De Russische burger Vier uur reizen met de trein brengt je van Moskou naar Jaroslavl, een stad aan de Wolga met ruim een half miljoen inwoners. In gesprek met advocaat Irina Tsjistova (42) over het leven in de provincie en het wel en wee van het privaatrecht. Deze tak van de Russische rechtspraak functioneert volgens Tsjistova ‘relatief effectief’ als het gaat om gewone, economische conflicten. ‘Maar zodra de politiek een rol speelt, geldt onafhankelijkheid van de rechtspraak niet.’
Advocate Irina Tsjistova in Jaroslavl. Foto's Wabke Waaijer
door Wabke Waaijer
U heeft een mooi kantoor. Is dit uw eigen advocatenfirma?
‘Ja, we zijn begonnen in 2001. Ik heb overigens ook nog een assistent die steeds meer zaken zelfstandig doet.’
U verdedigt ook zaken in Moskou. Waar is het leven beter, in Jaroslavl of in de hoofdstad?
‘Dat is subjectief. Ik vind het rustiger in de provincie. In de file staan noem ik geen kwaliteit van leven. Maar de salarissen zijn natuurlijk aanzienlijk hoger in Moskou. Jongeren die een baan in de hoofdstad kunnen krijgen, vertrekken meteen. De werkgelegenheid vormt een groot probleem in Jaroslavl. Volgens de officiële statistieken valt het wel mee met de werkloosheid. Maar ik vraag me af hoe Rusland een gezonde economie kan hebben als tweederde van de mannelijke beroepsbevolking werkzaam is als taxichauffeur, portier en in het beste geval als verkoper in een winkel. En waar kunnen ze anders werken? Die paar bedrijven die werk scheppen in Jaroslavl zijn slechts goed voor een mager inkomen.’
Het gemiddelde inkomen in Jaroslavl is minder dan 30.000 roebel (€400) per maand. Wat zijn uw maandelijkse inkomsten?
‘Mijn man en ik verdienen bovengemiddeld. Maar dat is ook nodig omdat we als zelfstandigen onze eigen kosten moeten dekken. We betalen maandelijks de huur (22.000 roebel, €300 ) voor ons kantoor, het salaris van de boekhoudster, de schoonmaakster, etc. Wat onze maandelijkse inkomsten precies zijn, is lastig te zeggen. Ik kan de ene maand een zaak winnen en daarvoor een extra bonus krijgen, een andere maand kunnen de inkomsten veel lager liggen. Ook hebben we nauwelijks verzekeringen. In geval van ziekte, zwangerschap of vakantie vallen de inkomsten gewoon weg.’
U bent gespecialiseerd in privaatrecht?
‘Klopt. Maar ik heb van 1999 tot 2002 ook ervaring opgedaan in het strafrecht, dat is een vereiste als je advocaat wilt worden. Daarna besloot ik om geen stafrechtzaken meer te doen. Niet alleen omdat specialisatie belangrijk is, maar ook omdat ik geen mogelijkheid zag om iemand in het strafrecht volwaardig te verdedigen. Hierover ben ik altijd heel eerlijk; de toepassing van het strafrecht in Rusland is niet veranderd sinds de jaren dertig van de vorige eeuw. Ook in de jaren negentig zijn er geen goede veranderingen doorgevoerd. Als er al sprake was van hervormingen, dan hadden ze weinig invloed op de procesgang, dat geldt bijvoorbeeld voor de invoering van de juryrechtspraak bij zware misdrijven. De tendens blijft dat de uitspraken gericht zijn op veroordeling. Minder dan 1% wordt vrijgesproken. Ik heb meerdere zaken meegemaakt waarbij naar mijn mening geen schuldig kon worden uitgesproken terwijl dat toch gebeurde. Dan ging het niet eens om geruchtmakende, politieke zaken, maar om gewone strafzaken.’
‘In 1996 liep ik tijdens mijn studie rechten stage bij een rechtbank in mijn geboorteplaats Tsjerepovets, niet ver van Jaroslavl waar ik ben gaan studeren. Mijn stagebegeleider was een strafrechter. Ik moest een vonnis schrijven over iemand die van verschillende misdaden werd beschuldigd. Hij had geen strafblad en tot en met de zitting was er geen enkel bewijs dat hij schuldig zou zijn. Integendeel, er was zelfs bewijs om hem vrij te spreken. Volgend jaar ben ik twintig jaar werkzaam als advocaat en ik blijf net als in mijn studententijd een idealist. Voor mij gaat de presumptie van onschuld boven alles maar dat gold niet voor de rechtbank waar ik stage liep. Toen ik de bovengenoemde verdachte vrijsprak, kreeg ik een punt minder voor die opdracht. Bovendien werd mij aangeraden om de jurisprudentie te bestuderen. Ik moest leren hoe je tot een schuldigverklaring kwam.’
'In het strafrecht heeft de advocaat een decoratieve functie'
Wat voor zaken doet u?
‘Ik ben gespecialiseerd in het eigendomsrecht, volgens mij één van de belangrijkste elementen van een ontwikkelde samenleving. Het zijn zaken die spelen rondom de bouw, de verkoop en aankoop van onroerend goed. Ook behandel ik veel conflicten tussen aannemers en opdrachtgevers. Daarnaast kan ik het mezelf nu ook veroorloven om af en toe pro bono zaken te doen. Op overheidsniveau wordt er rechtsbijstand verleend maar je kunt als advocaat ook op eigen initiatief rechtshulp verlenen aan burgers die niet over de middelen beschikken om zelf een advocaat te betalen.’
‘Zo verdedig ik bijvoorbeeld zaken waarbij het gaat om de eigendomsrechten van minderjarige weeskinderen en hun pleegouders. Onze sociale wetgeving is zeer ingewikkeld en dit leidt tot veel problemen. Momenteel verdedig ik een zaak rond een kind dat door een pleeggezin in Jaroslavl is opgenomen. Nu worden het twaalfjarige kind en zijn pleegouders geacht om de hoge schulden van de overleden moeder te betalen. Dat is onwettig omdat het kind geen erfgenaam meer was. De moeder had namelijk geen ouderlijk gezag meer over het kind vanwege haar asociale levensstijl.’
'De uitspraken worden tegenwoordig beter gemotiveerd. Dat is een verbetering.'
Hoe is het gesteld met het privaatrecht in Rusland?
‘In het strafrecht heeft de advocaat een decoratieve functie. Hij is aanwezig maar daarmee is het meeste gezegd. Formeel wordt de verdachte verdedigd maar in de praktijk is er geen enkele verdediging vanwege de hier overheersende 'neiging tot veroordeling'. In het privaatrecht speelt de advocaat wel een belangrijke rol in de verdediging van één van de partijen. Naast algemene rechtbanken voor rechtszaken tussen burgers zijn er ook zogenaamde arbitragerechtbanken. Deze rechtbanken zijn gespecialiseerd in commerciële conflicten. Met name binnen deze tak van het privaatrecht zie ik vooruitgang. Dat betekent natuurlijk nog niet dat het arbitragerecht op dit moment in een ideale staat verkeerd.’
Kunt u een voorbeeld geven van zo’n positieve ontwikkeling?
‘Ik heb het dan vooral over de transparantie en de toegankelijkheid van de rechtspraak. In 2007 is men begonnen met de digitalisering van het rechtssysteem. Hierdoor kunnen burgers zien welke beslissingen er door de rechtbanken genomen worden. Als een rechter een verkeerde uitspraak doet, kan iedereen het zien. Dat is maatschappelijke controle. Verder is het mogelijk om documenten online in te dienen, wat de toegankelijkheid van de rechtspraak bevordert. Een ander succes op dit gebied is de mogelijkheid om zittingen via een videoconferentie bij te wonen. In de gewone rechtbanken is men veel minder ver met de invoering van deze digitalisering.’
Hoe zit het met de kwaliteit van de uitspraken van rechters in arbitragezaken? Welke ontwikkeling ziet u terugkijkend op de afgelopen tien jaar?
‘De uitspraken worden tegenwoordig beter gemotiveerd. Rechters verdiepen zich beter in de bewijsstukken en er wordt meer bewijs aangedragen. Als het vroeger twee bladzijden waren, dan zijn het er nu bij wijze van spreken acht en deze ontwikkeling zet zich door.’
Is er een verschil als je kijkt naar de uitspraken van rechters in verschillende regio’s?
‘Ja, vergelijkbare zaken kunnen in verschillende regio’s anders worden beoordeeld, dat is een probleem. Het is weleens voorgekomen dat ik een uitspraak niet zo... Nou ja, ik verloor. Dat was in een rechtbank in de regio Moskou. In Jaroslavl en omgeving zijn de uitspraken van de rechters naar mijn mening van een hoog niveau.’
'Er is zelfs geen vertrouwen in instituties die wél werken'
Kunnen gewone burgers hun recht halen in civiele zaken?
‘Jazeker. Als een burger zich tot een overheidsorgaan richt met het verzoek om een bouwvergunning en deze wordt hem geweigerd, kan hij deze afwijzing met kans op succes aanvechten in een algemene rechtbank.’
Hebben burgers vertrouwen in de rechtspraak?
‘Nee. Helaas hebben mensen weinig vertrouwen in elkaar, weinig vertrouwen in de staat en daarom weinig vertrouwen in instituties inclusief de rechtbank. Er is zelfs geen vertrouwen in instituties die wel werken.’
Heb je daar als advocaat last van?
‘Nee. Een advocaat die van zijn werk houdt, is tegelijkertijd ook een voorlichter. Stel, een cliënt komt naar mij toe en zegt dat de uitspraak van de rechter niet in zijn voordeel was omdat de tegenpartij de zaak zou hebben afgekocht. In zo’n geval is het mijn taak om de burger te laten zien waarop het oordeel van de rechter is gebaseerd. Vervolgens zoek ik naar mogelijkheden om in hoger beroep te gaan, maar ik moet vooral het wantrouwen wegnemen ten opzichte van de rechter. Als je niet probeert het wantrouwen weg te nemen daar, waar het nergens op gebaseerd is, dan blijven we in die toestand waarin de Russische maatschappij zich momenteel bevindt.’
Maar is het niet zo dat bij rechtszaken tussen burgers het recht van de sterkste geldt?
‘Dat is, in ieder geval als het om burgerzaken gaat, heel erg overdreven. Dat is nu precies dat wantrouwen waarover ik het zojuist had. Gedurende al die jaren waarin ik werkzaam ben als advocaat heb ik nog nooit meegemaakt dat de status of situatie van een burger of organisatie de uitspraak beïnvloedde. Natuurlijk worden er weleens fouten gemaakt in processen, bijvoorbeeld omdat de wet verkeerd wordt geïnterpreteerd. Maar gevallen waarbij de rechter niet objectief is, wordt omgekocht of waarbij het recht van de sterkste geldt, heb ik nog nooit meegemaakt. Corruptie ben ik nooit tegengekomen, maar je kunt dat natuurlijk niet uitsluiten. Ik kan alleen maar vertellen over mijn eigen ervaring, anders moet ik gaan gissen. Bovendien heb ik het nu niet over het strafrecht want daar kan ik niets over zeggen.’
En als het gaat om commerciële geschillen tussen ondernemers? Speelt macht of rijkdom dan een rol?
‘Niet als het gaat om gewone, economische geschillen. Ik ben regelmatig in arbitragerechtbanken in Moskou en omgeving. Het gaat vaak om conflicten tussen aannemers en opdrachtgevers. De laatste weigert bijvoorbeeld de aannemer te betalen voor een geleverde opdracht. Zelfs als de opdrachtgever een grote ondernemer is, hoeft de uitspraak niet per sé in zijn voordeel uit te pakken en in het nadeel van de economisch zwakkere partij. Ik heb een zaak gewonnen waarbij ik de belangen van een gewone aannemer verdedigde tegenover een firma die onderdeel uitmaakt van de structuur van een oligarch. Dus een machtige firma kon verliezen van een gewone ondernemer. Het ging om een geschil rondom de bouw van een appartementencomplex.’
Hoe komt het dat het privaatrecht beter functioneert dan het strafrecht?
‘In het strafrecht staat de rechter in feite aan de kant van de aanklager. Dat is dus een fout in het systeem dat in wezen niet is veranderd sinds de sovjet-tijd toen het geheel in dienst stond van de repressie. Verder is de druk van de autoriteiten op het privaatrecht minder en daarom kunnen de rechters onafhankelijker opereren. Misschien speelt in het strafrecht ook de achtergrond van de rechters een rol. Een strafrechter kan een openbaar aanklager zijn geweest...’
U zei dat er in het privaatrecht de laatste tijd ook weer negatieve ontwikkelingen zijn waar te nemen...
‘De kwaliteit van de wetgeving neemt sinds 2007 geleidelijk af. Wetten worden onduidelijker en tegenstrijdiger. Binnen het eigendomsrecht merk ik dat de wetgeving steeds vaker door de rechter geïnterpreteerd kan worden in het voordeel van de lokale autoriteiten terwijl de eigendomsrechten van burgers en ondernemers beperkt worden. Als jouw eigen huis of kantoor toevallig in een zone staat die door de gemeente is bestemd voor een toekomstig bouwproject, dan kun je in de problemen komen op het moment dat jouw huis afbrandt of aan renovatie toe is. Hoewel er geen wettelijke basis is om jouw huis te onteigenen, mag je geen nieuw huis bouwen op deze grond omdat het in strijd is met het bestemmingsplan van de gemeente. Dit is maar een voorbeeld maar vergelijkbare schendingen van het eigendomsrecht komen heel veel voor. Op deze manier neemt de invloed van de staat op het privaatrecht en in het bijzonder op het ondernemingsrecht toe.’
Dus door verslechtering van de wetgeving wordt het steeds moeilijker om als burger of ondernemer een zaak tegen de lokale autoriteiten te winnen?
‘Die tendens is inderdaad merkbaar en zoiets kan zich heel snel als onkruid verspreiden. Toch is het nog steeds mogelijk om als burger of ondernemer van de autoriteiten te winnen als het bijvoorbeeld gaat om de privatisering van een appartement. Maar zodra privaatrechtelijke zaken de politiek raken, is de verdediging niet effectief. Dat gaat dan om zaken waarbij burgers gemeentelijke besluiten aanvechten of om geruchtmakende zaken zoals bijvoorbeeld de sloop van de kiosken [in 2016, red.] op bevel van de Moskouse autoriteiten. In die gevallen prevaleert de politiek boven het recht.’
'Rusland heeft hervormingen nodig die blijvend zijn. Tsaar Alexander II is de enige leider waar ik positief tegenover sta'
Maar dat zijn dezelfde rechtbanken met dezelfde rechters?
‘Rechtbanken die in burgerzaken relatief goed functioneren, kunnen hier niet onafhankelijk opereren. Zodra de politiek een rol speelt, geldt de onafhankelijkheid niet. De positie van de overheidsorganen weegt dan gewoon zwaarder mee in het oordeel. Dit heeft ook te maken met de federale wetgeving die vage beoordelingscriteria hanteert waardoor het burgers en rechters onmogelijk wordt gemaakt om iets te bewijzen.’
Het gebouw waarin het kantoor van Irina Tsjistova gevestigd is.
Economisch gaat het slechter. Raakt dat u ook?
‘De kwaliteit van leven neemt af want de crisis is nog niet verdwenen. Hij is voelbaar en waarschijnlijk heb je er in de provincie meer last van. Hoe meer je het land ingaat, hoe meer je dat merkt. Dat komt omdat alles zich in Moskou concentreert: producten, diensten, ondernemingen, industrie. Bovendien zijn de budgetten in de regio’s kleiner. De infrastructuur, dus onze leefomgeving, lijdt daaronder.’
‘Veel van mijn cliënten, vooral de ondernemers, hebben geleden onder de crisis en moesten bijvoorbeeld stoppen met hun bedrijf. We stellen ons wel in op economisch mindere tijden. We moeten rekening houden met de studie van onze zoon. Als hij goede cijfers haalt op zijn eindexamen dan kan hij daarna gratis studeren. Maar wat als hij die dag heel erg zenuwachtig is? We letten tegenwoordig gewoon meer op wat we uitgeven. Als we vroeger naar vier sterren hotels of hoger op vakantie gingen, dan zijn we nu tevreden met drie sterren. ’
Denkt u wel eens na over uw oude dag?
‘Daar wil ik niet aan denken, dat is waar ik de staat niet vertrouw! Omdat we zelfstandig zijn, krijgen we een klein pensioen. Hoewel we nu hoge pensioenpremies betalen, weet ik dat we daarvan niets terugzien, omdat het pensioenfonds tegen de tijd dat ik met pensioen ga al één of twee keer failliet is gegaan. We rekenen dus niet op een pensioen en leggen zelf geld opzij voor later. Als advocaat kun wel tot je zeventigste doorwerken als je gezondheid het toelaat. Hoewel de officiële pensioenleeftijd erg laag is in Rusland, werken de meeste mensen langer door om hun kleine pensioen te compenseren.’
Maakt u zich zorgen over de toekomst van Rusland?
‘Nee, ik maak me geen enkele zorgen! Ik geloof dat evolutie een langzaam proces is. Iedereen verwachtte in 1991 een miraculeuze metamorfose van Rusland. Alsof het land een gevallen prinses was die zich had pijn gedaan en vervolgens weer als een tsarina zou opstaan. Zoiets gebeurt natuurlijk nooit, maar ik zie de toekomst met optimisme tegemoet. Russen plannen over het algemeen niet ver vooruit. Maar de generatie die nu 25 tot 30 jaar is en bij mij voor advies komt, is wel met de toekomst bezig. Sommigen erven of kopen bijvoorbeeld vastgoed in de provincie met het idee om daar na hun pensioen te gaan wonen of er een bedrijfje van te maken.’
Heeft u een politieke voorkeur? Heeft u gestemd?
‘Nee, we hebben dit keer bewust niet gestemd. De advocatuur is naar mijn mening een heel liberaal beroep. Ik ben een pacifist en een idealist. Als mensen zich zouden kunnen verenigen en een ware strijd konden leveren in de politiek, dan zou mijn sympathie uitgaan naar hen die het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden ondersteunen. Ik vind het fout dat beslissingen van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens door de Russische autoriteiten worden genegeerd. Rusland heeft hervormingen nodig die blijvend zijn. Aleksander II [hij regeerde van 1855 tot 1881 en werd bij een aanslag vermoord, red.] is de enige leider waar ik positief tegenover sta. Hij is de enige die ervoor gezorgd heeft dat Rusland een beschaafde, Europese staat werd en ik ben voorstander van een Europese weg naar ontwikkeling.’