Minder dan 1 procent van de strafzaken in Rusland eindigt in vrijspraak. De rechtbank wordt misbruikt voor het onderdrukken van de overheid onwelgevallige initiatieven, maar ook voor het uit de weg ruimen van commerciële concurrenten. Na de arrestatie van haar man zette journalist Olga Romanova de ngo 'Rusland achter de tralies' op, die juridische steun verleent aan mensen die onterecht worden vervolgd. Vorige zomer vluchtte ze naar Berlijn. Laura Starink sprak met haar over het geweten van rechters en de juridische ongeletterdheid van de gemiddelde Rus.
Olga Romanova (foto Fond Rusland Citizen)
door Laura Starink
In juni 2017 deed de politie in Moskou een inval bij de ngo Rusland achter de tralies wegens verdenking van fraude met overheidsgeld. Ook in de woning van directeur Olga Romanova werd een huiszoeking gehouden. Zij bedacht zich geen twee keer, greep haar paspoort en een tas met spullen en haastte zich naar het vliegveld. Ze nam de eerste vlucht die ze krijgen kon, naar Parijs. Een uur later stond haar naam op de lijst van verdachte Russische staatsburgers die het land niet mogen verlaten. Nu woont ze in Berlijn, waar ze werkt bij het Russische tv-station RTVD. Terug naar Rusland kan ze niet. 'Onze ngo heeft nooit een cent overheidsgeld aangenomen,' zegt ze over de beschuldiging die de reden werd voor haar vlucht. Haar organisatie krijgt wel geld van de Europese Unie.
Vorige maand verscheen in Moskou haar boek Roes Sidjasjtsjaja (Rusland achter de tralies), met kamptekeningen van Oleg Navalny, de broer van activist en corruptiebestrijder Aleksej Navalny. In een slepende corruptiezaak kreeg Aleksej een voorwaardelijke straf, waardoor hij van de presidentsverkiezingen van maart 2018 kon worden geweerd. De rechtszaak werd naar de prullenbak verwezen door het Europees mensenrechtenhof in Straatsburg. Oleg werd wél veroordeeld en doet sindsdien dus eigenlijk broederdienst voor Aleksej in de gevangenis.
Goedkope oplossing
Romanova, geboren in Ljoebertsy, berucht als hooligan-voorstadje van Moskou, richtte tien jaar geleden Rusland achter de tralies op, toen haar man Aleksej Kozlov, handelaar in aandelen, in de gevangenis belandde. Zij werkte destijds voor het weekblad New Times aan een verhaal over de Russische oligarch Aleksej Mordasjov van staalbedrijf Severstal. De vicevoorzitter van Severstal zette haar man onder druk om het verhaal niet te publiceren. 'Mijn man dacht toen nog verbaasd: wat een rare ideeën hebben oude mensen over de moderne wereld! Zijn zakenpartner waarschuwde hem dat er problemen in aantocht waren. Hij raadde Aleksej aan te scheiden van zijn vrouw.'
Dat was voor Aleksej geen optie, zegt Romanova. Zijn zakenpartner wilde van hem af, maar uitkopen is in het Russische zakenleven niet gebruikelijk. 'Het is veel goedkoper iemand in de gevangenis te zetten. En zo geschiedde.' De zakenpartner, een senator, gaf hem aan bij het OM en er werd een vooronderzoek wegens fraude tegen Aleksej gestart.
In de rechtzaal zitten verdachten achter tralies, hier toneelregisseur Kirill Serebrennikov, verdacht van fraude met staatssubsidies
Romanova bezwoer haar man naar het buitenland te gaan, maar hij zei dat zijn bedrijf transparant was, dat hij altijd keurig zijn belasting betaalde en nergens van kon worden beschuldigd. Tycoons als Michail Chodorkovski van oliebedrijf Yukos hebben met belastingen geknoeid, maar ik ben brandschoon, zei Aleksej. Wat was ik naïef, zei hij tegen zijn vrouw toen hij achter de tralies zat. Romanova was woest en zo begon haar activisme. Aanvankelijk had ze maar één doel: haar man moest vrij.
'Een rechtszaak in Rusland is zo absurd dat je je oren en ogen nauwelijks kunt geloven'
'Ik werkte al twintig jaar als journalist in Rusland, maar ik had geen idee in wat voor land ik leefde,' zegt ze nu. Er waren vele rechtszittingen, maar nimmer werd er recht gesproken. Zelfs een spektakel kun je het niet noemen. 'Dat is een veel te hoogdravend woord om te beschrijven wat zich bij ons in de rechtszaal afspeelt. Het is eerder een stomvervelend en vernederend proces van het routinematig invullen van papieren. Een rechtszaak in Rusland is zo absurd dat je je oren en ogen nauwelijks kunt geloven. Je bent getuige van het formaliseren van een beslissing die allang elders is genomen. Men zei mij al een half jaar vóór het vonnis dat mijn man 8 jaar zou krijgen.'
Voorgekookte zaken
In de loop der jaren bereikte ze tot twee keer toe herziening van het vonnis, maar desalniettemin zat haar man bijna 5 jaar in de gevangenis. 'Natuurlijk had ik Sjalamov, Solzjenitsyn, Boekovski, Sinjavski en Daniël gelezen, maar pas door de gevangenschap van mijn man begon ik iets te snappen. Goed en kwaad krijgen in de gevangenis een extra heftige dimensie. Halftinten bestaan er niet. De wreedheid van het dagelijks leven was verbijsterend. Als ik terugkwam van een bezoek aan de gevangenis moest ik steeds opnieuw weer langzaam aan het gewone leven wennen. Het was loodzwaar.'
Als rechtszaken totaal zijn voorgekookt, wie neemt dan de beslissing over het vonnis?
'Dat hangt van de zaak af. Bijna alles wordt van hogerhand beslist. Ik sprak eens openhartig met een rechter in een van de wijkrechtbanken van Moskou die inmiddels ontslag heeft genomen. Toen zij moest oordelen over een verkeersongeluk werd ze gebeld door Olga Jegorova, de baas van de stadsrechtbank van Moskou, die haar dicteerde wat het vonnis moest zijn. Die verhalen kun je van veel rechters optekenen. De Russische rechtbank dient de belangen van het regime te verdedigen. Het is onmogelijk regeringsbeslissingen of, bijvoorbeeld, verkiezingsfraude in de rechtbank aan te vechten. Een rechter weet dat de (Veiligheidsdienst) FSB kompromat (chantagemateriaal) over haar (driekwart van de rechters zijn vrouw) heeft en doet dus wat men vraagt. Er zijn nauwe vriendschapsbanden tussen rechters en leden van het OM en men verleent elkaar vriendendiensten. Rechters zijn in Rusland niet meer dan functionarissen die papierwerk moeten afhandelen.'
Waarom wil je dan rechter worden? Dat heeft toch geen prestige?
'Rechters verdienen bij ons behoorlijk goed. Je krijgt gratis een geprivatiseerde dienstwoning. Je kent de astronomische onroerend goedprijzen in Moskou. Rechters hebben recht op 18 vierkante meter per gezinslid en nog eens 30 vierkante meter voor een werkkamer. Het salaris is hoog (ongeveer 2.500 euro per maand), je hebt veel vakantie en een goed pensioen, dat overgaat op je gezin. Het is dus wel degelijk een baan met prestige.'
Maar hoe zit het dan met hun geweten? Hun morele overtuigingen?
'Waar heb je het over? De mensheid heeft in de vijfduizend jaar van zijn denkend bestaan bepaalde samenlevingswetten geformuleerd. Die zijn bedoeld opdat we goed en veilig samen kunnen leven. Nu eens noemde men ze de tien geboden, dan weer de ethische code van het communisme, maar ze zijn wereldwijd hetzelfde: gij zult niet doden, niet stelen, niet liegen. Voor goed gedrag word je beloond, voor slecht gedrag bestraft. Maar Rusland leeft de laatste 20 jaar volgens totaal andere regels. En die komen van hogerhand. Als je steelt ben je slim bezig en is iedereen jaloers. Geef zoveel valse getuigenissen als je wilt. Die mentaliteit wordt beloond in plaats van bestraft. Je hoort toch hoe veel er in Rusland gelogen wordt. De tv, de politici liegen op enorme schaal. Neem de wet: gij zult niet doden! Advocaat Sergej Magnitski [werkte voor de Amerikaanse investeerder William Browder - red.] is vermoord in de gevangenis. De namen van de daders zijn bekend. Wat is er met hen gebeurd? Ze hebben medailles en promotie gekregen. Dat is het voorbeeld dat de overheid geeft: Steel! Doden mag! Valse getuigenissen afleggen: geen probleem. Je komt ermee weg. De macht is in Rusland sacraal.'
'De macht is in Rusland sacraal'
Maar waarom geloven mensen in die leugens?
'Omdat ze dat willen. Mensen kunnen niet geloven dat onze overheid iemand als spion Sergej Skripal kan vermoorden. Hoe kun je je neerleggen bij het feit dat je niet leeft in het mooiste en grootste land ter wereld maar in een land van moordenaars? Een typische redeneertrant van Russen gaat ongeveer zo: ze klagen steen en been over hun lage salaris, dat het ziekenhuis dicht is of de school gesloten, dat hun zoon in de gevangenis is gestopt. Vervolgens zeggen ze in één adem door: zie je hoe de Amerikanen ons leven verpesten? Wij zijn als kinderen die ons ergens voor willen opofferen en de epauletten van de schouders van onze vijand rukken. Toen ik klein was wilde ook ik een Cubaanse partizaan worden.'
Is Rusland ooit een rechtstaat geweest?
Was er na het verdwijnen van het communisme een tijd dat de rechtsstaat zich wel ontwikkelde?
'Dat was al bezig onder tsaar Alexander II, toen na juridische hervormingen heel veel revolutionairen werden vrijgesproken. Zelfs in de sovjet-tijd waren er voorbeelden van verzet. Natuurlijk niet onder de Stalinterreur, maar na de oorlog zijn er voorbeelden van individuele rechters die mensen probeerden te redden. Toen het communisme verdween bevonden de rechtbanken zich in deplorabele staat. Ze waren straatarm en dus was steekpenningen aannemen normaal. Maar tegen het einde van de jaren '90 was het land klaar voor juridische hervormingen. Als die waren doorgevoerd had de situatie er nu mogelijk anders uitgezien. Wie weet hadden we nu dan een min of meer geciviliseerd rechtssysteem gehad. Dat is nu in geen velden of wegen meer te bekennen.'
Sinds deze eeuw, zegt Romanova, worden rechters die zich niet conformeren ontslagen. Of ze zijn zelf opgestapt. Ze kent er veel voorbeelden van. 'Rechter Olga Koedesjkina vertelde hoe men druk op haar uitoefende. Ook rechter Pasjin, die veel heeft bijgedragen aan de juridische hervorming, wilde zich niet voegen. Hij sprak openlijk over druk en wantoestanden in de rechtbank. Op dit moment verdedigen we Aleksandr Ajvazov, een 20-jarige jongen in Petersburg, die na de universiteit als assistent van een rechter in een wijkrechtbank ging werken. Toen de rechter hem dwong het protocol van een rechtszitting te vervalsen diende hij talloze klachten in. Toen dat niet hielp legde hij een publieke verklaring af en nu zit hij in de gevangenis wegens "belemmering van de rechtsgang". Ik denk dat hij 2 jaar krijgt. Het is een showcase: dit staat je te wachten als je weigert een protocol te vervalsen.'
Het werkt geheid, zegt Romanova. Mensen durven niet meer openlijk te klagen. Veel media en ngo’s hebben nu anonieme brievenbussen geopend waar werknemers uit de rechtbank anoniem hun klachten kunnen deponeren.
Wat doet 'Rusland achter de tralies' zoal?
'We geven gratis juridische hulp aan mensen die vervolgd worden. We ondersteunen arme gezinnen. En we hebben een groot en belangrijk educatief programma: de School van de Publieke Verdediger. Daar leren we mensen wat hun rechten zijn en hoe ze zich tegen machtsmisbruik kunnen weren. Er is bij ons een enorm gebrek aan kennis over de rechten waarop burgers aanspraak kunnen maken. Ikzelf werk aan een project dat "Overwinning van de Sprakeloosheid" heet. Gewone mensen kunnen vaak totaal niet uitleggen wat er met ze gebeurd is of hoofd- van bijzaken onderscheiden. Ze hebben geen idee hoe ze moeten communiceren. Als ze een klacht indienen, denken ze dat die minstens honderd bladzijden moet beslaan om indruk te maken. Ze zijn niet in staat op een A4-tje een paar hoofdzaken op te schrijven. Wij leren ze dat. Ook helpen we ze een systeem te ontdekken in de ellende die hen is aangedaan. Of hoe ze moeten vertellen aan hun buren of kinderen dat vader in de bak zit. Hoe ga je als gezin daarmee om? Voor heel veel mensen is dat een enorm probleem.'
De populariteit van Poetin
In Rusland geniet je geen enkele rechtsbescherming. Waarom is Poetin dan toch zo populair, zelfs onder jongeren?
'Ze kennen niks anders. Hij zit er al 20 jaar. Ik moet trouwens bekennen dat ikzelf nu ook anders over Poetin ben gaan denken. Ik begreep nooit waarom het Westen hem maar blijft steunen. Ik was daar heftig verontwaardigd over. Waarom kopen jullie al dat gas en die olie, waarom stikt het in Berlijn van de Russische banken? Als ik daarnaar vroeg zei men: we kennen Poetin en we weten niet wat er na hem komt. Poetin heeft zich omringd met mensen die erger zijn dan hijzelf. Dat heeft hij natuurlijk bewust gedaan, opdat iedereen zegt: dan kun je toch maar beter Poetin hebben! Stel je voor dat Rusland uit elkaar valt in vier stukken. Dan krijgen we Kadyrov in de Kaukasus, Zjirinovski in Siberië, Rogozin in Centraal-Rusland en Setsjin in het Westen! Daar moet je toch niet aan denken in een land met overal raketten en atoomknoppen? Ik begin zowaar begrip te krijgen voor die voorzichtige westerse politici. Er is geen alternatief. Kijk naar de enorme propagandamachine die tegen Aleksej Navalny is ingezet. Die is zo ongeveer voorgesteld als erger dan Hitler. Geen wonder dat de gewone mensen dan zeggen: doe mij maar Poetin.'
Maar dit is toch een doodlopende weg?
'Dat is typisch Russisch: de tak afzagen waarop je zit. Nu proberen ze chatdienst Telegram te blokkeren. Dat is een hoogwaardig technologisch Russisch product, bedacht door een Russische whizz-kid [Pavel Doerov, vertrokken naar het buitenland - red.] en wat doet de overheid? De bijl erin. Waar zijn jullie in godsnaam mee bezig? Het is zelfvernietiging. Maar wat kan ik eraan doen?'
Lees hier en hier meer over de falende rechtsstaat in Rusland.