Van 22 tot 30 maart vindt in Den Haag het Movies that Matter festival plaats, het jaarlijks terugkerend podium voor films op het gebied van mensenrechten. In het programma dit jaar veel aandacht voor de Russisch-Oekraïense oorlog en de schokgolven die het in de wijde omgeving teweeg bracht. Gijs Kessler nam het programma door en zet voor RAAM op een rijtje wat er te zien is: vijf films over Oekraïne, twee over Rusland en één over Belarus.
Homefront
Door Gijs Kessler
Naast een korte speelfilm en een langere docu-fictie, bestaat het aanbod over Rusland, Oekraïne en Belarus dit jaar met name uit documentaires. Documentaires, en speelfilms helemaal, hebben een veel langere productietijd dan reportages en dat maakt dat ze pas in een wat later stadium beschikbaar komen. Op het International Documentary Film Festival Amsterdam was het aantal films over de oorlog zowel in 2022 als in 2023 nog relatief bescheiden, maar met Movies that Matter lijkt daar nu dus verandering in te komen.
Het luidt een nieuwe fase in voor de beeldvorming over de oorlog: na een eerste fase waarin nieuwsgaring domineert, spreken documentaires een diepere laag aan, wat andere inzichten oplevert. Vooral de meer observerende documentaires weten met hun onderdompeling in de realiteit een gevoel van betrokkenheid op te roepen. Geen van de films heeft rechtstreeks van doen met het geweld van de oorlog, met de slachtoffers en de verwoestingen. Centraal staan de indirecte gevolgen van het drama dat zich afspeelt op ons continent, bij uitstek het vlak waarop de toegevoegde waarde van documentaire film ligt.
Ontworteld en ontheemd
Sinds het begin van de oorlog zijn meer dan acht miljoen Oekraïners hun land ontvlucht. Nog eens vier miljoen zochten binnen de grenzen van het land een veilig heenkomen voor het oorlogsgeweld. Hun pogingen om een nieuw leven op te bouwen worden door drie films op het festival in beeld gebracht.
Homefront, van Anna Ilchenko en Anna Yutchenko, is van de drie de film die het meest direct aankaart wat het betekent om ontworteld en ontheemd te zijn. In de film staat het gezin Lymar centraal. Ze vluchtten uit het oosten van Oekraïne en streken neer in het dorp Msjanets, vlakbij de Poolse grens. Daar lopen ze de twee documentairemakers tegen het lijf, die hen gaan filmen. Maar op een dag blijkt de familie Lymar ineens verdwenen. In hun zoektocht naar het gezin vragen de filmers zich af: Wat is er voor nodig om je ergens thuis te kunnen voelen? Op 30 maart zijn de regisseurs aanwezig bij de vertoning voor een Q&A.
De korte speelfilm As it Was, een Pools-Oekraïnse co-productie van de regisseurs Anastasiia Solonevych (debuut) en Damian Kocur, richt de lens op de Oekraïnse Lera. Na het uitbreken van de oorlog vluchtte ze naar Berlijn, maar na een jaar keert ze weer terug naar Kyiv om haar familie op te zoeken. Onderweg loopt ze een oude vriend tegen het lijf, waar ze een dag mee doorbrengt.
Nice Ladies tot slot, van de Oekraïens-Nederlandse regisseur Mariia Ponomarova, ging aanvankelijk niet over de oorlog. Ponomarova werkte aan een portret van een groep cheerleaders uit Charkiv, trainend voor het Europees kampioenschap in de leeftijdsklasse 25+. Maar dan begint de oorlog. In een interview uit maart 2022, een maand na de invasie, vertelt Ponomarova hoe sommige van de vrouwen grapten dat ze dan maar naar regisseur Mariia in Amsterdam moesten komen. Maar al snel was dat een feit. Een deel van de groep belandt als vluchteling in Nederland, de rest blijft achter in Charkiv. De gevoelens van twijfel en schuld die de gedwongen scheiding veroorzaakt stellen de eenheid binnen het collectief op de proef.
Nice Ladies
De stad Charkiv, maandenlang intens gebombardeerd door de Russen, staat ook centraal in het docu-drama Photophobia, van het Slowaakse regisseursduo Ivan Ostrochovský en Pavol Pekarčík. Hoofdpersonen van de film zijn de kinderen Niki en Vika, die met hun families in het uitgebreide metrostelsel van de stad bescherming zoeken tegen de Russische bommen en dagenlang geen daglicht zien. Rondzwervend door de verlaten metrotunnels vinden de kinderen echter hoop in elkaar, en samen gaan zij op zoek naar het licht.
Ook in Searching for Nika van de Oekraïnse regisseur Stanislav Kapralov staat de overwinning van menselijkheid en hoop in onmenselijke tijden centraal. Kapralov was speelfilmregisseur en -producent toen de oorlog uitbrak, maar maakte deze documentaire toen hij op zoek ging naar zijn hond Nika, die tijdens de eerste beschietingen van Kyiv wegliep en vermist raakte. Terwijl een vluchtelingenstroom op gang komt vanuit Kyiv naar het Westen, filmt hij zijn reis in tegenovergestelde richting, op zoek naar zijn hond. Hij komt in aanraking met een uitgebreid netwerk van vrijwilligers die uit alle macht proberen om de dieren te redden die temidden van het oorlogsgeweld aan hun lot overgelaten zijn. Getroffen door dit vertoon van menselijkheid temidden van alles wat daar de ontkenning van is, sluit hij zich bij hen aan. Het verandert zijn leven.
De 'andere kant': Russische repressie in eigen land
En dan de 'andere kant'. Twee documentaires geven ons een inkijkje in de repressie die de oorlog in Rusland teweeg heeft gebracht. Repressie tegen degenen die weigeren zich mee te laten voeren door het patriottische vuur dat het regime aanwakkert. Ook deze twee films waren al in de maak toen de oorlog uitbrak, maar in tegenstelling tot Nice Ladies leidt dit in beide gevallen niet zozeer tot een abrupte plotwending, maar wel tot een verdere escalatie. De reden is simpel: de hoofdpersonages lagen ook vóór het begin van de oorlog al onder vuur van het regime. Met de inval in Oekraïne wordt hun positie echter ronduit onmogelijk.
Russia vs. Lawyers van de Nederlands-Russische filmmaker Masha Novikova volgt zes mensenrechtenadvocaten, uit verschillende regio's van Rusland. Ondanks het toenemende autoritarisme blijven ze zoeken naar mogelijkheden om in de rechtbank mensen bij te staan die oneigenlijk vervolgd worden. Die mogelijkheden worden echter steeds kleiner en het werk brengt ook steeds grotere persoonlijke risico's met zich mee voor de advocaten. Novikova was in Moskou toen de oorlog uitbrak. Het lukte haar en haar team om nog ongeveer een half jaar door te gaan met filmen, tot het echt te gevaarlijk werd. Vier van de hoofdpersonen uit de film hebben Rusland inmiddels verlaten, twee zijn er nog steeds als mensenrechtenadvocaat actief. De film beleeft op zaterdag 23 maart zijn Nederlandse première. Daar zal ook de prominente Russische mensenrechtenadvocaat Karina Moskalenko bij aanwezig zijn voor een Q&A.
Russia vs. Lawyers
De tweede Russische film die te zien is op het festival is Of Caravan and the Dogs van regisseur en producent Askold Kurov. Hij werkte hiervoor samen met een collega die zich nog in Rusland bevindt en daarom uit veiligheidsoverwegingen alleen als ‘Anonymous1’ wordt aangeduid. Kurov is een filmmaker uit de vermaarde school van Marina Razbezhkina en Mikhail Ugarov, waar over de jaren een heel eigen en herkenbare methode van observerend filmen werd ontwikkeld.
Ook aan deze film werd al ruimschoots gewerkt toen de oorlog begon. Centraal stonden de activisten van Memorial, een organisatie die werd opgericht tijdens de perestroika van de late jaren tachtig om de misdaden van het Stalinisme te documenteren. Maar Memorial zette zich vanaf het begin ook in voor mensenrechten in het hier en nu, wat de organisatie al snel in conflict met Poetins regime bracht. Eind 2021 werd Memorial verboden en dat is het moment waarop Kurov ging filmen.
Met de inval in Oekraïne enkele maanden later, raken de gebeurtenissen in een stroomversnelling. De film volgt de laatste onafhankelijke media in Rusland in hun pogingen om over de oorlog te berichten, ondanks het feit dat al snel zelfs op het gebruik van het woord 'oorlog' strafrechtelijke vervolging staat. Binnen een maand valt het doek voor de krant Novaja Gazeta, het radiostation Echo Moskvy en het tv-kanaal Dozjd. De journalisten wijken uit naar het buitenland om van daaruit hun werk voor te zetten. Op zaterdag 23 maart zijn zowel filmmaker Askold Kurov als journalist Kirill Martynov van Novaja Gazeta aanwezig bij de vertoning.
Schrijnend onrecht aan de Belarussische grens
Niet rechtstreeks gelieerd aan de oorlog, tenslotte, is de film Green Border van de gelauwerde Poolse regisseur Agnieszka Holland. Toch verdient de film vermelding in dit overzicht. Hij verschaft namelijk inzicht over de inzet van een onconventioneel wapen door president Loekasjenko van Ruslands bondgenoot Belarus, die migranten en vluchtelingen misbruikt om de EU te ondermijnen door ze af te sturen op de grens met Polen. De film volgt een Syrische familie die een speelbal wordt in het touwtrekken tussen Poolse en Belarussische grenswachten. Inmiddels is dit een tactiek die ook door Rusland ingezet lijkt te worden tegen Finland na de toetreding van dit land tot de NAVO. En daarmee heeft Green Border een bredere relevantie dan alleen het vastleggen van het schrijnend onrecht dat migranten wordt aangedaan aan onze Europese buitengrens.
Het is te hopen dat deze boeiende films de voorbode zijn van een brede documentaire bezinning op de oorlog en de gevolgen daarvan. Voor wat betreft Oekraïne zal dit waarschijnlijk slechts een kwestie van tijd zijn. Aan de Russische kant zijn de vooruitzichten somberder. Met de toenemende repressie en de vele, bewust breed geformuleerde onderdrukkende wetten, wordt het steeds lastiger om in Rusland te filmen, zegt Kurov. Dit geldt zeker voor politiek gevoelige onderwerpen, maar ook bij meer alledaagse thema's zullen hoofdpersonen toch steeds voorzichtiger worden om voor de camera het achterste van hun tong te laten zien. Het beeld wordt zo steeds gepolijster en wat er echt speelt verdwijnt naar een diepe achtergrond die steeds moeilijker naar voren te halen valt.
Het Movies that Matter Festival 2024 vindt plaats van 22 t/m 30 maart in Filmhuis Den Haag en Theater aan het Spui. Delen van het programma zijn te volgen op diverse gastlocaties in de stad en satellietlocaties door heel Nederland. Klik hier voor het complete programma en tickets.