Vuur van binnenuit. Hoe democratie Oekraïne helpt te overwinnen

Honderdduizenden Russen hebben sinds de inval in Oekraïne het land verlaten. Cultuurcriticus Andrej Archangelski uit Moskou streek neer in Lviv. Poetin vernietigt niet alleen Oekraïne maar ook de bestaansgrond van weldenkende Russen, schrijft hij. Hij verbaast zich over het verschil tussen Russen en Oekraïners: tegenover de politieke apathie van de Russen staan de veerkracht, humor en organisatiegraad van de Oekraïners. En: als Russischtalige wordt hem in West-Oekraïne geen strobreed in de weg gelegd.

lviv zandzakkenZandzakken in Lviv (foto twitter)

door Andrej Archangelski

Heel veel Russen hebben familie in Oekraïne, ongeveer 11 miljoen mensen. En ik ben een van hen.

Ik verliet Rusland nog vóór de oorlog, ik ging naar Lviv. Mijn gevoelens beschrijven toen Rusland Oekraïne aanviel is ondoenlijk. Ik vroeg een bekende componist eens waarom er geen symfonieën worden geschreven over vreselijke gebeurtenissen, bijvoorbeeld over de terroristische aanval op de torens van het World Trade Center in New York. Hij antwoordde: kunst kan geen inhumaan verschijnsel verbeelden. Ik moet nu aan zijn woorden denken: ik vind het moeilijk om onmenselijkheid te beschrijven. Ik herinner me alleen maar een hevig gevoel van schaamte. Ik schaamde me om in Lviv de straat op te gaan en de Oekraïners in de ogen te kijken. Ik schaam me om de Oekraïense hemel in de ogen te kijken.

Ik steun Oekraïne al jarenlang, nam deel aan demonstraties in Moskou in 2014, ontmaskerde de Russische propaganda en hield lezingen in Kyiv en Lviv. Ik dacht dat ik alles deed wat nodig en mogelijk was. Na 24 februari lijken al mijn inspanningen vergeefs, mijn woorden hebben geen enkel verschil gemaakt. Mijn vrienden, collega-journalisten, zijn bijna allemaal vertrokken uit Rusland - maar dat zal het Poetin-regime niet stoppen. Wat wij de afgelopen 20 jaar hebben nagelaten moeten de Oekraïners nu opknappen. Zij doen ons werk en dat is dubbel zo beschamend.

Vóór de oorlog schreef ik voornamelijk over Russische cultuur. Sinds 24 februari heb ik geen enkele Russische film gezien, geen enkel Russisch boek meer gelezen. Ik krijg nog altijd de persberichten uit Moskou: 'Acteur N is voor de tweede keer vader geworden!' Het culturele leven gaat gewoon door, peins ik. Die mensen die toneelstukken en films maken zouden ook ontslag kunnen nemen om niet medeplichtig te zijn aan de misdaden die de staat pleegt. Maar nee, mijn meeste landgenoten leven gewoon door 'alsof er niets gebeurd is'. Ze studeren, voeden kinderen op, gaan naar hun werk, waarmee ze, om met president Zelenski te spreken, 'het kwaad faciliteren'.

'Wat wij de afgelopen 20 jaar hebben nagelaten moeten de Oekraïners nu opknappen en dat is dubbel zo beschamend'

Rusland verwoest Oekraïense steden en doodt mensen in Oekraïne, maar vernietigt ook de zin van ons bestaan. Het tijdperk van Gorbatsjov gaf mijn generatie een enorme levensimpuls, de energie van vrijheid: het leven was moeilijk, maar er was hoop dat het beter worden zou. Nu zijn al mijn inspanningen, alle hoop vernietigd door Poetin met zijn oorlog. Alle woorden, boeken, liederen die mij de laatste 30 jaar tot steun waren, roepen nu slechts misselijkheid op. Een Russische schrijfster formuleerde onze huidige toestand als 'post-dood'. Uit inertie blijven we doorleven, maar we zijn slechts het fysieke omhulsel om wie we vroeger waren.

Sovjet-kinderen kregen veel te horen over oorlog, maar ik had nooit gedacht dat ik haar met eigen ogen zou aanschouwen. 

Muziek van Vivaldi

Middeleeuws Lviv is een van de veiligste plekken in Oekraïne en alleen de zandzakken en de zorgvuldig ingepakte monumenten doen hier direct denken aan de oorlog. En natuurlijk het luchtalarm. Ze noemen die hier 'Vivaldi-muziek'. Waarom Vivaldi? vroeg ik. 'Omdat dat net zo begint.'

Ik ben er in 9 maanden al aan gewend geraakt, hoewel: echt wennen doet het nooit. Soms doet het denken aan het gehuil van een wild beest, dat niet snapt waarom het pijn lijdt. Soms voel ik me ook zo'n wild beest. In dat gejank kun je iedere keer nieuwe nuances van gruwelen ontdekken. Het is zo onnatuurlijk en walgelijk als de sirene van het luchtalarm samenvalt met natuurverschijnselen als regen, sneeuw, zonnestralen. Het is alsof Poetin er zelfs in geslaagd is de natuur voor ons te vergiftigen. 

lviv hartoperatie in het donkerHartchirurgen in Lviv opereren in het donker (foto twitter) 

Het woord 'raket' associeerde een sovjet-kind met de ontdekking van iets nieuws, ruimtevaart, een hoopvolle ontwikkeling. Nu betekent een raket gevaar, dood. De eerste raketten daalden al in de lente op Lviv neer. Dat was onbegrijpelijk: was het onweer of hoorde je ontploffingen? Ik hoopte op onweer, maar het waren raketten. Het is een onwaarschijnlijk gevoel dat een Russische raket neerdaalt op de stad waar ik nu met een Russisch paspoort woon.

In Rusland betaalde ik netjes mijn belastingen. Nu denk ik: met die belastingen is misschien diezelfde raket gebouwd.  Via mijn bankrekening hebben de functionarissen en militairen die hem hierheen zonden hun salaris gekregen. Meer nog dan door die beschietingen is mijn geest van slag door dit besef.

Oekraïens organisatievermogen

Begin oktober, vroeg in de ochtend. Een Russische raketaanval op de infrastructuur van Oekraïense steden, ook in Lviv. Er is geen electriciteit, maar in een café in het centrum hebben ze snel een generator aangezet en het café verandert in een bron van leven. Gasten van een hotel, studenten uit de universiteit komen hier eten en drinken halen. Het belangrijkste probleem voor de meesten is waar moet ik mijn telefoon opladen? De cafébezoekers helpen elkaar. Tegen de middag werkt het café alweer op volle toeren. Er is koffie en thee, iets te eten, verliefde stelletjes zitten aan tafeltjes, er klinkt zelfs muziek.

Ik kijk mijn ogen uit naar het ongelooflijke organisatievermogen van de Oekraïense samenleving. Je hoeft niemand uit te leggen wat te doen in tijden van gevaar of bij gebrek aan het een of ander. Ze nemen zelf de nodige beslissingen. Het is dat initiatief van miljoenen mensen dat Oekraïne zo fantastisch sterk maakt. (Dat raakt natuurlijk ook de marktverhoudingen; de staat grijpt niet in in de markt - belemmert de mensen niet handel te drijven en geld te verdienen en daardoor is het land economisch nog steeds stabiel.)

Het is dat initiatief van miljoenen mensen dat Oekraïne zo fantastisch sterk maakt

Ik was eens in het centrum op straat toen Russische raketten overvlogen. Burgers beginnen elkaar te bellen en aan de gesprekken op straat hoor je nog eerder wat er gebeurd is dan als je het internet opgaat. Scholieren moeten tijdens luchtalarm in de schuilkelders zitten. Wat doen ze daar? vroeg ik hun ouders. 'Ze vervloeken de agressor. Ze eten en spelen. De leraren zijn er ook, ze maken hun huiswerk.'

Ik hoor hoe een vader tijdens het luchtalarm tegen zijn dochter zegt: 'Het veiligst is het op straat'. Dit zijn de kinderen van de oorlog. Hun herinneringen zullen altijd verbonden blijven met gevaar en dat gevaar zullen ze associëren met Rusland, dat sombere monster dat slechts met de dood kan spelen.

Unieke levenslust

Lviv was altijd een symbool van de Oekraïense onafhankelijkheid. Maar los daarvan hebben de inwoners van Lviv een unieke levenslust. Je ziet nooit neerslachtigheid of apathie op hun gezicht. Beschadigde energievoorzieningen worden niet alleen bliksemsnel gerepareerd, mensen slagen er hier in het leven zelf te herstellen. Aanvankelijk verbaasden die menselijke emoties me: gelach onder de ramen, bijvoorbeeld. Hoe kun je lachen op zulke dagen? Ik hoor de jongeren vaak liederen zingen, begeleid op gitaren, na het ingaan van de avondklok. De politie beboet ze niet en verjaagt ze evenmin. Waarom? Omdat kleine vreugden de mensen in tijden van oorlog helpen de hoop niet te verliezen, en dat voelen zelfs de politieagenten. 

In de eerste dagen van de oorlog vielen de militaire patrouilles op, nu zijn het er minder - en ze doen als het ware hun best om niet op te vallen. De agenten op fietsen, met gele helmen op, proberen de intimiteit van het leven niet te verstoren. Je krijgt het gevoel dat de overheid en de burgers een stilzwijgend pact hebben gesloten om elkaar het leven niet zuur te maken.

lviv sneeuwOok in Lviv is de eerste sneeuw gevallen (foto twitter)

De oorlog heeft geen einde gemaakt aan de democratie, dat is waarschijnlijk de meest bijzondere ontdekking die ik deed. Men neemt het woord hier niet vaak in de mond (in liberale kringen in Moskou hoorde ik het veel vaker): democratie is hier de gewoonste zaak van de wereld, het is opgenomen in gewoonten en gebruiken.

Een vrouw spreekt luidkeels per telefoon met een ambtenaar en zegt tot slot: 'Ik ga Radio Liberty bellen en ze alles vertellen!' Dat is voor mij zeer bijzonder om te horen: ik heb gewerkt bij het Moskouse Radio Liberty, dat nu is verboden en Rusland is uitgejaagd. Hier is men niet bang om openlijk de handelingen van de regering te bekritiseren, men vreest kritiek niet. En daarbij komt dat ze ook nog eens bereid zijn om voor hun vaderland te sterven.

Het is buitengewoon: vergeleken met Moskou en Rusland heb je hier het gevoel dat het land de mensen toebehoort. Ze hebben het eigenhandig gemaakt, het is hun persoonlijke project waar ze verantwoordelijkheid voor dragen.

Niets uitstellen tot morgen

In mijn vroegere leven in vredestijd kon ik iets uitstellen tot morgen. Nu denk ik: beter meteen doen. Betalen voor je telefoon: beter direct. Telefoon of notebook opladen: niet uitstellen. Morgen kan er geen electriciteit of internet meer zijn. Morgen kan er überhaupt niets meer zijn. Maar toch gaat het leven door. Overal staan electrische generatoren als symbool voor een vreedzaam leven. Sinds de oorlog zijn het er meer en meer op straat.

En de contrasten zijn ongelooflijk: mensen zitten in een café en er komt een begrafenisstoet langs. In het stadion joggen mensen en soms zijn er voetbalwedstrijden. En op het kerkhof vlakbij weerklinken van tijd tot tijd drie saluutschoten: men neemt afscheid van iemand die gesneuveld is aan het front. Er loopt een patrouille langs het café, uitgedost voor Halloween. Normaliteit creëren, dat heeft men hier geleerd sinds de oorlogsmaanden. Dat vermogen is een teken van een heel ontwikkelde maatschappij.  

Op straat zie ik kunstenaars met schildersezels en fotosessies met huwelijksparen. Er vinden voortdurend festivals, concerten, publieke bijeenkomsten plaats. De opera en het conservatorium werken, er zijn excursies door de stad. De mensen hier voelen instinctief aan welk register ze moeten bespelen om zowel de nieuwe regels te volgen als een normaal leven te leiden. Mensen beslissen zelf waar en hoe ze hun vrijheid in tijden van oorlog kunnen behouden. Zelforganisatie van comfort in een omgeving van gevaar. De innerlijke intuïtie van de samenleving souffleert haar hoe je een gelukkig mens kunt blijven temidden van gruwelen.

'Rusland verwoest Oekraïense steden en doodt mensen in Oekraïne, maar vernietigt ook de zin van ons bestaan'

Men vraagt mij vaak hoe de mensen hier staan ten opzichte van de Russische taal. Lviv is een stad van vluchtelingen geworden - hierheen vluchten de inwoners van Oost-Oekraïne, ook de Russischtaligen. Paradoxaal genoeg klinkt de Russische taal hier nu vaker dan voor de oorlog. In Rusland heeft men door de totale propaganda überhaupt geen idee over het moderne Oekraïne. Ze hebben bijvoorbeeld geen voorstelling van de professionaliteit van het leger. Van de kracht van de civil society.

Maar ze weten ook gewoon hele simpele dingen niet. Oekraïne is meertalig. De meerderheid van de Oekraïners hoort van jongsaf aan een paar talen. ze groeien op in een situatie van tweetaligheid, en dat is niet per definitie altijd de Russische taal, maar ook het Moldavisch, Roemeens, Hongaars. Dat leert kinderen dat de omringende wereld verschillen kent. Soms spreekt iemand Russisch en krijgt antwoord in het Oekraïens en dat vormt geen enkele belemmering voor hun contact.

Natuurlijk is Oekraïens praten nu een teken van respect voor en solidariteit met het land. Maar als je geen Oekraïens spreekt betekent dat niet dat je buitengesloten bent. In Lviv zijn veel buitenlanders - zakenlui, journalisten, ik ontmoet Europeanen, Amerikanen, Canadezen. Laatst hoorde ik in een café hoe een man en een vrouw, kennelijk van het conservatorium, discussieerden over de vraag of de Russische componist Tsjajkovski nog gespeeld mag worden. Het is toch muziek uit de klassieken. Ze kwamen tot de conclusie dat spelen soms is toegestaan. Het is belangrijk dat niet de staat dit beslist, maar de mensen zelf, in dit geval de musici.  

Verbroken contacten 

Het is een heel pijnlijk thema: ik las dat veel Oekraïners de contacten verbreken met Russen  met wie ze voor de oorlog omgingen. Ik begrijp ze heel goed en veroordeel het niet. Ik ga hier om met mensen uit de kunstwereld, dat zijn mijn kennissen. Niemand heeft zich van mij afgewend, niemand weigert me te ontmoeten. Strerker nog: ze steunen me als ik het moeilijk heb en dat brengt me de tranen in de ogen. 

Ik vraag me voortdurend af waar de Oekraïners de kracht vinden om te vechten en te leven. Ze hebben hun gevoel voor humor bewaard, ze verliezen hun optimisme niet. Men legt me uit dat Oekraïne al 8 jaar in oorlog is met Rusland, en de mensen zijn gewend aan allerlei problemen. De hele stad hangt vol met posters die de agressor bespotten - maar zelfs dat gebeurt met inachtnemning van culturele distantie.

lviv begrafenisBegrafenis van een gesneuvelde soldaat in Lviv (foto twitter)

Op een plakkaat is een Oekraïense militair met een kat in zijn armen afgebeeld. Het wijst op het probleem van de huisdieren: ook zij zijn vluchteling en verdienen dus zorg en aandacht. Voor Pasen tekende een onbekende kunstenaar op de muur van een huis een muurschildering met het opschrift: 'Wat bommen ons die raketten, als het vuur huist in je hart'. De schildering bleef vijf maanden hangen en niemand heeft haar overgeschilderd. Het is opmerkelijk hoeveel respect er is voor artistieke uitingen.

De oorlog heeft geen einde gemaakt aan de veelvormigheid van de burgermaatschappij. Hare Krishna's verzamelen zich als altijd in een park in het centrum en dansen daar urenlang. Hipsters lopen met grappige hoofddeksels door de stad. Ik geloof dat ik zelfs pacifisten heb gezien, althans de tekenen op hun kledij deden dat vermoeden. Hare Krishna-aanhangers of pacifisten in tijden van oorlog - een vaderlandse oorlog voor Oekraïne! - zijn paradoxaal. Kennelijk is dat een soort innerlijke bescherming van de samenleving tegen de totale verruwing. 

Het is alsof de samenleving voelt dat ze de balans in menselijkheid moet bewaren. Ergens op internet trof ik Oekraïense reclame die het doden van vijanden beschrijft, maar dat verhaal wordt opgediend in de vorm van een gruwelsprookje, dat je kinderen voor het slapengaan vertelt. Zelfs hierin bewaart Oekraïne de normen van beschaving. Dat is begrijpelijk: ze vechten ervoor om mens te blijven.

Collectieve schuld

Hoe ik me hier voel? De Russische agressie is voor mij net zo'n groot kwaad als voor alle normale mensen in de wereld. Maar ik durf de stelling dat 'niet alle Russen hetzelfde zijn' niet meer te herhalen. Oekraïners begrijpen werkelijk niet waarom mijn landgenoten na het begin van de oorlog de straat niet zijn opgegaan, waarom ze niet protesteren. Er zijn er die nog steeds de straat opgaan, maar dat zijn niet meer dan duizend of misschien enkele tienduizenden waaghalzen. Maar dat is te weinig voor het grote Rusland.

In Rusland was politiek protest nooit de norm, zeker nu niet. De sociale ervaring van Oekraïners is anders: zij zijn eraan gewend dat morele verontwaardiging vanzelfsprekend overgaat in politieke actie (wat niet voorstelbaar is in Rusland), dat was het uitgangspunt van Majdan in 2014. Hier in Oekraïne heb ik begrepen dat politiek in de 21ste eeuw geconcentreerde ethiek is en dat met name de deelname aan de politiek hier een nieuwe Oekraïense natie heeft gecreëerd, de beste eigenschappen in de mensen naar boven heeft gebracht.

Deze oorlog maakt het onmogelijk neutraal te blijven, ze dwingt ieder mens te kiezen aan welke kant hij staat, aan de kant van het goede of van het kwaad. Alle Russen dragen er politieke verantwoordelijkheid voor dat ze het Poetin-regime de kans hebben gegeven kwaad te doen, ik heb daarover geschreven. Ook ik draag een deel van die schuld.

Rusland lijdt nu militaire nederlagen, maar wat de meeste Russen niet lijken te beseffen is dat het moreel allang verloren heeft. Voor de gevolgen van Poetins avonturen moeten generaties Russen boeten, zelfs nadat er een einde komt aan dit regime.