De Russische literatuur kan niet louter artistiek worden gelezen en beoordeeld. De Russische klassieken staan namelijk bol van imperialistische en zelfs gewelddadige motieven. Er loopt weliswaar geen rechte lijn van Poesjkin naar Poetin, aldus de Oekraïense filosoof Volodymyr Yermolenko. Maar wie de gedichten en romans van sommige negentiende-eeuwers nu leest, ervaart toch een schok van herkenning.
Taras Sjevtsjenko. Portret van Vasili Mate. Beeld Wikimedia Commons
door Volodymyr Yermolenko
Een van de straten in Hoholiv – een stad net ten oosten van de Oekraïense hoofdstad Kyiv – draagt de naam van de 19de-eeuwse Russische dichter Michaïl Lermontov. Lermontov heeft Oekraïne nooit bezocht. Slechts enkele van zijn gedichten gaan over Oekraïense thema's. Toch zijn straten in heel Oekraïne nog steeds naar hem en andere Russische culturele figuren vernoemd.
Dat is een erfenis van het Sovjet-imperiale verleden. Hoholiv, waar in maart zwaar gevochten werd, eert ook Anton Tsjechov, Vladimir Majakovski en Aleksandr Poesjkin op dezelfde manier. Het benoemen van straten in elke stad en elk dorp is slechts één instrument voor een Rijk om zijn koloniale ruimte te vormen en te beheersen. Elke prominente Russische naam was een manier om een Oekraïense uit te sluiten. Straatnamen waren een hulpmiddel om het lokale geheugen te wissen.
De literaire grootheden van Rusland leenden niet alleen hun naam aan het imperiale project van hun land. Veel meer dan algemeen wordt erkend, hielpen hun geschriften ook de Russische imperiale ideologie en het nationalistische wereldbeeld vorm te geven en te verankeren.
Michaïl Lermontov
Hoe zit het met Lermontov? Als schrijver, soldaat, rokkenjager en romantische dichter schiep hij een specifiek beeld in de Russische literatuur. Hij toverde de Kaukasus om tot idylle, net als veel andere beroemde Russische schrijvers. Net als Poesjkin stierf hij dramatisch in een duel.
Michaïl Lermontov. Beeld Norske Leksikon.
Maar achter deze romantiek van het begin van de 19de eeuw zat nog iets anders: de koude greep van een Rijk. Het beroemdste gedicht van Lermontov - Mtsyri (Novice), geschreven in 1839 - is een idyllisch verslag van een Kaukasische monnik die als jongen gevangen wordt genomen door een Russische legerofficier. De belangrijkste emotie van het gedicht is een gevoel van hopeloosheid: de trotse en glorieuze geschiedenis van de mensen van de Kaukasus is verleden tijd en voor altijd voorbij. De heimwee van de hoofdpersoon naar dat verloren verleden leert ons dat hij hoort tot de verslagen kant van de mensheid.
In Oelansja, een obsceen gedicht, verhaalt Lermontov over de collectieve verkrachting van een vrouw door Russische soldaten. De tekst lijkt geen enkel zichtbaar teken van sympathie voor het slachtoffer te bevatten. Een ander gedicht, Kavkazets (De Kaukasiër), laat doorschemeren dat niet de Kaukasiërs de oorspronkelijke bewoners zijn, maar de Russische soldaten die deze regio in het begin van de 19de eeuw veroverden – net zoals de Sovjet-soldaten, die Afghanistan waren binnengevallen en hadden bezet, in de volksmond ‘Afghanen’ werden genoemd.
Aleksandr Poesjkin
Zoals Lermontov een imperiaal, koloniaal Russisch perspectief op de Kaukasus construeerde, zo deed Poesjkin dat met Oekraïne. Neem Poltava, het gedicht van Poesjkin over Ivan Mazepa, de Oekraïense hetman die in opstand kwam tegen de toenmalige tsaar Peter de Grote, toen de laatste de Russische controle over Oekraïne aandraaide, de tsaar ook op wie de Russische president Vladimir Poetin zich onlangs beriep in een toespraak over het terugwinnen van land van het Russische Rijk.
Voor Oekraïners is Mazepa een symbool van nationaal verzet tegen de Russische overheersing en een herinnering aan het feit dat het tsaristische Rusland toen een 17de- eeuws verdrag schond dat de autonomie van de Kozakken (toekomstige Oekraïners) regelde in ruil voor trouw aan de Moskovieten (toekomstige Russen). Volgens Oekraïners verbrak Peter de deal. Voor de Russen was elke Oekraïense aanspraak op autonomie juist verraad - net zoals dat nu voor Poetin is.
Poesjkin neemt het Russische standpunt in door Mazepa af te schilderen als een wellustige verrader die ‘zo snel als water zou bloeden’. Oekraïners zijn beklagenswaardig en verachtelijk, suggereert het gedicht, als ‘vrienden uit oude en bloedige tijden’.
Dezelfde boodschap vind je in de beroemde historische novelle van de Russische schrijver Nikolaj Gogol over Oekraïne: Taras Bulba. Toen Gogol - van geboorte een Oekraïner - zijn identiteit veranderde in een Russische imperiale, gebruikte hij veel van zijn talent om te bewijzen dat alle Oekraïense dingen achterhaald en, belangrijker nog, wreed waren. Volgens Gogol hebben Oekraïners het Russische Rijk nodig om beschaafd te worden.
Aleksandr Poesjkin. Beeld Picryl.
Taras Sjevtsjenko
Er was natuurlijk ook een alternatieve manier om te kijken. Een paar jaar nadat Gogol en Poesjkin hun beeld van de Oekraïense Kozakken als onderdeel van een achterhaald en wreed verleden hadden geschapen, vertelde Taras Sjevtsjenko - een Oekraïense dichter, schilder en nationale held - zijn landgenoten dat de Kozakken anti-tiranniek waren geweest en dat hun proto-democratische geest geen overblijfsel uit het verleden was, maar een voorbode van de toekomst.
Ook Sjevtsjenko's kijk op de Kaukasus was anders dan die van Lermontov: bij hem geen idyllisch landschap waar een geromantiseerde Russische overheersing de geschiedenis heeft uitgewist, maar een zeer dramatische scène waar keizerlijk geweld rivieren van bloed voortbrengt en het verzet sterk en compromisloos is.
‘Boritesja-poborete’ (‘Vecht en je zult winnen’), Sjevtsjenko's iconische slogan van rebellie tegen tirannie, komt uit zijn gedicht Kavkaz (Kaukasus) en is zowel van toepassing op de Kaukasische als op en Oekraïense strijd tegen de Russische imperiale macht. Terwijl de Kaukasus van Lermontov sneeuwwit is, idyllisch koud en ver verwijderd van menselijk lijden, is de Kaukasus van Sjevtsjenko bloedrood en ondergedompeld in de strijd van de mensheid voor vrijheid.
Lermontov schrijft een gedicht over een collectieve verkrachting vanuit het perspectief van de Russische daders. Het terugkerende beeld bij Sjevtsjenko is dat van een pokrytka, Oekraïens voor 'gevallen vrouw'. Zijn provocerende religieuze gedicht Maria trekt een parallel tussen een Oekraïense pokrytka, die een onwettig kind baart van een Moskovische soldaat, misschien na een verkrachting, en de moeder van Jezus als eenzame, lijdende Maria. Empathie voor vrouwen die het slachtoffer zijn geworden van seksueel geweld is Sjevtsjenko's reactie op Lermontovs dichterlijke verkrachting, waarbij in beide gevallen de dader een Rus is en het slachtoffer een veroverd voorwerp.
Fjodor Tjoettsjev. Beeld Picryl.
Boordevol imperialisme
Als je er eenmaal naar gaat zoeken, vind je een Russische literatuur boordevol imperialistische verhandelingen, geromantiseerde veroveringen of wreedheden en stilte over de gevolgen daarvan.
Zelfs als het werk ogenschijnlijk sympathiek staat tegenover een imperiale onderdaan, zoals Taras Bulba of Mtsyri, wordt deze empathie gevormd door een romantisch idee over het trieste lot van eeuwige achterlijkheid en onderwerping van die onderdaan. Tegelijkertijd met het Europese oriëntalisme, dat toen een beeld ging ontwikkelen van Afrikaanse en Aziatische samenlevingen als gemeenschappen die geen geschiedenis hebben die de moeite waard is om te vertellen, construeerde de Russische literatuur een beeld van de Kaukasus en Oekraïne als samenlevingen waarvan de gewelddadige geschiedenis vergeten moest worden.
Parallellen met Poetin
De parallellen met de huidige Russische veroveringspolitiek zijn diep en breed. Poesjkins gedicht Aan de lasteraars van Rusland is een treffend voorbeeld van een anti-Europees pamflet waarin een agressief Russisch imperialisme zich kanaliseert.
Poesjkins behandeling van de Poolse opstand van 1830-1831 is in sommige opzichten vergelijkbaar met de huidige kijk van het Kremlin op de zogeheten ‘kleurenrevoluties’ in het voormalige Sovjet-rijk. Poesjkin dreigt Europa openlijk met oorlog (‘Zijn we al vergeten te veroveren?’) en herinnert lezers aan de enorme omvang van de Russische macht en veroveringen ‘van de hete steppen van Colchis tot de ijzige bergen van Finland’.
Er is een rechte lijn van Poesjkin naar de neo-imperiale retoriek van vandaag. Een van de Russische leuzen in de oorlog tegen Oekraïne is: ‘we kunnen het herhalen’. Dat herinnert opzettelijk aan eerdere oorlogen om de ingebeelde vijanden van Rusland te intimideren.
Een andere vergelijking. Zoals Poesjkins tijdgenoot en dichter Fjodor Tjoettsjev het Russische Rijk ten tijde van de Europese revoluties van 1848 bejubelde als een bolwerk tegen de uitbraak van die gevaarlijke democratie, zo is Rusland tegenwoordig het autoritaire model voor (aanhangers van) de antidemocratische krachten rechts en links in Europa.
Fjodor Dostojevski
Wanneer westerse geleerden de gouden eeuw van de Russische literatuur in de 19de eeuw presenteren als een intellectuele strijd tussen de zogeheten ‘westerlingen’ en ‘slavofielen’, dan missen ze de nationalistische en imperialistische onderstromen die beide gemeen hebben. Zelfs de 'westerlingen' geloofden in het Russische exceptionalisme, veranderden vaak in radicale tegenstanders van wat volgens hen het liberale Europa voorstond en koesterden veelal een tiranniek samenlevingsmodel.
Er zijn weinig auteurs die dit fenomeen beter illustreren dan de Russische romanschrijver Fjodor Dostojevski, die in zijn jeugd een socialistische radicaal was en later in zijn leven een religieuze fundamentalist werd. Beroemd is zijn uitspraak dat Russische socialisten en communisten ‘geen Europeanen’ waren en zouden ‘eindigen als echte Russen’, met andere woorden, uiteindelijk het Westen zouden afwijzen. In de roman Demonen beschrijft Dostojevski westerse ideeën als ‘demonische’ verleidingen die veroordeeld moeten worden.
Fjodor Dostojevski. Beeld Picryl.
Zaaigoed op Russische bodem
Ongeacht of deze schrijvers nu oppervlakkig de westerse ideeën omarmden of juist niet, hun etno-nationalistische, imperialistische prisma hielp Rusland eerder aan meer dan aan minder tirannie. Gezaaid in Russische bodem, veranderden zelfs westerse progressieve ideeën in een nieuwe en grotere tirannie: of dat nu gebeurde onder Ruslands grote hervormer Peter de Grote of onder de bolsjewieken, wier moorddadige tirannie was gebouwd op Europese socialistische ideeën.
Dit alles is doorgegaan tot op heden. Toen Rusland in de jaren negentig Tsjetsjenië verwoestte, toen het in de jaren negentig een kunstmatige separatistische strijd in Moldavië en Georgië aanwakkerde, toen het in 2008 Georgië binnenviel en in 2014 Oekraïne, lag de intellectuele basis van deze wreedheden in de grote Russische literaire klassiekers en de houding van hun auteurs jegens de imperiale koloniën en veroveringen.
Tot op de dag van vandaag vertellen deze auteurs en hun werken dat er niets te respecteren valt in de door Russische soldaten bezette landen. Toen Poesjkin de Oekraïense Kozakken afschilderde als bloedig en wreed, was dit niet meer dan een 19de-eeuwse versie van het hedendaagse propagandaverhaal over Oekraïners als vermeende nazi's wier historische lot het is om dood en onderworpen te zijn. Wanneer de dichter Tjoettsjev het 19de-eeuwse Rusland presenteert als Europa’s glorieuze verlosser van de democratie, vindt dat nu zijn weerklank in Poetins strijd tegen de kleurenrevoluties in Oekraïne en elders.
Blinde vlek literatuurwetenschap
Natuurlijk is de Russische cultuur niet de enige oorzaak van de Russische misdaden. Het verband tussen cultuur en politiek is nooit rechtlijnig. Maar het is naïef om te denken dat de Russische cultuur onschuldig is en vrij van het imperialistische discours dat al eeuwenlang de kern vormt van de Russische politiek. Aan westerse universiteiten worden imperialisme en oriëntalisme in de westerse literaire canon bestudeerd. Men denkt direct aan de romanciers Gustave Flaubert, Rudyard Kipling en Joseph Conrad. Maar vergelijkbare elementen in de literatuur van 's werelds laatste koloniale rijk – dat een imperiale veroveringsoorlog voert, terwijl ik dit schrijf – worden daar nog steeds genegeerd.
Als je kortom op zoek bent naar de wortels van Ruslands geweld tegen zijn buren, van zijn verlangen om hun geschiedenis uit te wissen en van zijn afwijzing van de ideeën van de liberale democratie, dan zul je enkele antwoorden vinden bij Poesjkin, Lermontov en Dostojevski.
Volodymyr Yermolenko is filosoof, hoofdredacteur van UkraineWorld, directeur bij Internews Ukraine en presentator van de Explaining Ukraine-podcast. Twitter: @yermolenko_v
Dit artikel is geschreven voor Foreign Policy.
Het origineel is hier te lezen.