wagnerbaas Jevgeni Prigzojin - red]. In de ruim een half uur durende opname uitten de twee felle kritiek op Poetin. ‘Ze [Europese Unie - red] schrijven dat ik een goede vriend ben van Poetin. Ik zeg: ik heb Poetin verdomme sinds 2008 niet gezien’, zou Achmedov in het gesprek zeggen. ‘Ik heb de boel in 2012 verkocht, verdomme, na een 12-jarige oorlog met Gazprom, en ben uit Rusland vertrokken.’ Achmedov noemt zijn bedrijf ‘een verdomde kolchoze’ en benadrukt dat hij met ‘gas, kolen of goud’ niets meer te maken heeft. Zijn opname op de sanctielijst is ‘smerige politiek’, daar onderuit komen ziet Achmedov als een ‘mission impossible’.
In eerste instantie beweerde Prigozjin dat het ging om een vervalsing, later erkende hij dat het gesprek met Achmedov had plaatsgevonden, maar stelde dat er in de opname was geknipt.
De Russisch-Azerbeidzjaanse zakenman Farchad Achmedov. Foto Twitter.
Superjacht
Achmedov, in 1955 geboren in Azerbeidzjan, begon zijn carrière als pelshandelaar in Londen. Later werd hij actief in de olie-industrie, waar hij zijn fortuin maakte. Na een jarenlang juridisch conflict met Gazprom verkocht Achmedov in 2012 zijn belang in gasbedrijf Northgas en werd hij actief als investeerder. Zijn bedrijf Aznar produceert naast granaatappelsap allerlei andere voedselproducten.
De zakenman nam in 2014 superjacht Loena voor 200 miljoen euro over van de Russische oligarch Roman Abramovitsj. Vanwege de Europese sancties tegen Achmedov legden de Duitse autoriteiten in mei 2022 beslag op het jacht. Sindsdien ligt de Loena in de haven van Hamburg. Het is onduidelijk of Achmedovs verwijdering van de sanctielijst betekent dat hij zijn jacht terugkrijgt.
Het terugkrijgen van de Loena was een belangrijke reden dat Achmedov deze zomer in beroep ging tegen zijn opname op de sanctielijst. Volgens zijn advocaten is hij niet meer actief in de energiesector en is de oligarch ‘nooit onderdeel geweest van de cirkel rond Vladimir Poetin.’ Ook wees zijn verdediging op het langdurige conflict dat Achmedov heeft uitgevochten met staatsbedrijf Gazprom.
Het is niet voor niets dat Achmedov zijn jacht graag terug wil. De Loena was onderwerp van geschil in de duurste echtscheiding in de Britse geschiedenis. Het huwelijk van Achmedov met zijn tweede vrouw Tatjana leed in 2000 in Rusland schipbreuk. Drie jaar later klaagde Tatjana haar ex-man aan in het Verenigd Koninkrijk. Volgens Achmedov deed zij dit enkele dagen nadat de oligarch zijn belang in Northgas had verkocht. In 2016, na dertien jaar procederen, oordeelde het Londense Hooggerechtshof dat Achmedov zijn ex-vrouw ruim 500 miljoen euro moest betalen in cash, kunst, een sportauto en een Londense villa. De zakenman weigerde te betalen, waarna het Hof beslag legde op de Loena. Het jacht lag op dat moment echter in Dubai aan de kade. Twee jaar geleden kwamen de voormalige echtgenoten eindelijk tot een overeenkomst. Achmedov mocht zijn jacht houden, maar moest Tatjana ruim 150 miljoen euro betalen in cash en kunst.
Bronnen: Financial Times, NOS, Radio Free Europe/Radio Liberty, Current Times, Telegram, X, Politico, Forbes