Politiek gevangene Vladimir Kara-Moerza schreef voor de Russische website Echo een reactie op Navalny’s essay van augustus jongstleden. Hierin beschreef Navalny zijn teleurstelling over de mislukte hervormingen van de jaren negentig, volgens hem het gevolg van de frauduleuze presidentsverkiezingen van 1996 waardoor Jeltsin toen in het zadel bleef. Kara-Moerza zoekt de oorzaak voor het falen van de democratie eerder. Al meteen na de val van de Sovjet-Unie heeft men in Rusland verzaakt om af te rekenen met het totalitaire verleden. Hierdoor is ‘de draak’ nooit definitief verslagen en teruggekeerd in de vorm van het huidige regime met zijn imperialistische oorlog tegen Oekraine.
Kara-Moerza in de rechtszaal. Schermafbeelding van Youtube
Door Vladimir Kara-Moerza
Politieke veranderingen in Rusland komen altijd onverwacht. De tsaristische minister Vjatsjeslav von Plehve, die vóór 1904 een ‘kleine overwinningsoorlog’ had bepleit [op Japan, red.], kon zich niet voorstellen dat deze tot een revolutionaire explosie zou leiden en de autocratie zou dwingen een grondwet, een parlement en persvrijheid te accepteren; Lenin, die zich in januari 1917 tegenover de Zwitserse sociaaldemocraten beklaagde over het feit dat ‘wij oude mannen de beslissende strijd van deze komende revolutie misschien niet meer zullen meemaken’, kon toen niet bevroeden dat die revolutie nog maar enkele weken op zich zou laten wachten; en niemand verwachtte in de zomer van 1991 dat de Communistische Partij van de Sovjet-Unie tegen het einde van het jaar verboden zou worden en de Sovjet-Unie ontbonden.
De volgende keer zullen de veranderingen op dezelfde manier komen - abrupt en onverwacht. Niemand van ons weet wanneer die veranderingen precies zullen komen en onder welke omstandigheden, maar zij zullen binnen afzienbare tijd plaatsvinden. De keten van gebeurtenissen die tot deze veranderingen leidt, is al in gang gezet door het regime zelf in februari 2022. Het is slechts een kwestie van tijd.
Dit betekent, zoals Aleksej Navalny terecht opmerkt in zijn geruchtmakende artikel, dat Rusland binnenkort weer kansen krijgt voor het herstel van de staat op basis van democratische principes. Geen garanties, geen vaststaande uitkomst, geen stralende, vrolijke toekomst, maar niet meer of minder dan kansen die we op de juiste manier zullen moeten gebruiken - of verkwanselen, zoals we in de jaren negentig hebben gedaan. Daarom is een serieuze, inhoudelijke en publieke discussie over die gemiste kansen zo belangrijk - niet ter wille van een historische reflectie, maar om niet opnieuw dezelfde fout te maken.
Vladimir Kara-Moerza
In april 2023 werd oppositiepoliticus en journalist Vladimir Kara-Moerza (1981) veroordeeld tot de draconische straf van 25 jaar werkkamp met streng regime wegens landverraad, het verspreiden van smaad over het Russische leger en samenwerking met een ‘ongewenste organisatie’. Sinds eind september zit Kara-Moerza vast in gevangeniskolonie nummer 6 in Omsk.
Hij is al sinds zijn achttiende, sinds eind jaren negentig actief in de Russische oppositie, waar hij nauw samenwerkte met de in 2015 vermoorde politicus Boris Nemtsov. Tot zijn arrestatie vorig jaar werkte hij als journalist voor onder andere The Washington Post, The Wall Street Journal, Financial Times, World Affairs, National Post en de Russische website Novoje Vremja. Kara-Moerza is Brits en Russisch staatsburger.
Meer over de politieke activiteiten en het proces tegen Kara-Moerza leest u hier.
Unieke historische kans
Niemand kan ontkennen dat de leiders van het democratische Rusland in de jaren '90 een unieke historische kans hebben gemist. Alleen werd deze kans volgens mij veel eerder gemist dan Aleksej Navalny schrijft: vóór de grondwet van 1993, vóór het leningen-in-ruil-voor-aandelen programma in 1995 [een methode om de overheid aan geld te helpen en bedrijven te privatiseren met als resultaat dat oligarchen voor een fractie van de waarde grote staatsbedrijven in bezit kregen – red.] en voor de presidentsverkiezingen van 1996. Een deur die de weg opent voor revolutionaire veranderingen staat als regel op een kier en valt erg snel weer dicht. De nieuwe regering heeft slechts een paar maanden, of in het beste geval een jaar, om een beslissende breuk te maken met het totalitaire verleden en wraak van het oude regime te voorkomen.
Het was precies deze kans die Jeltsins team miste in die cruciale maanden van 1991-1992 toen elke dag goud waard was. Een samenleving die het trauma had meegemaakt van een wrede dictatuur, massale binnenlandse repressie en agressieve buitenlandse oorlogen, die decennialang had geleefd onder een regime van leugens en perversie van normale menselijke waarden, had bovenal morele zuivering nodig.
Dit is het pad dat, ieder op zijn manier maar met dezelfde essentie, in de recente geschiedenis is gevolgd door sterk van elkaar verschillende landen: van Duitsland na het nationaalsocialisme tot Latijns-Amerikaanse staten na militaire dictaturen; van de voormalige socialistische landen in Oost-Europa tot aan het zich van de apartheid bevrijdende Zuid-Afrika. Om te voorkomen dat het kwaad terugkeert, moet het geduid worden, veroordeeld en bestraft - publiekelijk en vooral op staatsniveau. Zodat noch de ideologie die ten grondslag lag aan het vroegere regime, noch de structuren en individuen die het repressieve beleid uitvoerden, een nadelig effect zouden kunnen hebben op de jonge democratie, vooral in de eerste, belangrijkste jaren van haar vorming.
In augustus werd Aleksej Navalny veroordeeld tot nog eens 19 jaar cel wegens 'extremistische activiteiten'. Foto: Sota.
In 1991-1992 werd deze opening naar echte vernieuwing aan Rusland geboden. De samenleving was er klaar voor. De sociale beweging van eind jaren ’80 en begin jaren ’90, die aan kracht won en de Augustusrevolutie van 1991 zelf, kwamen voort uit anti-totalitaire drang en de afwijzing van geweld van de Communistische Partij en haar ‘gewapende afdeling’.
KGB ongemoeid gelaten
Het is geen toeval dat onmiddellijk na de overwinning op de putschisten massa's Moskovieten het standbeeld van Feliks Dzerzjinski [oprichter van de geheime dienst Tsjeka, de voorloper van de KGB en de huidige FSB – red.] op het Loebjankaplein gingen weghalen. Tegelijkertijd werd de gedenkplaat voor Joeri Andropov [hoofd van staatsveiligheidsdienst KGB tussen 1967 en 1982 – red.] op de gevel van het hoofdgebouw van de KGB weggehaald. En mogelijk was het niet bij de gedenkplaat en het standbeeld gebleven: de mensen die zich op het plein hadden verzameld, waren bereid om verder te gaan en het gebouw zelf te bestormen. De leider van de zegevierende revolutie, de Russische president Boris Jeltsin, kwam persoonlijk naar de Loebjanka om hen hiervan te weerhouden. Zijn autoriteit was in die dagen onbetwist en de mensen gingen uiteen. Dit was de eerste alarmbel.
Slechts een paar dagen later, tijdens een andere protestactie bij het Majakovski-monument, sprak schrijver Vladimir Boekovski, die lange tijd politiek gevangene was geweest en één van de oprichters van de democratische beweging in de Sovjet-Unie, woorden uit die profetisch bleken te zijn. ‘Laat je niet misleiden: de draak is nog niet dood. Hij is dodelijk gewond, zijn ruggengraat is gebroken, maar hij heeft nog steeds vele zieltjes en vele landen in zijn greep.’
Na de augustusstaatsgreep van 1991 is Jeltsin de grote man. Foto Wikimedia Commons
Boekovski en Starovojtova genegeerd
In het daaropvolgende jaar probeerden Boekovski en verschillende andere vooruitziende democratische leiders – waaronder de Russische volksvertegenwoordiger en adviseur van president Jeltsin Galina Starovojtova [vermoord in 1998, vermoedelijk door de Russische veiligheidsdiensten, red.], - het Russische leiderschap ervan te overtuigen om ‘de draak te slachten’: om de archieven van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie en de KGB te openen en de documenten over de misdaden van het Sovjetregime en zijn straforganen te publiceren, om deze misdaden op staatsniveau te veroordelen en om ervoor te zorgen dat de mensen die deze misdaden begingen niet het lot van het nieuwe Rusland zouden kunnen bepalen.
Nee, het zou geen ‘heksenjacht’ worden, zoals de bange partijfunctionarissen riepen. ‘De taak was immers niet om de minder schuldigen van de meer schuldigen te scheiden en die laatsten te straffen, maar om een proces van morele zuivering van de samenleving op gang te brengen,’ schrijft Boekovski in zijn boek Judgment in Moscow. Voor dit doel was het noodzakelijk om het systeem met al zijn misdaden te berechten.
In 1992 probeerde Boekovski, die door Jeltsin uitgenodigd was als expert, de hoorzittingen over de CPSU-zaak in zo'n ‘Russisch Neurenberg’ te veranderen. Daar werden voor het eerst wat documenten uit de archieven van het Centraal Comité van de Communistische Partij gepresenteerd en zij wierpen licht op de misdaden van het Sovjetregime.
Het standbeeld van de oprichter van de geheime dienst Feliks Dzjerzjinski
voor het KGB-hoofdkwartier in Moskou wordt beklad
en later omvergehaald. Foto Wikimedia Commons
In datzelfde jaar diende Galina Starovojtova bij de Opperste Sovjet van de Russische Federatie [het toenmalige parlement] een voorstel voor een ‘lustratie-wet’ in, dat voorzag in een tijdelijk verbod (van 5 tot 10 jaar) om bestuursfuncties te bekleden voor voormalige partijmedewerkers, alsook voor medewerkers van de KGB, die daar in dienst of reservedienst waren dan wel zonder dienstverband voor de KGB werkten.
Zoals we weten is daar niets van terecht gekomen. Jeltsin was niet bereid tot voor een definitieve breuk met het Sovjetverleden; de Westerse leiders, die bang waren om veel over zichzelf terug te vinden in de Moskouse archieven, oefenden druk uit op Jeltsin om ze gesloten te houden; de Opperste Sovjet wilde het wetsvoorstel van Starovojtova niet eens behandelen; en het Constitutioneel Hof kwam met een halfslachtige uitspraak waarbij het belangrijkste - het beoordelen van de onwettigheid van de CPSU (onder het belachelijke voorwendsel dat ze niet meer bestond) - werd vermeden.
Uitvoerders van repressie hielden hoge functies
Rechter van het Constitutioneel Hof Anatoli Kononov die een dissidente opinie had, noemde zulk gedrag ‘weigering van gerechtigheid’, waarbij hij opmerkte dat het aan de rechtbank gepresenteerde materiaal ‘het mogelijk maakt om deze organisatie (CPSU) als crimineel te kwalificeren’, ook op basis van internationale normen ‘over genocide, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de vrede en tegen de menselijkheid.’ Kononov wees in het bijzonder op de rol van ‘de aan de CPSU ondergeschikte straforganen’ in deze misdaden.
Maar er werden geen officiële conclusies getrokken over deze ‘organen’. De archieven bleven grotendeels gesloten. De KGB begon niet eens aan een verbouwing, maar kwam weg met een kosmetische aanpassing van zijn gevel. En de mensen, die direct betrokken waren geweest bij de repressie, zaten vanaf de eerste dagen van het nieuwe democratische Rusland weer op leidinggevende posities.
In december 1991 werd Vjatsjeslav Lebedev, die kort daarvoor nog vonnissen uitsprak in politieke processen, benoemd tot voorzitter van het Hooggerechtshof van de Russische Federatie. Anatoli Trofimov, die als KGB-onderzoeker veel Moskouse dissidenten had vervolgd, onder wie Anatoli Sjtsjaranskij, Joeri Orlov, Sergej Kovaljov en priester Gleb Jakoenin, werd in januari 1992 hoofd van de Anti-Corruptie afdeling van het Ministerie van Veiligheid van de Russische Federatie; al snel werd hij hoofd van de Moskouse afdeling van de FSB en plaatsvervangend hoofd van het hele departement. Er zijn veel van dit soort voorbeelden, maar ik zal er nog één noemen: in datzelfde jaar 1992 werd KGB officier Vladimir Poetin, die in 1970 persoonlijk deelnam aan huiszoekingen en ondervragingen van dissidenten uit Leningrad, de rechterhand van Anatoli Sobtsjak, burgemeester van Sint-Petersburg.
Toen Jeltsin op 31 december 1999 aftrad, benoemde hij Vladimir Poetin tot zijn opvolger.
Foto: Wikipedia.
‘Ziet u, het is immers als met een gewond dier: als je hem niet doodt, stort het zich op u’, waarschuwde Boekovski de entourage van Jeltsin, toen hij wegvloog uit Moskou nadat zijn pogingen waren mislukt. De gruwelijke misdaden van het Sovjetsysteem en zijn straforganen zijn nooit moreel of juridisch veroordeeld door de Russische staat. Ik herhaal: als het kwaad niet wordt geduid, niet wordt veroordeeld en niet wordt bestraft, zal het zeker terugkeren. Op 20 december 1999, elf dagen voor zijn verhuizing naar het Kremlin, onthulde premier Vladimir Poetin op het Ljoebjanka plein een gerestaureerde gedenkplaat voor Andropov, diezelfde, die in augustus 1991 was verwijderd.
Wij hebben niet het recht om deze fout te herhalen als de kans zich een volgende keer voordoet. Alle archieven moeten worden geopend en gepubliceerd. Alle misdrijven zowel van het Sovjet- als van het Poetinregime, moeten op staatsniveau naar behoren worden beoordeeld. Alle structuren die medeplichtig zijn aan deze misdaden, in de eerste plaats de FSB, moeten worden geliquideerd, en de mensen die deze misdaden hebben begaan, moeten voor de wet ter verantwoording worden geroepen.
Diegenen, die dienden als leiders en uitvoerders van het repressieve systeem, moet het recht worden ontnomen om openbare ambten te bekleden – en dit is geen ‘heksenjacht’ (zoals sommige huidige functionarissen opnieuw zullen roepen), maar een noodzakelijke verdediging tegen een nieuwe autoritaire wraakactie.
Internationaal tribunaal
Hoewel het voor zich spreekt, bepleit ik de noodzaak een Internationaal Tribunaal op te richten (naar het voorbeeld van soortgelijke tribunalen voor het voormalige Joegoslavië en Rwanda), voor onderzoek naar oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid begaan door het Poetin regime gedurende de agressie tegen Oekraïne. Alle verdachten moeten hieraan worden uitgeleverd ongeacht rang of functie.
Alleen op deze manier - door deze misdaden volledig te duiden en te veroordelen - zal Rusland in staat zijn om zich echt te bevrijden van de last van het verleden en een stap voorwaarts te zetten in de richting van een vrije en moderne staat gebaseerd op recht en universele waarden. Opdat we nooit meer in deze vicieuze cirkel terechtkomen en opdat de volgende generatie Russische politici niet meer discussies hoeft te voeren tussen de strafkolonie in Vladimir [waar Navalny vooralsnog vastzit – red.) en de gevangenis in Moskou (waar Kara-Moerza tot zijn overplaatsing eind september werd vastgehouden – red.).
Ik geloof dat we dat kunnen.
Dit is een vertaling van de Russische tekst die oorspronkelijk werd gepubliceerd op de website van het naar Berlijn uitgeweken Russische radiostation Echo.
Eerder schreef de Russische econoom Vladislav Inozemtsev voor Raam op Rusland een reactie op Navalny’s open brief.