'Doe in het donkerste uur wat je geweten je zegt'

De geboorteplaats van  journalist Illia Ponomarenko in de Donbas is weggevaagd. Marioepol, de stad waar hij studeerde, is tot puin geschoten. Boetsja, waarheen hij op het punt stond te verhuizen, is het symbool van martelingen en executies. Ook hij stond in het begin van de oorlog voor een keuze: zich angstig verstoppen of het kwaad te lijf gaan. Terugkeren naar Kyiv 'was de beste beslissing van mijn leven', zegt Ponomarenko die sindsdien dag en nacht voor The Kyiv Independent verslag doet van de oorlog. Hieronder de bekorte versie van zijn Oktoberlezing die hij op uitnodiging van Raam op Rusland op 25 oktober in de Rode Hoed in Amsterdam hield, gevolgd door vragen en antwoorden. 

 screen shot 11 01 22 at 01.05 pm

Door Illia Ponomarenko

Ik ben hier om te spreken over hoop en vertrouwen.

Ooit woonde ik als student in Marioepol. Ik werkte tegelijkertijd in de haven bij een vrachtterminal.  Op een keer kwam ik terug van mijn werk in mijn studentenkamer en opende mijn laptop om het nieuws te zien. Toen ik het zag zei ik een Russische zin tegen mezelf die zoiets betekent als ‘kijk wat jullie met je oorlog doen, stel gekken’. Ik had het over de mensen die op die dag de MH 17 hadden neergeschoten. Het neerhalen van het vliegtuig in 2014 betekende een waterscheiding voor veel mensen in Oekraïne en voor mij persoonlijk. Het opende een nieuw hoofdstuk van de oorlog. Het bewees dat de barbaarsheid grenzeloos kon zijn. Dat het geen regionaal conflict meer was.

Sindsdien zijn er acht jaar verstreken. Ik ben geen student meer. Ik ben een journalist die de wereld vertelt wat er in mijn land gebeurt. Het is nog dezelfde oorlog. In deze acht jaar, vooral in de laatste acht maanden zijn er onvoorstelbare dingen gebeurd. Marioepol is in een hoop puin veranderd. Mijn geboorteplaats Volnovacha is weggevaagd. De plaats waarheen ik op het punt sta te verhuizen, Boetsja, is een internationaal symbool geworden van massagraven en executies. En de daders van de MH 17 zijn nog steeds niet berecht. 

Deze oorlog heeft mij één ding geleerd: doe in het donkerste uur altijd wat je geweten je zegt, hoe moeilijk en angstig dat ook moge zijn. Uiteindelijk is dat altijd de juiste beslissing. De makkelijke weg is altijd verkeerd. Een pact met de duivel sluiten uit zwakte en de wens om de problemen onder het tapijt te vegen, eindigt nooit goed. Ik heb natuurlijk niets nieuws ontdekt. Het is een elementair principe. Maar in de realiteit van een rampzalige oorlog, waar het normale leven van miljoenen mensen wordt verwoest, is het makkelijker gezegd dan gedaan. De Oekraïense natie en de bevolking hebben die keuze gemaakt.

Op de eerste dag van de invasie besloot ik dat ik mijn moeder in veiligheid moest brengen. Ik moest haar naar West-Oekraïne brengen. Met de auto van mijn huisgenoot Ivan wisten we in de chaos van tanks, gigantische verkeersfiles en oorlogslawaai Kyiv te verlaten en een plaatsje aan de grens van Moldova, 600 kilometer van Kyiv, te bereiken. De volgende ochtend stonden we voor de vraag wat te doen. Mijn vriend Ivan was in shock en bang. Hij at niet, hij sliep niet en bleef maar zeggen ‘gast, ik ga niet terug, nooit niet, nooit’. Ook ik was bang. Het zag er op dat moment slecht uit. Op z’n best zou ik terug in Kyiv de slag om de stad meemaken en hopelijk kunnen vluchten als de stad viel.

Gewone mensen in Kyiv, ongetrainde burgers, besloten om de wapens op te nemen en tegen een aanvalsleger te vechten

Op 25 februari deelde het leger in Kyiv duizenden kalasjnikovs uit. Aan gewone mensen, aan iedereen die bereid was tot het bittere einde te vechten. Het was een daad van wanhoop. Iedereen verwachtte een doorbraak van de Russen in het noorden van de stad. Gewone mensen in Kyiv, ongetrainde burgers, besloten om de wapens op te nemen en tegen een aanvalsleger te vechten.

Mijn vriend Ivan en ik namen ook een besluit: we geven het niet op en het kan ons niet schelen. Het was de beste beslissing van mijn leven. We keerden terug naar de stad die aangevallen werd. Ik werkte als journalist voor The Kyiv Independent en Ivan werd mijn chauffeur.

Ik had altijd veel kritiek gehad op Volodomyr Zelensky. Voor de invasie was hij nogal nonchalant en niet serieus genoeg. Maar toen het donkerste uur aanbrak, moest ook hij een fundamenteel besluit nemen.  Zijn eigen regering smeekte hem om Kyiv te ontvluchten voor het te laat was. Westerse leiders boden hem aan daarbij te helpen. Maar hij weigerde. Hij besloot in Kyiv te blijven met de woorden ‘ik heb wapens nodig, geen lift’. Hoogstwaarschijnlijk zijn die woorden een legende. Maar nietttemin kennen jullie Zelensky nu als prominente oorlogsleider van deze eeuw. Niet als de zoveelste president in ballingschap die zinloze verklaringen aflegt en interviews in het buitenland geeft.

Dankzij de nationale eenheid in Oekraïne en de strijdkrachten zijn we waar we zijn. Er wappert geen Russische vlag op de Majdan in Kyiv. De Russen verliezen terrein. Vladimir Poetin piekert hoe hij aan de macht kan blijven en een catastrofale nederlaag in Oekraïne kan vermijden. En denkt hij niet aan wat hij verder wenst op te slokken.

We hebben de keuze tussen een schandelijk pact met de duivel en Oekraïne helpen om het Kremlin nu te stoppen

Ook Westerse leiders moesten een morele keuze maken. Hoop houden en moeilijkheden overwinnen of alles onder het tapijt vegen. Het Westen heeft de weg gevonden van Poetin gezichtsverlies besparen en een vredescompromis vinden naar de stevige steun die wij nu ontvangen. Meer dan 10.000 Oekraïense soldaten moesten sterven om te bewijzen dat de Oekraiense zaak de moeite waard is, dat wapens helpen en dat Oekraïne deze oorlog kan en zal winnen als het Westen ons blijft steunen. De eetlust van een dictator vergroten zal alleen zijn veroveringszucht voeden en aantonen dat chantage met kernwapens en afpersing effectief zijn. Dat gaat op voor Poetin, maar net zo goed voor veel andere schurkenregimes. Zoals ik al zei: het op een akkoordje gooien met de duivel pakt nooit goed uit. 

Als we Poetin Oekraïne laten verslinden, krijgt hij enorme middelen tot zijn beschikking – zoals controle over de wereldvoedselmarkt – en meer vertrouwen in militaire verovering. We hebben geen keuze tussen oorlog en vrede. We hebben de keuze tussen een schandelijk pact met de duivel en Oekraïne helpen om het Kremlin nu te stoppen. Dus laten we hoop en vertrouwen hebben in wat we doen.

screen shot 11 01 22 at 01.10 pm

Vragen van moderator Kysia Hekster en het publiek en de antwoorden van Illia Ponmarenko

In Oekraïne ben ik niemand tegengekomen die ook maar enige twijfel had aan de overwinning van Oekraïne.Zelfs toen de Russen nog vlakbij Kiev stonden. Hoe kunnen mensen zo overtuigd zijn?
‘Oekraïners hebben zoiets als een gezonde nonchalanche. Dat is in zulke tijden als we nu beleven heel nuttig. In peilingen zegt 97% van de respondenten vertrouwen te hebben in het leger en 82% te geloven in een volledige overwinning. Er bestaat collectief vertrouwen en collectieve steun aan elkaar.

‘Veel mensen zijn bezorgd en angstig over het hier en nu, over de komende winter, over de drone-aanvallen die vanuit het niets komen. Maar niet over de strategische dingen, niet over de toekomst.’

Je groeide op in de Donbas. Russisch is je moedertaal, die je nog steeds spreekt. Voelde je je verbonden met Rusland?
‘Jawel en dat was normaal. Taal is niet de scheidslijn. De scheidslijn is het waardenpatroon, het verschil tussen de Sovjet-erfenis en de nieuwe generatie. Jongeren zijn westers, ze kijken naar dezelfde films, hebben dezelfde levensstijl, willen dezelfde dingen in hun carrière en in de politiek. Ze vinden het niet acceptabel dat volksvertegenwoordigers stelen.

‘In de Donbas kun je een Russischsprekende soldaat vinden die tot zijn laatste druppel bloed voor Oekraïne vecht en in Kyiv kun je een corrupte functionaris vinden die Oekraïens spreekt. Niet de territoriale nabijheid van Rusland is in de Donbas van belang, maar het feit dat Rusland zichzelf jarenlang zichzelf heeft voorgesteld als een voorbeeld van stabiliteit en welvaart dankzij de olie-inkomsten. Het presenteerde zich voortdurend als contrast met het corrupte, instabiele Oekraïne, dat een andere taal spreekt, geen gezaghebbende leiders heeft, dat geen juiste visie op het verleden heeft. De Russen misbruikten de problemen in de Donbas met de georganiseerde misdaad, de werkloosheid, de economie. Rusland presenteerde zichzelf als het betere alternatief.

‘In 2013 tijdens het protest in Kyiv op de Majdan gingen wij met een stuk of twintig studenten in het centrum van Marioepol staan met plakaten waarop we verklaarden lid te willen worden van de Europese Unie. We wilden niet deel uitmaken van het corrupte Rusland.’

Hoe komt het dat er zo’n verschil is in de commandostructuur tussen het Russische en Oekraïense leger?
'Het verlaten van het oude Sovjet-model is niet voltooid in Oekraine, maar we zijn een eind op weg naar een moderne, rationeler NAVO-model. In 2014 was ons leger in een hopeloze toestand. We hadden 5.000 parate militairen en we maakten geen kans tegen het grote Sovjet-leger. We moesten improviseren, het hebben van onze efficiëntie, van kwaliteit in plaats van kwantiteit. De commandanten in het veld kennen de situatie het best. Zij kregen als opdracht hun missie uit te voeren en besloten zelf hoe ze dat het beste voor elkaar konden krijgen.

‘In Rusland worden plannen eerst van laag naar hoog doorgegeven en dan wordt daar een besluit genomen, dat weer de hele bevelsketen omlaag gaat. Het is traag en inflexibel. Het is een systeem dat misschien in WOII werkte, maar niet nu we laptops hebben waarop we de situatie op het slagveld live kunnen volgen.’

De voorjaarcampagne wordt cruciaal en misschien kunnen we in de zomer gaan onderhandelen

Valt er iets te zeggen over hoe de oorlog de komende maanden zal verlopen?
‘Over oorlog iets voorspellen is altijd moeilijk. Voor deze oorlog geldt dat nog meer, want de strijd verloopt heel wispelturig en stelt je steeds weer voor verrassingen. De oorlogsmist is heel dik, zeker aan Oekraïense kant, waardoor het lastig is te zien wat er gaande is. Wat je kunt zien aan de tendens van de afgelopen maanden is dat het Oekraïense leger de beste positie probeert te bereiken voor de winter in valt. In de winter zal de strijd vooral om de logistiek draaien, wie het leger in de beste conditie houdt.

‘De voorjaarscampagne wordt cruciaal en in de zomer zal er misschien een situatie ontstaan die leidt tot onderhandelingen, een akkoord en iets wat we kunnen beschouwen als een Oekraïense overwinning. Misschien. Maar zo’n optimistisch scenario is alleen denkbaar als we de meest ruime steun van het Westen krijgen.’

Wanneer besefte je dat het Russische leger in een zeer slechte conditie was?
‘Toen ik Russische krijgsgevangenen zag die slechter gekleed waren dan de daklozen in mijn buurt. Dat was begin maart. Net als mensen in het Westen geloofden we wat de Russen over zichzelf vertelden. We geloofden hun propaganda over hoe modern en dodelijk hun leger was, ze schepten op over hun hypersonische raketten , over hun Armada supertanks. Maar wat we zagen waren oude BMP-1 tanks, roestige gevallen met nauwelijks getrainde soldaten, ze waren hongerig, veel soldaten bedelden om geld en drinkwater. Dat was een schok. Ik was heel verbaasd over het slechte onderhoud van hun wapens, hun beroerde persoonlijke uitrusting.

De Oekraïners bleken veel beter uitgerust. We keken erg op tegen de Russen en dus hadden we ons erop voorbereid zo dicht mogelijk de NAVO standaard te benaderen. De Russen logen zichzelf en elkaar voor. In plaats van effectieve uitrusting voor hun soldaten kochten de generaals voor zichzelf nieuwe datsja’s aan de Zwarte Zeekust. Daarom zitten ze nu in deze situatie. Ze proberen tijd te kopen door de mobilisatie. Die soldaten zullen domweg sneuvelen om hun meer tijd te geven. ‘

Hoe erg is het electriciteitsnet beschadigd?
‘Volgens de laatste cijfers is 30 tot 40 procent van het net beschadigd of kapot. Dat legt een grote druk of het hoofdnetwerk. Daarom hanteert de regering een schema voor het uitschakelen van centrales, zodat de rest van het netwerk kan worden gestabiliseerd. Het is een strijd tussen Russische raketten en drones en Oekraïense monteurs die reparaties uitvoeren en de electriciteit voortdurend herstellen. Dankzij de net geleverde nieuwe luchtverdedigingsinstallaties lukt het om complete blackouts te vermijden.’

Het is niet waarschijnlijk dat Rusland kernwapens gaat inzetten. Het zal hun oorlogskansen niet verbeteren.

Had deze oorlog voorkomen kunnen worden?
‘Dat had 22 jaar geleden gekund. Ik heb het niet over Vladimir Poetin. Maar over Rusland als een normaal democratisch land, waar regering en leiders verantwoording afleggen aan de bevolking, een land dat iets nuttigs doets voor de wereld in plaats van olie exporteren en een invasie voorbereiden om de macht te behouden. Als Rusland een verantwoordelijke leiding had die een machtswisseling toeliet, hadden we deze oorlog niet gehad.’

Waar ben je bang voor?
‘Ik ben bang voor de dag dat ik zou zien dat alles wat er de laatste acht maanden is gebeurd voor niets was. Alle moeite die wij ons als journalisten, als volk getroost hebben, al het bloed van soldaten dat is vergoten. Mijn ergste nachtmerrie is dat het vergeefs is geweest.’

Hoe groot acht je de kans dat Poetin kernwapens inzet?
‘Het is mogelijk, maar niet waarschijnlijk. Zelfs als ze vasthouden aan dat idee– en ik denk dat ze dat zullen doen als hun geen andere keuze meer overblijft – zal het niet effectief zijn. Het zal de oorlogskansen niet doen keren. Waarschijnlijk overwegen ze het gebruik van tactische kernwapens, want strategische kernwapens betekent een  wereldoorlog waarin Rusland geen kans maakt. Het punt met tactische kernwapens is dat Oekraïne en het Westen het zullen merken, lang voordat ze de wapens op het slagveld gaan inzetten, want er gaat een lange reeks besluiten en handelingen aan vooraf die wij zullen opmerken.

‘De politieke reactie op de inzet van tactische kernwapens zal zo ingrijpend zijn, dat het effect op het slagveld er niet tegen zal opwegen. China en India willen absoluut niet dat er zo’n precedent plaatsvindt. Zij zullen er alles aan doen om het te verhinderen. Maar laten we aannemen dat Rusland toch zo’n wapen inzet. Om te intimideren kunnen de Russen een kernwapen boven een onbevolkt gebied laten ontploffen, maar dit zal de Oekraïners niet tegenhouden, want ze zijn tegen schokken bestand en het zal het Westen ook niet demoraliseren.

‘Om enig effect te sorteren op het slagveld zal Rusland meerdere kernwapens tot ontploffing moeten brengen. Maar dan? Tactische kernwapens zijn bedoeld om een gat te maken in de verdedigingslinie van de vijand. Dan moet het leger door dat gat heen, door ground zero. Als je de Russische strijdkrachten ziet, de ongetrainde gemobiliseerde reservisten, denk ik niet dat ze erg graag willen doorvechten met een paddenstoelwolk voor hun neus. Ze kunnen het niet, ze hebben niet de motivatie, ze zijn niet getraind op vechten als er kernwapens worden gebruikt. Kortom, het is niet waarschijnlijk en als ze toch een kernwapen inzetten, winnen ze er niets bij en zal de reactie snoeihard zijn.’

Illia Ponomarenko published the transcript of his speech in English on the website of The Kyiv Independent
The recording of the event can be watched on YouTube