Goedbedoeld, maar kortzichtig: zo beschrijft Andreas Umland Westerse vredesvoorstellen die Oekraïne vragen land te verruilen voor vrede met Rusland. Alhoewel ze op de korte termijnen leiden tot een zo gewenste wapenstilstand, geeft een verdrag met het Kremlin op dit moment in de oorlog een verkeerd signaal af. Een signaal dat volgens Umland gevaarlijk kan zijn voor de toch al wankelende internationale orde.
UN Security Council on non-proliferation
door Andreas Umland
Zowel Kyiv als het Westen willen een volledige en stabiele wapenstilstand met Moskou, het liefst zo snel mogelijk. Het Oekraïense nationale belang is op dit moment echter in strijd met een staakt-het-vuren: een overeenkomst met het Kremlin zal namelijk niet leiden tot volledig herstel van de Oekraïense territoriale integriteit. Ook zal het Oekraïne niet beschermen tegen de voortdurende Russische imperialistische en anti-Oekraïense invloed.
Volgens de meeste Oekraïners en andere Oost-Europeanen is onderhandelen met de huidige Russische regering tijdverspilling. Alleen na een verpletterende nederlaag van Rusland is een duurzaam condominium tussen Moskou en Kyiv haalbaar. Net als in eerdere periodes van de tsaristische- en Sovjetgeschiedenis kan een militaire ramp leiden tot fundamentele veranderingen binnen Rusland.
Westerse staten staan, net als verschillende landen van over de hele wereld, voor een ander dilemma. Hun houding tegenover de grillen van Poetin, de toekomst van Rusland en de soevereiniteit van Oekraïne is dubbelzinnig. Westerse hoofdsteden maken zich wellicht veel minder zorgen over de langetermijnperspectieven van een staakt-het-vuren of vredesakkoord dan Kyiv. Door electorale cycli in democratische staten gaat de aandacht van politici die een openbaar ambt ambiëren uit naar snelle oplossingen, in plaats van naar meerjarige impasses.
Een hele kluif voor cynici
Velen in Washington, Brussel, Parijs of Berlijn (om nog maar te zwijgen van hoofdsteden in Azië, Afrika en Latijns-Amerika) zien de Russisch-Oekraïense oorlog misschien als een regionaal, post-Sovjet of Slavisch conflict in een ver land. Sommige Westerse politici houden openlijk vol dat deze Oost-Europese confrontatie hen weinig aangaat: Oekraïne ligt geografisch, cultureel, historisch en politiek immers ver van hun thuisland. Dit kan door regeringen worden geïnterpreteerd als een reden om financiële, militaire en politieke investeringen in de verdediging, veiligheid en wederopbouw van Oekraïne te beperken of zelfs stop te zetten. Het zou ook kunnen betekenen dat zij een slechte maar snelle vrede verkiezen boven een nobele, maar lange militaire strijd.
Maar zelfs politici en regeringen zonder oog voor rechtvaardigheid, vrijheid of zelfbeschikking kunnen hun acties met betrekking tot Moskou en Kyiv niet los zien van internationale stabiliteit en veiligheid. Oekraïne maakt, net als Rusland, deel uit van de politieke en juridische wereldorde. Het land is een volwaardig lid van de internationale gemeenschap.
Tussen 1945 en 1991 was de Oekraïense Sovjetrepubliek, in tegenstelling tot de Russische Sovjetrepubliek, reeds een (niet-soeverein) lid van de Verenigde Naties. Nadat het in augustus 1991 onafhankelijkheid verwierf, werd Oekraïne lid van de VN als volledig soevereine staat. Daarnaast is het land vandaag de dag een reguliere deelnemer aan de Raad van Europa, de OVSE, het nucleaire non-proliferatieverdrag en vele andere internationale organisaties, regelingen en overeenkomsten.
Uitgedaagd door het Kremlin
Door de illegale annexatie van het Oekraïense schiereiland de Krim in 2014 creëerde Rusland daarom meteen al een fundamenteel probleem voor de internationale statengemeenschap, zelfs voor regeringen die weinig geven om het lot van Oekraïne en de Oekraïners. De structuur, logica en werking van de internationale orde, het veiligheidssysteem en de grensoverschrijdende samenwerking veronderstellen dat Oekraïne als natie en staat van waarde is, al beweert Moskou van niet.
Acht jaar na de gewapende inname van de Krim intensiveerde Moskou de ontkenning van Oekraïenes soevereiniteit. Opnieuw illegaal en nog schaamtelozer dan voorheen annexeerde Rusland vier regio's, nu in het zuidoosten van Oekraïne. Deze demonstratieve schending van het internationaal recht en de escalerende terreurcampagne van Moskou tegen Oekraïense burgers sinds 24 februari 2022 verhoogde de inzet. Het verloop, de duur, de uitkomst en de repercussies van de oorlog zijn sindsdien steeds rampzaliger geworden: niet alleen voor Oekraïne, maar ook voor de soliditeit binnen de internationale orde van soevereine staten.
Poetin bezoekt de Krim op 18 maart 2019, ter viering van de annexatie van het schiereiland
Negen jaar geleden was een deel van de internationale gemeenschap ontvankelijk voor het Kremlin-narratief over de zogenaamde betwiste status van de Krim. Vandaag de dag zijn er echter nog maar weinig politici, diplomaten en deskundigen die de weerzinwekkende rechtvaardigingen van het Kremlin voor Ruslands schandelijke gedrag in Oekraïne accepteren. Desondanks gaat Moskou door met de selectieve presentatie en regelrechte vervalsing van de Oekraïense geschiedenis, wetgeving, politiek en cultuur. Dit alles om de bewering van het Kremlin te staven dat Oekraïne eigenlijk geen bestaansrecht heeft.
Vaarwel internationale orde?
Het probleem van deze desinformatiecampagne is niet zozeer de feitelijke onnauwkeurigheid en het selectief shoppen in de Oekraïense geschiedenis. De fundamentele uitdaging voor Moskou is dat over veel landen retorisch vergelijkbare verhalen kunnen worden verteld. Het verre en recente verleden van de meeste staten en gebieden zit vol verwarrende verhalen, tegenstrijdige allianties en vreemde voorvallen. Sommige hebben tot op de dag van vandaag betwiste gebieden en ambivalente identiteiten. Alle landen ter wereld hebben, net als Oekraïne, ooit niet bestaan. Ooit waren ze geen echte naties en hadden, net als Oekraïne, wisselende grenzen.
Moskous onvoorspelbare handelwijze is problematisch voor het internationale systeem van staten, aangezien Rusland niet zomaar een land is: het heeft de permanente zetel in de VN-Veiligheidsraad van de Sovjet-Unie geërfd, en de status van officiële kernwapenstaat onder het non-proliferatieverdrag (NPV). Als één van de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad heeft de Russische Federatie speciale rechten en verantwoordelijkheid voor het handhaven van de orde van natiestaten, de veiligheid in de wereld en het internationaal recht. Met zijn acties ondermijnt Moskou echter de meest fundamentele principes van het Handvest van de VN. Het wereldwijde regime tegen de verspreiding van kernwapens en de uitzonderingspositie van de vijf officiële kernwapenstaten staan hierdoor op zijn kop. In de handen van Rusland zijn de Veiligheidsraad en het non-proliferatieverdrag instrumenten geworden die de internationale orde niet stabiliseren, maar ondermijnen.
Toch vrede?
De meeste zelfverklaarde pragmatici en pacifisten die pleiten voor een land-voor-vrede deal zijn geen verkapte Kremlin-aanhangers. Sommigen hebben zelfs weinig sympathie voor Poetin en leven mee met de Oekraïense bevolking. Hun voorstellen voor een staakt-het-vuren en vrede zijn opgesteld in de overtuiging dat ze overeenkomen met de veronderstelde belangen van het Oekraïense volk.
De zogenaamde pragmatici lijken echter niet bereid of in staat om de gevolgen van hun pacifistische plannen te overzien. Ten eerste roept een land-voor-vrede-deal met Moskou de vraag op tot wat voor soort bestand in Oost- en Zuid-Oekraïne dit kan leiden. De lokale bevolking in de door Rusland bezette gebieden is blootgesteld aan deportaties, martelingen, executies, onteigeningen en andere mensenrechtenschendingen. In hun neiging tot moralisme vermijden veel voorstanders van een staakt-het-vuren de fundamentele ethische kwestie: de verlenging van Ruslands terroristische bezettingsregime in delen van Oekraïne.
Sergiy Kyslytsiya, permanent vertegenwoordiger van Oekraïne bij de VN. 29 juni 2023 (foto VN)
Ten tweede voorzien de verschillende vredesplannen ex- of impliciet in een tijdelijke of zelfs permanente beperking van de territoriale integriteit en/of politieke soevereiniteit van Oekraïne. De Krim onder controle van Moskou laten en toetreding van Oekraïne tot de NAVO uitsluiten zijn populaire voorstellen. Dit zou echter niet alleen een probleem voor Oekraïne betekenen: het vormt tevens een ambivalent signaal voor de rest van de wereld.
Het volgen van een dergelijke weg naar vrede zou betekenen dat het grondgebied, de vrijheid en de onafhankelijkheid van een volwaardig VN-lid niet alleen door Rusland wordt ingeperkt. Een internationaal gedragen compromis zou betekenen dat ook andere landen medeplichtig worden aan het ondermijnen van de internationale orde. Deze handelwijze zou het fiasco van de druk van Frankrijk en Duitsland op Oekraïne binnen het beruchte ‘Normandië-formaat’ van 2014-2021 herhalen. Na het gebruik van grootschalig militair geweld en nucleaire chantage zou Rusland opnieuw officieel toestemming en steun krijgen van een multilaterale groep om de vruchten van zijn agressie te plukken.
Ongemakkelijke vragen
Als Rusland wegkomt met het schenden van tientallen bi- en multilaterale verplichtingen die het op zich heeft genomen in verschillende internationale verdragen en organisaties, wat is dan nog het gezag en de legitimiteit van het VN-systeem en de Europese veiligheidsorde? Als een grotere statengemeenschap instemt met een akkoord dat resulteert in nettowinst voor Rusland, schendt dit niet alleen de politieke soevereiniteit en territoriale integriteit van Oekraïne. Het zou ook in strijd zijn met het internationaal recht, dat deze landen verbiedt om de opbrengst van militaire verovering te legitimeren.
Zelfs een gedeeltelijke inwilliging van de politieke en territoriale eisen van Moskou kan andere landen in de wereld verleiden tot een poging net zo slim te zijn als Rusland. Waarom zouden andere relatief machtige landen niet proberen om, met wat semi-plausibele excuses, dingen te doen met hun buren die vergelijkbaar zijn met wat Rusland doet met zijn zuidwestelijke ‘broederland’? Zijn andere gebieden in de wereld niet net zo omstreden, net zo geschikt voor ‘bevrijding’ als ‘Nieuw Rusland’?
De gevolgen van de oorlog (foto twitter)
Daarnaast zullen over de hele wereld naties willen voorkomen dat ze in de schoenen van de Oekraïners komen te staan. Waarom zouden regeringen van relatief zwakke landen blijven vertrouwen op het internationaal recht en internationale organisaties voor de bescherming van hun grenzen, grondgebied en onafhankelijkheid? Als Westerse regeringen en andere invloedrijke staten aangeven niet op hen te rekenen als verdedigers van de internationale orde, zijn er dan misschien andere instrumenten nodig voor zelfverdediging?
Conclusies
De trage en halfslachtige reactie van de internationale gemeenschap op de illegale annexatie van de Krim door Rusland in 2014, de hybride oorlog in de Donbas in 2014-2021 en de grootschalige invasie sinds 24 februari 2022 hebben al schade toegebracht aan het internationale systeem. Alhoewel de uitvoering van een goed klinkend vredesplan de gevechten in Oekraïne tijdelijk kan beëindigen, zou het de toch al zorgwekkende barsten in de wereldorde alleen maar verdiepen.
Een land-voor-vrede deal betekent dat Rusland gelijk krijgt. Deze erkenning zou niet alleen de internationale liberale orde doen ontsporen, maar ook veiligheid en stabiliteit in het algemeen. Het zou blijvende schade toebrengen aan het wereldwijde regime voor de non-proliferatie van nucleaire en andere massavernietigingswapens.
De Russische gewapende agressie tegen Oekraïne en de genocidecampagne tegen de Oekraïense natie kunnen niet volledig worden teruggedraaid met niet-militaire middelen. Er rest het Westen dus geen andere mogelijkheid dan geweld met geweld te beantwoorden. Dit is volledig in overeenstemming met het internationaal recht in het algemeen en artikel 51 van het VN-Handvest in het bijzonder. Compromissen, concessies en andere tegemoetkomingen aan een agressor zijn geen manier om een duurzame vrede in Oost-Europa en elders te bereiken. Een land-voor-vrede deal zou blijvende schade toebrengen aan de op regels gebaseerde internationale orde en de regels van het internationaal recht.
Andreas Umland is analist bij het Stockholm Center for Eastern European Studies (SCEEUS) van het Zweedse Instituut voor Internationale Zaken (UI). Dit artikel is geschreven als onderdeel van een SCEEUS-project over obstakels voor vrede tussen Rusland en Oekraïne.