Begin maart 2022 veroverden de Russen het industriestadje Enerhodar naast de kerncentrale van Zaporizje. Op 5 juni 2023 bliezen de Russen de Kachovkadam in de Dnipro op, waarna het stuwmeer leegliep met rampzalige milieugevolgen. In Kyiv sprak Laura Starink met geschiedenislerares Olga Nevtyra over het lot van haar middelbare school, de druk van de bezetting en de gevaren voor de atoomcentrale, waar haar man werkte.
Olga Nevtyra
door Laura Starink
Het was de steeds grimmiger wordende sfeer in haar stad die Olga Nevtyra na enkele maanden bezetting deed besluiten met haar gezin haar huis te verlaten. ‘De stemming was loodzwaar, je had het gevoel dat ze je hersens verkrachtten. Je denkt het ene maar ze dwingen je iets anders te zeggen. Het schoolleven in Enerhodar kwam totaal tot stilstand.’ Haar man, die tot het laatste moment op de kerncentrale bleef werken, kwam enkele maanden later na. De bezette stad verlaten werd steeds moeilijker.
Olga Nevtyra is geboren in een dorp aan de zee van Azov, zoals zovelen in Oekraïne in een gemengd gezin. Haar moeder is Russisch, haar vader Oekraïens. Haar moeder wil niets meer met Rusland te maken hebben. Ze kan maar niet begrijpen hoe haar landgenoten onder Poetin zo hebben kunnen ontsporen.
Enerhodar in de provincie Zaporizje is een industriestadje dat gebouwd werd voor de werknemers van de atoomcentrale van Zaporizje, met zes reactoren de grootste van Europa. Voor de invasie had het 53.000 inwoners, waarvan er zo’n 10 a 15.000 werkten op de kerncentrale, daarnaast is er nog een grote thermische krachtcentrale. Zoals de naam Enerhodar verraadt leefde de stad van energie-opwekking. Ten noorden grenst het aan het stuwmeer van Kachovka in de Dnipro, ten westen ligt het grote koelreservoir van de kerncentrale. Er is maar één toegangsweg.
Op 3 maart 2022, tien dagen na de invasie, kwamen de Russen. De bevolking sloot de toegangsweg af en vijfduizend mensen gingen de straat op met pro-Oekraïense spandoeken. Burgerwachten probeerden de Russen tegen te houden, haar man was erbij. ‘Twee- tot driemaal probeerden de Russen met tanks de stad binnen te dringen, daarna begonnen ze te schieten op ongewapende burgers.’
Enerhodar ligt aan het stuwmeer van Kachovka in de Dnipro. Op 6 juni 2023 bliezen de Russen de dam bij Nova Kachovka op, waardoor het meer leegliep.
De kerncentrale werd meteen ingenomen. Olga, haar man en twee zonen vluchtten tien kilometer door het bos naar het dorp van haar ouders. Later haalde haar man de auto op om zijn gezin terug naar de stad te brengen. Hij wilde zijn werk als monteur op de kerncentrale niet opgeven, de centrale moet immers draaiend worden gehouden.
Bij terugkeer waren de wegversperringen op de toegangsweg bemand door pro-Russische separatisten van de Volksrepubliek Donetsk, de stad zelf was in handen van bataljons van de Tsjetsjeense dictator Ramzan Kadyrov en op de atoomcentrale nam de Russische geheime dienst FSB de macht over.
‘Onze stad zit in een val, omdat er maar een toegangsweg is. Dus begon al snel de bevoorrading te stokken. Voor de winkels stonden rijen, mensen gingen niet meer naar hun werk. Ik hield de wacht op onze school, waar ik adjunct-directeur was. De directeur was meteen gevlucht. Maar mijn man moest terug naar de atoomcentrale, die moest blijven functioneren. Eerst hingen er overal in de stad nog Oekraïense vlaggen, maar die werden snel verwijderd. Ik meed contact met de Russen, maar mijn man had geen keus: op zijn werk moest hij wel met ze omgaan.’
'De Russen parkeren hun tanks gewoon in de centrale. Die kerncentrale is een bom’
Praten met de Russen had geen enkele zin. Ze waren niet voor rede vatbaar. ‘Mijn man zei aanvankelijk tegen alle Russen: Leve Oekraïne! Of dan kwam hij binnen bij zijn collega’s en dan zei hij: zo, stelletje collaborateurs! Het woekerde als een kankergezwel: langzaam nam de druk toe, vooral op de mensen die in de centrale aan de knoppen zaten. Ze moesten contracten tekenen met het Russische kernagentschap Rosatom.’
Maar de sfeer in de stad werd almaar harder. ‘Ze begonnen mensen af te tuigen. Een medewerker van haar school zat een maand in een kelder en heeft met geen woord verteld wat daar gebeurde,’ zegt Nevtyra.
De kerncentrale is inmiddels stilgelegd, maar de motoren functioneren. Oekraïense werknemers en Russen houden de boel onder controle en af en toe komt het Internationale Atoomagentschap IAEA uit Wenen kijken. ‘Maar ze kunnen niks doen. De Russen parkeren hun tanks en militaire installaties gewoon in de centrale. Die kerncentrale is een bom.’
Russen namen de school over
De middelbare school waar Nevtyra werkte was innovatief, zegt ze. ‘We besteedden veel aandacht aan mensenrechten, omgang met (sociale) media en de gevaren van desinformatie. In Duitsland waren het in de nazitijd immers ook niet alleen de stomsten die Hitler volgden en wij werden al in 2014 geconfronteerd met mensen die pro-Russisch waren. Toch heeft de meerderheid in Enerhodar zich altijd verzet tegen de komst van de Russen.’ Volgens Olga is het cruciaal om leerlingen onderscheidingsvermogen bij te brengen.
Om de school te bewaken en elkaar te steunen zochten de leraren elkaar aanvankelijk in het gebouw op, maar binnen een maand maakten de Russen er een Russische school van. Ze boden de leraren banen aan. Vier van Olga’s collega’s zijn daarop in gegaan en voor haar zijn dat verraders, die later in een bevrijd Oekraïne hun vak niet meer mogen uitoefenen. De rest van het lerarencorps kwam heimelijk bijeen bij een lerares thuis en probeerde vandaar digitaal contact met de leerlingen te houden. ‘Net als tijdens covid zaten de leerlingen thuis, de pauzeknop was ingedrukt.’
Al snel begonnen de Russen internet af te sluiten. Zelfs mobiel bellen werd steeds moeilijker. Nevtyra schoonde uit voorzorg haar computer op en verstopte haar harde schijf. De schooldirectie werd openlijk en grof bedreigd, een van haar collega’s zelfs met verkrachting. Er kwam een exodus op gang, vertrekken uit de stad was nog mogelijk. In juni bracht Olga haar achttienjarige zoon naar Zaporizje omdat ze vreesde voor zijn loslippigheid.
‘Jongeren zijn maximalistisch. Ze hebben geen reflex voor zelfbescherming. Een van mijn leerlingen schreef me: we moeten iets doen! Ik zei: hou je gemak, dit is niet gewoon maar een vijand, het zijn terroristen. Maar hij deed het toch, hij ging in discussie met de FSB. Toen heeft zijn moeder hem de stad uitgestuurd.’
Nevtyra reisde door naar Kyiv, waar veel appartementen leegstonden vanwege de exodus naar het buitenland. Sinds september 2022 probeert ze vanuit Kyiv contact te onderhouden met haar leerlingen via internet, dat inmiddels in bezet gebied weer is aangesloten. De meesten zitten verspreid over heel Oekraïne, sommigen zijn in Enerhodar gebleven, met name de kinderen van de mensen die op de atoomcentrale moeten blijven werken. Die gaan nu naar Russische scholen. ‘Als de ouders dat weigeren halen ze de kinderen weg.’
Hoe gevaarlijk is de kerncentrale van Zaporizje?
De kerncentrale is een van de grootste van Europa. Het IAEA uit Wenen inspecteert de bezette centrale regelmatig, maar kan niet meer doen dan waarschuwen en de Russen tot voorzichtigheid manen. Volgens experts zou een ontploffing op de stilgelegde centrale eerder te vergelijken zijn met de kernramp in Fukushima dan met Tsjernobyl. Tien meter beton rondom de 6 reactoren beperkt de mogelijke schade van granaatbeschietingen, die voortkomen uit oorlogshandelingen. Maar een doelgerichte raketaanval zou de reactor kunnen doen exploderen.
Vijf van de reactoren zijn uitgeschakeld, terwijl er 1 in gebruik is om Enerhodar van energie te voorzien.
De vrees dat de kernreactor getroffen zou worden door de explosie van de Kachovkadam in juni 2023 werd niet bewaarheid. Het koelmeer van de centrale bleef intact, terwijl het stuwmeer leegliep.
Het laatste incident op de centrale vond plaats op 1 december 2023, toen de electriciteitsvoorziening verbroken werd waardoor moest worden overgeschakeld op dieselgeneratoren. Electriciteit is nodig om de reactoren te koelen, ook als zij zijn uitgeschakeld. Op aandringen van het IAEA heeft de centrale inmiddels een back up voor de electriciteitsvoorziening geïnstalleerd. 
De IAEA controleert met regelmaat de veiligheid van de kerncentrale (foto IAEA)
In Enerhodar was de druk overal voelbaar, zegt Nevtyra. Een leerling van haar moest naar het ziekenhuis. Daar vroeg men haar moeder op welke school ze zat. Aanvankelijk ontweek haar moeder de vraag en toen zei ze: ze heeft digitaal les. Het antwoord was: ‘Okee, duidelijke zaak, dat geven we door aan de bevoegde instanties.’ Dat soort openlijke dreigementen maken de situatie onleefbaar.
Leegloop van de stad
Toch zijn er nog pro-Oekraïense gezinnen in Enerhodar, waar de bevolking inmiddels is teruggelopen tot 10.000. 'Je kunt nog vertrekken, maar niet iedereen durft dat aan. Waar moet je wonen, wie zit er op je te wachten? Mensen passen zich aan en proberen weg te kijken.’
Olga heeft nog contact met twee klassen in bezet gebied, die online met haar huiswerk maken. Het is een soort ondergrondse school geworden. ‘Het is heel moeilijk te bepalen welke onderwerpen je in de les kunt aanroeren. We trekken parallellen met de Tweede Wereldoorlog en de holocaust. Ik snap hun psychische gesteldheid, daar praten we ook met ze over. Veel hangt af van het gezin. Als dat stabiel is hebben ze steun, maar als de sfeer gespannen is wordt dat afgereageerd op het kind.’
Dat online werken ook voor leerlingen sinds corona normaal is geworden helpt. Maar Oekraïense kinderen die niet naar de Russische school gaan in de bezette gebieden zijn daardoor na de pandemie voor de tweede keer verstoken van sociaal contact met leeftijdsgenoten.
Steun van psychologen hebben leraren als Nevtyra niet of nauwelijks. Er is een ngo die die leemte probeert op te vullen, maar het beroep van psycholoog is in Oekraïne tot op de dag van vandaag onbeschermd en ongelicentieerd. Er is een schreeuwend gebrek aan vakkrachten. ‘Ik heb altijd het belang van psychische ondersteuning voor scholieren ingezien. Ik probeer daar zelf maar op een of andere manier invulling aan te geven.’
Olga’s man en ouders vertrokken in september 2022. Haar man werkt nu als vrijwilliger voor de bevoorrading van het front. Hij is 57, maar als het moet is hij bereid de oorlog in te gaan. Zolang hun zoon studeert is hij gevrijwaard van militaire dienst. ‘Mijn moederhart hoopt dat het allemaal goed zal aflopen voor hem.’
Sinds de Russen op 5 juni 2023 de Kachovkadam hebben laten ontploffen is het stuwmeer bij Enerhodar verdwenen. De stad ligt in een modderpoel die langzaam overwoekerd raakt met onkruid. De oevers zijn bezaaid met mijnen. Toch droomt Olga Nevtyra van een terugkeer. ‘Wij snakken naar de bevrijding van Enerhodar. Dan gaan we naar huis.’
Het leeggelopen stuwmeer van Kachovka