De ene na de andere Oekraïense topambtenaar wordt ontslagen, eerst binnen het leger en nu in de presidentiële administratie. Ze worden vervangen door mensen die loyaal zijn aan de president en zijn trouwste bondgenoot, Andri Jermak. Dat Zelensky’s team de macht naar zich toetrekt is in oorlogstijd geen verrassing, schrijft Chris Colijn. Maar de grote invloed van leiders zonder democratisch mandaat kan leiden tot politieke instabiliteit.
Zelensky en Jermak op werkbezoek bij commandant der strijdkrachten Oleksandr Syrsky in Charkiv. (Foto: President Oekraïne)
Door Chris Colijn
In de afgelopen twee weken ontsloeg Zelensky drie adviseurs, het hoofd van de Nationale Veiligheidsraad, twee plaatsvervangende hoofden van de presidentiële administratie en een van zijn trouwste assistenten. Hij had in februari een ‘nieuwe start’ aangekondigd voor de volgende fase van de oorlog, en die is nu in volle gang. Maar een heldere uitleg voor de personeelswisselingen ontbreekt vooralsnog.
Het opmerkelijkste ontslag was van Zelensky’s adviseur en goede vriend Serhiy Sjefir. Voordat Zelensky president werd, werkten de twee ruim twintig jaar samen in de showbusiness. Sjefir fungeerde tijdens Zelensky’s presidentschap als contactpersoon tussen de presidentiële administratie en de oligarchen. Zijn rol is sinds het begin van de grootschalige Russische invasie afgenomen, vermoedelijk omdat de oligarchen zich relatief stilhouden.
Met het vertrek van Sjefir is de presidentiële administratie bijna geheel vrij van voormalige medewerkers van Kvartal-95, het comedy-productiebedrijf dat Sjefir en Zelensky in een vorig leven samen oprichtten. Zelensky kreeg lange tijd kritiek dat hij te veel oude bekenden uit de mediawereld aanstelde. Nu worden juist veel bekenden van Andri Jermak aangesteld, het hoofd van de presidentiële administratie.
Loyaliteit en persoonlijke banden spelen een rol bij nieuwe aanstellingen
In de presidentiële administratie klinkt steeds minder tegenspraak richting Zelensky en Andri Jermak, die zich stilletjes heeft opgewerkt tot de een-na-belangrijkste man in het land. ‘Twee mensen beslissen over alle personeelsvraagstukken: de president en Jermak', zegt politicoloog Mykola Davidjoek in gesprek met het Oekraïense blad Novoje Vremja. Naast ervaring en competentie lijken loyaliteit en persoonlijke banden een rol te spelen bij de aanstelling van nieuwe bestuurders.
Het nieuwe hoofd van de Nationale Veiligheidsraad is bijvoorbeeld Oleksandr Lytvynenko, tot vorige week werkzaam als hoofd van de buitenlandse veiligheidsdienst. Lytvynenko staat bekend als een ervaren en betrouwbare manager, maar heeft ook een goede band met de broer van de invloedrijke Andri Jermak. De twee ontslagen presidentiële vertegenwoordigers werkten allebei al in de presidentiële administratie voordat Jermak aan invloed won. Ze worden nu vervangen door Iryna Moedra en Olena Kovalska, ervaren en competente bestuurders die de afgelopen jaren veel met Andri Jermak hebben samengewerkt.
Vertrouweling van de president
Jermak verdiende aan het begin van deze eeuw goed geld als oprichter van een advocatenkantoor dat gespecialiseerd is in intellectueel eigendom en media. Vanuit die hoek belandde hij in de televisiewereld, waar hij een productie- en distributiebedrijf leidde. Zo kwam Jermak rond 2010 in contact met Zelensky.
Bij Zelensky’s verkiezingscampagne in 2019 dook Jermak op als adviseur en assistent. Na de verkiezingswinst benoemde Zelensky hem tot onderhandelaar. Jermak trad zelden op de voorgrond, maar werkte onder andere mee aan het terughalen van Oekraïense krijgsgevangenen uit Rusland.
Achter de schermen groeide Jermak uit tot een verlengstuk van Zelensky, een boodschapper tussen de president enerzijds en het parlement, westerse partners en het leger anderzijds. 'Hij heeft enorme invloed, want de president heeft veel vertrouwen in hem', vertelde een anonieme overheidsfunctionaris vorig jaar aan BBC Ukraine. 'Jermak mengt zich in alle sferen van de overheid en informeert de president volgens zijn eigen visie, op zo’n manier dat het hemzelf goed uitkomt.' Als Zelensky inderdaad blindelings op Jermak vertrouwt, kan dat grote risico’s met zich meebrengen.
In Oekraïne wordt al langer gespeculeerd of er iemand ‘achter’ Jermak staat, of hij misschien wordt betaald of beïnvloed door een oligarch of een andere belanghebbende. Daar is geen concreet bewijs voor, maar het tekent de zorgen die er bestaan over de twee-eenheid Zelensky-Jermak en de schimmige invloed die oligarchen jarenlang op Oekraïense politici hebben gehad.
Er is steeds meer sprake van een machtsverticaal die begint bij het duo Zelensky-Jermak
Het lijkt er vooral op dat Jermak uit is op het vergroten van zijn eigen macht en invloed. Ihor Reiterovytsj, politicoloog van de Taras Sjevtsjenko universiteit in Kyiv, zegt tegen Novoje Vremja dat de machtspositie van Andri Jermak verder wordt verstevigd door de recente ontslagen in de presidentiële administratie. 'We kunnen nu stellen dat het laatste deel van de institutionalisering van het team van Jermak in de presidentiële administratie heeft plaatsgevonden. Het is nu maximaal gemonopoliseerd.'
'In de presidentiële administratie zijn nu minder mensen wiens mening mogelijk niet wordt gedeeld door Andri Jermak', luidt ook de analyse van de krant Oekrajinska Pravda. Er is steeds meer sprake van een machtsverticaal die begint bij het duo Zelensky-Jermak. Binnen dat machtsverticaal moeten alle neuzen dezelfde kant op staan, en het risico bestaat dat loyaliteit belangrijker wordt geacht dan competentie.
Het kan een gouden zet zijn om nu veel personele wisselingen door te voeren en te zorgen dat iedereen in de politieke en militaire top op één lijn zit. Oekraïne staat de komende tijd voor grote uitdagingen op en rondom het slagveld, en binnen een machtsverticaal kan de presidentiële administratie in theorie snel en effectief te werk gaan. Tegelijkertijd worden er ook heel ervaren mensen weggestuurd, en zijn er in Zelensky’s machtsverticaal onvoldoende controlemechanismen om in te grijpen als er verkeerde besluiten worden genomen.
Ontslagen in het leger
De ontslagen in de presidentiële administratie volgen kort op een veelbesproken wisseling van de wacht in het Oekraïense leger. Vooral het ontslag van Valeri Zaloezjny zorgde voor veel ophef, want de generaal was volgens peilingen populairder dan Zelensky zelf. Hij zou met Zelensky van mening verschillen over hoe de oorlog gevoerd moet worden, en de president zou teleurgesteld zijn over de resultaten van het langverwachte Oekraïense zomeroffensief dat vorig jaar plaatsvond.
Vanwege zijn populariteit en reputatie krijgt Zaloezjny waarschijnlijk nog een post toebedeeld als ambassadeur in het Verenigd Koninkrijk, een van Oekraïne’s belangrijkste bondgenoten. Maar hij verdwijnt wel grotendeels naar de achtergrond.
Zaloezjny’s opvolger Oleksandr Syrsky is een zeer ervaren commandant die zich heeft bewezen tijdens de verdediging van Kyiv en de succesvolle Oekraïense tegenaanval bij Charkiv in 2022. Maar hij wordt ook gezien als iemand die luistert naar opdrachten vanuit de presidentiële administratie, en niet te veel tegenstribbelt. 'De politiek gaat zich waarschijnlijk mengen in militaire zaken, juist vanwege Syrsky’s loyaliteit aan de presidentiële administratie', vertelt militair analist Ivan Stoepak aan The Kyiv Independent.
Nieuw leiderschap
Dat Zelensky twee jaar na het begin van de grote Russische invasie een groot aantal personele wisselingen doorvoert is niet vreemd. Het vertrouwen in de overheid als geheel is laag. Presidents- en parlementsverkiezingen zijn per wet verboden zolang de staat van beleg geldt, en ook een meerderheid van de bevolking ziet een stembusgang nu niet zitten. Er moet namelijk veilig gestemd kunnen worden, en de verkiezingen moeten breed toegankelijk zijn voor de Oekraïense bevolking. Van beide voorwaarden is nu totaal geen sprake. Dus zorgt Zelensky zelf maar voor verandering, met een grote personeelswissel.
Zelensky hoopt het signaal af te geven dat de macht niet is vastgeroest
Zelensky hoopt zo de Oekraïense moreel hoog te houden en het signaal af te geven dat de macht niet is vastgeroest. Tegelijk wil hij meer eensgezindheid aan de top. 'Als we willen winnen, moeten we allemaal dezelfde kant op gaan', zei Zelensky in februari. Dat maakt het ook een stuk makkelijker om het land in oorlogstijd te leiden.
Checks and balances
In de komende maanden wordt nog een personele wisseling in het kabinet verwacht, nadat het leger en de presidentiële administratie aan de beurt zijn geweest. Door het groeiende begrotingstekort van de Oekraïense overheid ligt er een plan om dit jaar een derde van de ministeries te sluiten. Er gaan geruchten dat ook de premier Denys Sjmyhal wordt vervangen. Daarmee zou de invloed van de presidentiële administratie op de regering kunnen groeien.
Onder normale omstandigheden zouden de regering en het parlement zorgen voor checks and balances richting de presidentiële administratie, maar dat gebeurt nauwelijks. Zelensky’s partij Dienaar van het Volk heeft nog altijd een meerderheid in de Verchovna Rada, maar de relatie tussen de president en zijn fractie is zwaar verstoord.
De krant Oekrajinska Pravda publiceerde er onlangs een vernietigend stuk over. Binnen de partij zou worden gegrapt dat 'de Verchovna Rada geen onafhankelijk orgaan meer is, maar een departement voor de goedkeuring van besluiten van de presidentiële administratie.' Het zorgt voor weinig motivatie onder parlementsleden.
Zelensky zou volgens Oekrajinska Pravda maar zelden met zijn fractie praten. Als dat wel gebeurt, maakt hij volgens ingewijden onderscheid tussen ‘ons team’ (de presidentiële administratie) en ‘jullie team’ (de fractie), wat bij een deel van de parlementariërs in het verkeerde keelgat is geschoten. Zo’n vijftig van de 235 fractieleden komt de laatste maanden niet opdagen voor stemmingen of heeft de partij de facto verlaten. Het Oekraïense parlement staat in feite buitenspel, waardoor alle politieke macht bij de presidentiële administratie ligt.
Gebrek aan openheid en duidelijkheid
Nu Zelensky de macht naar zich toetrekt en vanuit een machtsverticaal opereert, is het erg belangrijk dat hij helder communiceert richting zijn eigen bevolking. Dat gebeurt momenteel onvoldoende, en daarom kijkt de samenleving met een groeiend wantrouwen naar Zelensky’s autoritaire neigingen.
Zelensky spreekt het volk nog elke dag toe in videoboodschappen, maar een duidelijk plan voor overwinning lijkt hij niet te hebben. Als het volk niet begrijpt hoe het leiderschap de oorlog wil winnen, kan dat leiden tot spanning in de samenleving.
'Er is meer openheid nodig', zegt ook politiek analist Volodymyr Fesenko tegen het Oekraïense blad Novoje Vremja. 'Dat zeggen onze westerse partners, en in de samenleving leeft die discussie ook. Daar moet het team van de president aan werken.'
Democratische druk
Oekraïne is tenslotte een democratische samenleving. Juist nu Zelensky’s eigenlijke presidentiële termijn verloopt, is het belangrijker dan ooit dat hij verantwoording aflegt aan de samenleving voor de keuzes die hij maakt, of het nu gaat om personeelsbeleid, militaire strategie of de bestrijding van corruptie. Nu neemt het cynisme en wantrouwen richting de presidentiële administratie juist toe, omdat Zelensky en Jermak met een klein groepje vertrouwelingen de belangrijke besluiten nemen.
De macht van de presidentiële administratie kan voor rust en stabiliteit zorgen, maar dan moeten Zelensky en Jermak wel bewijzen dat hun beoogde machtsstructuur resultaat kan opleveren in de volgende fase van de oorlog. Dat kan als het leger van Oekraïne zich dit jaar goed staande weet te houden ondanks de offensieve druk van Rusland, en als voor de bevolking duidelijk is dat de Oekraïense overheid successen boekt in Europese integratie en de bestrijding van corruptie.
Zonder successen in de volgende fase van de oorlog kan de druk op de presidentiële administratie hard toenemen
Zonder die successen kan de druk op de presidentiële administratie hard gaan toenemen. Dan kunnen het ondoorzichtige personeelsbeleid, het gebrek aan verkiezingen en de macht van de onverkozen presidentiële administratie verder worden uitvergroot door Zelensky’s critici en politieke tegenstanders. Het kan ervoor zorgen dat de legitimiteit van de president ter discussie komt te staan. Dan zijn straatprotesten tegen de presidentiële administratie niet ondenkbaar, wat weer kan leiden tot een afbrokkeling van de eensgezindheid binnen Oekraïne.
Zelensky en Jermak spelen met vuur. Ze hebben veel macht naar zich toe getrokken, om het land in moeilijke tijden vanuit de presidentiële administratie te leiden. Maar als ze in de volgende fase van de oorlog grote fouten maken en onvoldoende communiceren met de samenleving, kan hun stijl van leiderschap zorgen voor politieke onrust.