Architecte Viktoriia Kochkasova werd op 1 april opgepakt in de Russische stad Voronezj, toen ze demonstreerde op het centrale plein. Ze hield een zelf getekende karikatuur omhoog met daarop de drie voornaamste propagandisten van de Russische tv en het opschrift 'Ik geloof ze niet. En jij?' Ze werd meegenomen voor verhoor naar het politiebureau, maar werd dezelfde dag weer vrijgelaten. Ardy Beld sprak met haar over haar actie, de oorlog en de reacties van de Russische bevolking.
'Ik geloof ze niet. Jij wel?' Karikatuur van propagandisten Vladimir Solovjov, Olga Skabejeva en Margarita Simonjan
door Ardy Beld
Viktoriia Kochkasova is geboren en getogen in Voronezj. Na het afronden van haar architectuurstudie ontmoette ze in Moskou haar toekomstige man, een manager van Sberbank, de grootste bank van Rusland. Kochkasova werkte in de Russische hoofdstad voor een klein bouwbedrijf waar ze zich bezig hield met ontwerp en interieurdesign van buitenhuizen. Inmiddels is ze gescheiden en keerde terug naar haar geboorteplaats, waar ze op 1 april werd opgepakt.
Wat wilde u bereiken met uw protest?
'Het was de vierde keer dat ik met een dergelijke actie de straat opging. Op die dag was mijn doel, in overeenstemming met het Russische gezegde '1 april, 1 april, ik geloof niemand', de mensen eraan te herinneren ze de propaganda niet moeten geloven. Om niet te geloven aan de door de media verspreide agressie en haat tegen de Oekraïners. Niet te geloven dat oorlog normaal zou zijn, dat de oorlog een zaak van ons hele volk is en dat mensen de plicht hebben naar het front te gaan en daar te moorden en te sterven. Met mijn tekening dacht ik ook mensen die twijfelen aan het denken te zetten en ze ertoe te bewegen de tv uit te zetten en hun verstand te gebruiken. En de tegenstanders van de oorlog te laten weten dat ze niet alleen zijn.'
Is het risico opgepakt en veroordeeld te worden niet veel te groot?
'Ik probeer elke karikatuur zo te maken dat er geen enkele paragraaf van de wet op toe te passen is. Ik bespreek de details vooraf met mijn jurist. Omdat er godzijdank nog geen wet bestaat over het in diskrediet brengen van propagandisten heb ik ervoor gekozen deze tekening te maken. Want het zijn de propagandisten die de mensen allerlei onzin vertellen. Als ik andere, belangrijkere figuren had getekend, zoals Kremlin-woordvoerder Peskov dan zou een veroordeling niet te vermijden zijn geweest.'
Hoe reageerden voorbijgangers?
'Sommigen glimlachten. De oudere generatie is meestal heel verbaasd. Er zijn ook mensen die op me afstappen, me omhelzen en woorden van ondersteuning spreken. Anderen lopen snel langs met een verwijtende blik.'
Hoelang duurde het op 1 april voor de politie kwam?
'Ongeveer 35 minuten. De politie wist zoals altijd niet wat ze met me moesten doen. Mijn affiche was niet eenduidig. Er stond niet "weg met de oorlog". Ze gingen bellen met de leiding om advies in te winnen. Eenmansprotesten zijn in de regio Voronezj nog uit de tijd van corona verboden, maar de federale wet op dat verbod is inmiddels alweer opgeheven. Dit soort protesten behoren op nationaal niveau tot de burgerrechten en er is geen toestemming voor nodig van de gemeente. Desalniettemin gebruiken ze die regionale wet dan als reden om me mee te nemen naar het bureau.'
Wat gebeurde er op het politiebureau?
'Er werd een proces-verbaal opgemaakt, mijn affiche werd geconfisqueerd. Dat doen ze elke keer weer. Ik moest een verklaring schrijven, maar maak telkens gebruik van mijn recht mezelf niet te belasten door te weigeren een verklaring af te leggen. Dat hebben we zo afgesproken met mijn verdediger die er ook bij was.'
Viktoria Kotsjkasova in Voronezj
Dus u kunt niet veroordeeld worden voor uw acties?
'Toch wel, ik had een affiche gemaakt met het opschrift "no war, stop hate". Dat viel onder de wet op het verbod het leger in diskrediet te brengen. Daarover zou al een rechtszitting plaats hebben moeten vinden, maar wegens ziekte heeft de rechter deze verschoven naar 20 april. De politie krijgt bepaalde vaste voorschriften - een soort van sjabloon – over het soort van formuleringen dat in zulke gevallen tot een veroordeling leidt. Omdat het de eerste keer is, valt de overtreding nog onder administratief strafrecht en wordt slechts met een boete bestraft. Bij herhaling kan ook een gevangenisstraf of een boete van 200 tot 300 duizend roebel [omgerekend 2.300 tot 3.400 euro, red.] volgen.'
Uw ex-man is manager bij de Sberbank die grotendeels eigendom is van de staat. Hoe stond hij tegenover uw uitgesproken mening over de oorlog die u waarschijnlijk al langer heeft?
'Mijn oma komt uit Oekraïne, mijn vader is er geboren. Al sinds 2014 toen alles begon was ik tegen de agressie. Toen de invasie in 2022 begon kon ik het eerst niet geloven. Al snel begreep ik dat er werkelijk een oorlog gaande was. Toen besloot ik dat ik wilde protesteren tegen dit onrecht. Mijn man wilde dat onder geen beding. Hij was heel bang dat hij zijn werk zou kunnen verliezen. Bij de Sberbank staan alle medewerkers onder strenge controle. In 2020 waren er protesten van Navalny waaraan enkele van zijn collega's hadden meegedaan. Die werden allemaal opgespoord en ontslagen. In hun werkboekje [in Rusland een verplicht document voor iedere werknemer waarin alle werkgevers, functies en eventuele grove nalatigheden worden geregistreerd, red.] werd een aantekening gemaakt over de deelname aan de protesten. Daardoor is het voor deze mensen vrijwel onmogelijk nog een baan te vinden. Mijn man liet me in Moskou aan geen enkel protest deelnemen.'
Maar jullie konden de oorlog wel met elkaar bespreken?
'Nee, zijn positie was helder en duidelijk, hij koos voor zijn werk.'
Maar een eigen mening had hij erover?
'Weet u, in Moskou doen de mensen nog steeds alsof er geen oorlog is. Het is een ver-van-mijn-bedshow. In Moskou is het enige dat telt een goede baan en een riant salaris. Verder interesseren ze zich nergens voor. Toen ik terugkwam naar Voronezj zag ik dat de mensen hier een andere houding hebben. In de provincie weten ze maar al te goed wat armoede is. Wat desolate omstandigheden zijn. Bij ons speelt de oorlog wel degelijk een rol. In Moskou lijkt het of de sancties en de gevolgen van de oorlog niet echt worden gevoeld. Daarom denken velen er dat het nieuws over de oorlog overdreven of zelfs niet waar is. Mensen willen er niet waarnemen dat in opdracht van hun overheid mensen worden vermoord. Mensen van een broedervolk. Iedereen doet net alsof het ze niets aangaat. Zo was in ieder geval de positie van mijn vrienden en kennissen in Moskou.'
Als architecte werkte je in Moskou vooral voor het welvarende deel van de Russische samenleving. Praatten je opdrachtgevers wel eens over Poetin en zijn politiek?
'Iedereen vermeed het te praten over politiek. Maar toen de invasie begon, was duidelijk te merken dat de schrik er flink in zat. Er werd niet over gepraat, maar de opdrachten bleven uit. Alle bouwprojecten stagneerden. Iedereen probeerde zijn geld uit Rusland naar het buitenland over te hevelen. De welvarende opdrachtgevers die we voorheen hadden, wilden niets meer in Rusland investeren. We kregen steeds minder opdrachten.'
Waren het de sancties die werkten of eerder de angst voor de toekomst?
'Zelfs momenteel is het nog steeds de angst voor de toekomst. Er werd gedreigd met nucleaire aanvallen. Recentelijk werd bericht dat de oorlog zich naar Rusland zal verplaatsen. Zoals ik het zie, zijn de mensen gewoon heel angstig. De gevolgen van de sancties zullen echter vroeger of later eveneens voelbaar worden.'
Voronezj ligt op 270 kilometer afstand van Charkiv. Zijn er veel Oekraïense vluchtelingen in de stad?
'Eerlijk gezegd ben ik pas in december naar Voronezj teruggekeerd en heb hier nog geen vluchtelingen uit Oekraïne gesproken. Wel zijn er veel mensen uit [grensstad] Belgorod in onze stad. Ze zijn op de vlucht geslagen voor de voortdurende beschietingen. Ik heb met velen van hen gesproken. De meesten zijn heel bang dat de oorlog op Russisch grondgebied zal worden voortgezet. Sommigen ondersteunen desondanks de invasie, maar er zijn ook bij die fel tegen de oorlog zijn.'
Denkt u dat de oorlog uiteindelijk zal leiden tot veranderingen in Rusland zelf?
'Daar ben ik vast van overtuigd. Dat wat er nu gebeurt kan niet zonder gevolgen blijven. Voor niemand. Het hele Russische volk zal moeten boeten voor wat er in Oekraïne gebeurt. De oorlog zal gevolgen hebben voor iedereen, inclusief de schuldigen en diegenen die zwegen en net deden of het ze niets aanging. De angst en verschikking die zijn veroorzaakt kunnen niet onbestraft blijven. Tot welke veranderingen dat in ons land zal leiden, weet ik niet. Ik hoop in ieder geval dat het autoritaire regime in Rusland ten val zal komen.'
Ardy Beld is vertaler Russisch en Duits. Als freelance journalist schreef hij het naslagwerk ‘Hoe Poetin zijn tanden stukbeet’ over een jaar Russische invasie.