Is het einde van online privacy in Rusland in zicht?

Rusland voert de druk op de online berichtendienst Telegram op. Ook in Nederland zijn de bevoegdheden van de AIVD aanmerkelijk verruimd om terroristen te kunnen opsporen. De verschillen met Rusland zijn echter groot, betoogt Mariëlle Wijermars. In Rusland (en Iran) pakt men vooral de oppositie aan. Is het einde van online privacy in Rusland in zicht?

door Mariëlle Wijermars

Pavel Doerov, de oprichter van berichten-app Telegram, publiceerde op 27 september twee brieven van de Russische Federale Veiligheidsdienst (FSB) op zijn persoonlijke pagina op Vkontakte, de Russische tegenhanger van Facebook. Uit de brieven blijkt dat de FSB het bedrijf officieel heeft opgedragen onbeperkte toegang te verlenen tot al haar gebruikersverkeer.

telegram soc mediaTelegram heeft altijd geweigerd om gegevens af te staan. Foto rechtenvrij 

De mogelijkheid om berichten te versleutelen – en daarmee onleesbaar te maken voor, bijvoorbeeld, nationale veiligheidsdiensten – is een van de redenen voor het grote succes van de online berichtendienst. Niet alleen in Rusland, waar ongeveer 10 miljoen mensen de app gebruiken, maar ook in bijvoorbeeld Iran is het met zo’n 40 miljoen gebruikers populair, onder andere bij politieke activisten.

Telegram wordt uiteraard ook gebruikt door individuen en groeperingen met minder nobele bedoelingen - van criminelen tot terroristen. Regeringen wereldwijd oefenen in toenemende mate druk uit op Telegram en vergelijkbare versleutelde berichtendiensten om medewerking te verlenen bij het opsporen en bestrijden van internationaal terrorisme en criminaliteit.

Telegram heeft altijd geweigerd om toegang te geven tot de correspondentie van haar gebruikers, of om gebruikers gegevens af te staan. Volledig veilige en anonieme communicatie was juist de reden dat Doerov, die eerder VKontakte oprichtte, in 2013 met Telegram begon. Daarnaast zag Doerov zich, na aanhoudende druk vanuit de Russische overheid om gebruikersgegevens af te staan, in 2014 gedwongen zijn aandelen in VKontakte te verkopen en Rusland te verlaten.

De FSB stelt nu dat Telegram in overtreding is van het pakket antiterrorisme maatregelen dat vorig jaar werd aangenomen. Deze zogenaamde Jarovaja-wetgeving, vernoemd naar initiatiefnemer Irina Jarovaja, verplicht onder andere ‘organisatoren van informatieverspreiding’ zoals messengers de veiligheidsdienst informatie te geven waarmee versleuteld berichtenverkeer gedecodeerd kan worden.

Briefgeheim

De zaak van Telegram staat niet op zichzelf. En ook buiten Rusland wordt er gedebatteerd over de vraag hoever overheden mogen gaan in het schenden van online privacy. Wanneer mag de overheid meelezen met haar burgers? De omgang met traditionele communicatiemiddelen, zoals papieren en telefonische correspondentie, is juridisch vastgelegd in de onschendbaarheid van briefgeheim. De vastlegging van een digitale tegenhanger hiervan staat echter nog in de kinderschoenen. Pas afgelopen zomer stemde in Nederland de Eerste Kamer in met een grondwetswijziging waardoor ook digitale communicatie in de toekomst onder de bescherming van briefgeheim zal komen te vallen (de grondwetswijziging wordt pas van kracht na een tweede stemming door het parlement). Veel van de redenen om online anonimiteit te beperken of digitaal communicatieverkeer af te tappen lijken op het eerste gezicht legitiem: terrorismebestrijding, het oprollen van kinderpornonetwerken, drugscriminaliteit – het zijn stuk voor stuk onderwerpen die even urgent zijn als moeilijk te bestrijden nu communicatie veelal digitaal en via versleutelde kanalen verloopt.

In Nederland, net als elders in Europa, zien we daarom een uitbreiding van de bevoegdheden van veiligheidsdiensten. De geplande ‘update’ van het briefgeheim bepaalt bijvoorbeeld ook dat de AIVD niet langer toestemming van een rechter nodig heeft om te besluiten het briefgeheim in een specifiek geval op te heffen. In toenemende mate heeft deze uitbreiding van bevoegdheden tot gevolg dat ook informatie over de online activiteiten van willekeurige burgers wordt verzameld. Zo stelt de ‘sleepnetwet’ die per 1 januari van kracht wordt de Nederlandse geheime diensten in staat om op grote schaal communicatieverkeer te onderscheppen en op te slaan, waar zij eerder alleen specifieke verdachte personen of groepen mochten aftappen.

Oppositie monitoren

Het kan niet genoeg benadrukt worden dat de Russische context op belangrijke punten verschilt van de Nederlandse – neem alleen al ons onafhankelijk rechtssysteem. Daarnaast lijkt in Rusland de toenemende druk op, onder andere, Telegram ook zeker politiek gemotiveerd te zijn. Geanonimiseerde en versleutelde communicatiemiddelen worden namelijk intensief gebruikt door de oppositie en andere protestbewegingen. In april dit jaar blokkeerde Rusland al de walkietalkie app Zello die, onder andere, door langeafstands-vrachtwagenchauffeurs gebruikt werd om protestacties te organiseren. Ook Telegram kanalen die hun volgers op de hoogte houden van de laatste politieke roddels zijn erg populair, en daarmee gelijk ook een doelwit geworden van de autoriteiten. Onlangs bevestigde presidentswoordvoerder Dmitri Peskov dat dergelijke Telegram kanalen actief worden gemonitord.

jarovaja.3Doemalid Irina Jarovaja, initiatiefneemster van wetten op controle van internetgebruikers. Foto rechtenvrij

Dat juist nu de druk op Telegram wordt opgevoerd mag geen verrassing heten. Met de presidentsverkiezingen in aantocht wordt op allerlei manieren de controle over het internet aangehaald. Wetgeving die sociale media reguleert is in de maak, en op de dag voor het zomerreces stemde de Doema nog snel in met twee wetsvoorstellen die de mogelijkheden om anoniem online te communiceren drastisch beperken.

De haastige pogingen om sociale media te reguleren en online vrijheid van meningsuiting verder in te perken moeten gezien worden in de context van de grootschalige anti-corruptie protesten die in maart en juni plaatsvonden. Vijf jaar na de reeks protesten van 2011-2012 slaagde oppositiepoliticus Aleksej Navalny er dit jaar via YouTube en sociale media wederom in om tienduizenden Russen de straat op te krijgen om te protesteren. Met vergaande surveillancebevoegdheden en het aan banden leggen van online anonimiteit wordt geprobeerd de politieke dreiging die uitgaat van nieuwe media te beteugelen.

Blokkeren van sociale media

Hoe de confrontatie tussen Telegram en de FSB zal aflopen is nog de vraag. Als Telegram medewerking blijft weigeren is de kans reëel dat de app in Rusland geblokkeerd wordt. Ook andere populaire online platforms worden onder druk gezet: zo wordt er gedreigd Facebook in 2018 op de zwarte lijst te zetten tenzij het bedrijf gebruikersgegevens van Russische burgers op Russische servers gaat opslaan. Eerder werd LinkedIn al geblokkeerd vanwege het niet nakomen van deze verplichting die – in woord – persoonlijke data moet beschermen maar in de praktijk deze persoonlijke data toegankelijk maakt voor de Russische veiligheidsdienst. Twitter zwichtte eerder al onder de druk en heeft toegezegd in 2018 Russische data naar Rusland te verplaatsen. Hoewel de ervaring leert dat wanneer een online platform of app wordt geblokkeerd er zich meestal razendsnel een vervanger aandient, zal de impact van dergelijke maatregelen op online vrijheid van meningsuiting en privacy reëel zijn.

Internet in Rusland is in belangrijke opzichten nog steeds veel vrijer en meer divers dan in, bijvoorbeeld, China waar populaire westerse websites en apps verboden zijn en online censuur veel directer wordt toegepast. Het huidige beleid van het Russische regime doet echter weinig goeds verwachten voor de nabije toekomst.

 Zie ook op onze site Veiligheidsdienst wil alles van internetgebruikers weten en Telegram: Durov's weapon against surveillance

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.