De Russische regering heeft een nieuwe golf van repressie ontketend tegen de pers: dit keer tegen landgenoten die werken voor buitenlandse media. Zo wil het Kremlin de berichtgeving verder breidelen. Dénis van Vliet zet de recentste feiten op een rijtje.
Joeri Kochovets (Foto: spektronline on X)
Door Dénis van Vliet
Of hij tijd had voor een straatinterviewtje over de grootschalige Russische invasie in Oekraïne? Ja, dat had Joeri Kochovets (38) wel. De Moskoviet kreeg in de zomer van 2022 een microfoon onder zijn neus van Radio Svoboda, de Russische tak van de Amerikaanse nieuwssite Radio Free Europe. ‘Onze regering zegt dat ze vecht tegen nationalisten,' stak hij van wal, ‘maar in plaats daarvan bombardeert ze winkelcentra, in Boetsja werden burgers doodgeschoten door onze militairen uit Boerjatië en uit Dagestan, en dat alles zonder reden.’
De vraag is hoeveel Russen Kochovets’ mening hebben meegekregen. Het door de Verenigde Staten gefinancierde Radio Svoboda kan alleen met een omweg worden beluisterd: via de satelliet of op internet via een zogeheten VPN-verbinding, waarmee regionale internetbeperkingen kunnen worden omzeild.
Dubbele waarschuwing
Wie in ieder geval wel meeluisterde, was de Prokoeratoera, het Openbaar Ministerie in Rusland. In april, bijna anderhalf jaar na het straatinterview, werd Kochovets veroordeeld tot vijf jaar werkkamp. Dat zal de burger leren om zich kritisch uit te laten.
In de veroordeling schuilt ook een waarschuwing voor buitenlandse media die nog actief zijn in Rusland: bemoei je met je eigen zaken, en als je dat niet doet, dan lopen jij en je bron gevaar. Hoewel de redactie van Radio Svoboda grotendeels bestaat uit Russen, werd het station al in 2017 bestempeld als ‘buitenlands agent’.
'De volgende stap zou kunnen zijn dat buitenlandse correspondenten worden vastgezet om wat ze schrijven'
En juist die groep, de Russische journalisten die werken voor een buitenlands persbureau of, erger nog, voor een ‘buitenlands agent’, is het nieuwste slachtoffer van de repressie tegen de pers. ‘Overduidelijk een nieuwe stap,' noemt een correspondent het. Om veiligheidsredenen wil hij niet met naam en toenaam worden genoemd. 'De volgende stap zou kunnen zijn dat buitenlandse correspondenten worden vastgezet om wat ze schrijven.’
Evan Gershkovich (Foto: Hostage Aid Worldwide on X)
Evan Gershkovich en Alsoe Koermasjeva
In Rusland zit sinds het begin van het tweede oorlogsjaar de Amerikaanse Wall Street Journal-correspondent Evan Gershkovich vast. Het bijzondere aan zijn zaak is dat hij niet werd gearresteerd vanwege het verspreiden van 'fake nieuws’, maar voor spionage.
Veel westerse correspondenten zeiden na zijn arrestatie Rusland vaarwel. Dat gebeurde lang niet altijd vrijwillig: veel hoofdredacties vonden het onverantwoord om nog een verslaggever ter plekke te hebben. De aanklacht tegen Gershkovich verklaart waarom correspondenten liever waren gebleven. De Russen zouden toch niet zo gek zijn een buitenlandse journalist vast te zetten vanwege diens berichtgeving over Rusland?
Alsoe Koermasjeva (Foto: Hostage Aid Worldwide on X)
Tot nu toe is dat ook nog niet gebeurd, of je moet Alsoe Koermasjeva als een buitenlandse correspondent beschouwen. Net als Gershkovich - hij is de zoon van ouders uit de Sovjet-Unie die naar de Verenigde Staten verhuisden - is ook deze verslaggeefster van Radio Svoboda geen ‘volbloed buitenlander’ maar een Amerikaanse met Russische roots.
Koermasjeva werd vorig jaar in Kazan gearresteerd omdat ze zich niet als ‘buitenlandse agent’ had geregistreerd en ‘valse informatie’ zou hebben verspreid. De arrestatie volgde nadat ze vanuit haar woonplaats Praag – waar ze haar werk voor Radio Svoboda deed – naar Rusland was gegaan om haar zieke moeder te bezoeken. Terug naar Tsjechië kon ze niet, omdat bij binnenkomst in Rusland haar Amerikaanse én Russische paspoort in beslag waren genomen. Daarna volgde haar arrestatie.
Konstantin Gabov (Foto: Telegram)
Konstantin Gabov en Sergej Karelin
Westerse nieuwsorganisaties dachten het gebrek aan een correspondent ter plekke op te kunnen lossen door te putten uit het werk van onafhankelijke journalisten of samen te werken met Russische journalisten. Maar een accreditatie van Reuters of AP is voor een Rus geen garantie meer om aan vervolging te ontkomen, zo bewijst een reeks recente arrestaties.
De boodschap is helder: Russen, ga niet voor buitenlanders op pad om gesprekken te voeren
In het laatste weekeinde van april werden achtereenvolgens Konstantin Gabov en Sergej Karelin gearresteerd. De eerste was werkzaam voor onder meer persbureau Reuters, de tweede heeft gewerkt voor AP en Deutsche Welle.
Formeel zijn ze opgepakt voor het voorbereiden van filmpjes voor het YouTube-kanaal van Aleksej Navalny’s anti-corruptie stichting FBK, die in Rusland is verboden. De twee ontkennen alle aantijgingen. Maar de boodschap is helder: Russen, ga niet voor buitenlanders met een camera op pad om gesprekken te voeren.
Sergej Karelin (Foto: Novaya Gazeta Europe on X)
Antonia Favorskaja, Sergej Mingazov en Sergej Sokolov
Eenzelfde soort aanklacht heeft ook Antonia Favorskaja aan haar broek. Ze werd in maart gearresteerd omdat ze namens FBK enkele posts op sociale media had geplaatst. Daarnaast was de journaliste werkzaam voor SotaVision, een nieuwssite die in Rusland tot ‘buitenlandse agent’ is verklaard. Haar hangt, net als Gabov en Karelin, een gevangenisstraf van zes jaar boven het hoofd.
Een belangwekkende zaak is ook die van Sergej Mingazov, een journalist die in het verleden werkte voor het Kremlin-gezinde media als Vedomosti, TASS en Komsomolskaja Pravda. Hij is tegenwoordig werkzaam voor de Russische versie van het Amerikaanse zakenblad Forbes en werd eind april opgepakt voor het verspreiden van valse informatie over het Russische leger. In zijn Telegramkanaal had hij meermaals geschreven over Boetsja, de Oekraïense stad waar de Russen kort na de invasie een massaslachting aanrichtte onder de burgerbevolking.
Antonia Favorskaja (Foto: Telegram)
In 2023 werden volgens persvrijheidsorganisatie Reporters Without Borders (RSF) 32 journalisten gearresteerd, van wie er 29 aan het einde van het jaar nog steeds vastzaten. De tussenstand dit jaar is tien, van wie enkele eraf kwamen met huisarrest of een boete. Hoofdredacteur Sergej Sokolov van de in Rusland verboden krant Novaja Gazeta, bijvoorbeeld.
Proleem voor westerse media
De uittocht van buitenlandse correspondenten in combinatie met de arrestatie van Kremlin-kritische journalisten plaatst redacties in het Westen voor een probleem: bij wie kunnen ze nu nog terecht voor een kritisch tegengeluid?
Bij wie kunnen redacties in het Westen nog terecht voor een kritisch tegengeluid?
Poolse media lossen dit op door bij elk bericht met afzender Kremlin een disclaimer te plaatsen: ‘Veel van de berichtgeving door de Russische media of vertegenwoordigers van de autoriteiten, is propaganda.’ Het nadeel van die constante herhaling is dat de boodschap sleets wordt, net als het ‘Roken is dodelijk’-label op een pakje sigaretten.
Correspondenten mogen dan – afgezien van Gershkovich en Koermasjeva – tot nu toe achter de tralies vandaan weten te blijven, het Kremlin dwarsboomt hen op een andere manier.
Tom Vennink van de Volkskrant werd al voor de Russische invasie in Oekraïne tot persona non grata verklaard. Rusland trok botweg zijn visum in, officieel vanwege 'administratieve overtredingen'.
De Spanjaard Xavier Colas van El Mundo kreeg in maart dit jaar te horen dat hij binnen 24 uur het land moest verlaten. Dat gebeurde nadat hij in Moskou verslag had gedaan van een protest van Poet Domoj (De weg naar huis), een actiegroep van vrouwen die de terugkeer van hun geliefden aan het front eisen.
Waarom blijven?
Op reportage in een andere stad of regio is voor veel buitenlandse correspondenten - de meesten hebben als standplaats Moskou - bijzonder lastig. Ze moeten telkens opnieuw bureaucratische rompslomp doorlopen om elders in het land te mogen werken, nog los van hun visa die ze elke drie maanden moeten verlengen.
De vraag is bovendien wat zo’n reportagereis oplevert. Russen zijn door de repressie huiverig het achterste van hun tong te laten zien voor de camera. Politicologen zonder meel in de mond zijn zeldzaam, voor zover ze nog in Rusland wonen. Daarnaast lopen correspondenten de kans op pesterijtjes op vliegvelden of bij instanties: de ambassades in hun thuislanden lezen en kijken driftig mee wat zij berichten uit Rusland.
'De thermometer in de Russische samenleving houden kan niet vanachter een bureau in het westen'
Waarom zou je eigenlijk nog in Rusland willen zitten als correspondent, vraag je je bijna af. Een correspondent legt uit dat het vooral is om de thermometer in de Russische samenleving te houden, iets dat redacteuren vanachter hun bureaus in het westen volgens hem nooit kunnen. Hij noemt als voorbeeld de uitvaart van de in een strafkamp overleden Kremlin-criticus Aleksej Navalny. Duizenden Russen stonden uren voor de plechtigheid al bij een Moskouse kerk, aanvankelijk stilzwijgend en later met een aanzwellend spreekkoor ‘Jij was niet bang, wij zijn niet bang’. ‘Dat gevoel, die sfeer, die opbouw naar dat moment: dat is alleen te beschrijven als je erbij bent’, zegt de correspondent ter plekke. ‘Niet door ergens ver weg een videofilmpje van 25 seconden te beschrijven.’
Bronnen: Reporters Without Borders, AD, Volkskrant, Radio Svoboda, SotaVision, Kommersant, Deutsche Welle, The Moscow Times, Meduza