Ontdaan door de veroordeling van Aleksej Navalny en de repressieve wetgeving en praktijk schreef de beroemde filmregisseur Andrej Zvjagintsev, maker van onder andere Leviathan en Loveless, een column in de oppositiekrant Novaja Gazeta. Hij ziet zijn land voor zijn ogen transformeren in een tirannie. Voor zijn hartekreet koos hij als titel Angst essen Seele auf, naar de film van Rainer Maria Fassbinder.
Beeld uit Zvjagintevs film Leviathan, waarin de staat het altijd van de burger wint
door Andrej Zvjagintsev
Alle middelen zijn in handen van de staat. Steeds alomvattender breidt de staat stap voor stap zijn eigendomsrechten op die middelen uit. Simpeler gezegd: in Rusland grijpt een totale verstatelijking van allen en alle kansen plaats.
De privésector (het midden- en kleinbedrijf) schrompelt ineen tot de omvang van een muis. En is daarom totaal verlamd, verwacht van hen dus geen steun voor enige politieke stellingname, met uitzondering van de officiële. Om over big en super-big business (de grote ondernemers en de oligarchenelite) maar te zwijgen die, niet alleen binnenslands, hun extra's en hun bedrijven hebben - die zijn tot de laatste man loyaal aan de machthebbers. Nooit of te nimmer zullen zij een overhaaste stap zetten, uit angst voor hun bedrijven en voor hun toekomst.
Daardoor is er nergens ook maar enig kapitaal over, dat een standpunt financiert dat afwijkt van het officiële, dat de macht bekritiseert. Om die situatie helemaal vast te spijkeren heeft de Doema [het parlement] in één werkdag de wet op 'buitenlandse agenten' aangenomen, opdat niemand het in zijn hoofd zal halen artikelen of onthullingen te publiceren met financiële middelen vanuit het buitenland. Het hele veld is daarmee kaalgeplukt.
Van autocratie naar tirannie
Het bestaande regime is al geen personalistische autocratie meer, we staan oog in oog met een overgang naar tirannie. Onvermijdelijk en naar het schijnt onafwendbaar.
Probeert u zich eens een slimme journalist voor te stellen, of liever: een slim mens. Onder deze omstandigheden begrijpt hij - en hij is slim genoeg om deze situatie lang van te voren te zien aankomen - dat je nergens een eerlijke journalist kunt zijn, sterker nog: dat dat gevaarlijk is. En als zo'n mens de middelbare leeftijd heeft bereikt dan overwint het materialisme voorgoed. Dostojevski schreef eens dat voor een fatsoenlijk mens 'langer dan veertig jaar leven een laagheid' is.
Het FSB-hoofdkantoor in Moskou. Foto Shutterstock
Langzaam kwijnt het idealisme met zijn principes weg, de burger nestelt zich aangenaam op de divan en omringt zich met comfort. En als hij behoefte heeft aan luxueuze pretjes, dan duikt de verleiding op om een zo gunstig mogelijk compromis te sluiten en het ook te gelde te maken. Het is een simpel mechanisme. Het is alom bekend dat het verstand de mens nog niet compleet bepaalt.
Als de waardigheid op één been voortstrompelt, verkoopt de mens zijn ziel aan de machthebbers
Als het morele imperatief, ook wel de 'innerlijke wet' genoemd, bij een mens hapert; als zijn menselijke waardigheid op één been voortstrompelt, dan verkoopt hij zijn ziel aan de agenda, die de machthebbers dient. Soms zelfs voor veel geld. Hij is slim, maar gewetenloos en in hem huist slechts de angst.
Veel dieper hoeven we niet te graven. Voor elke concrete casus bestaan een massa rechtvaardigingen of overtuigende argumenten. Soms zijn ze zelfs voor ons allemaal begrijpelijk. Maar volgens mij is de kern: de hoogte afzweren. Het is moeilijk zo niet onmogelijk geworden om die top te nemen. En dus blijven we aan de voet van de berg steken, in de grot van Plato. En niet temidden van de toeschouwers van dit schimmenspel, maar als deelnemers die ons die schaduwen zelf voortoveren.
Rond de troon van de macht krioelen de hofnarren. Ze kunnen lang en met schuim op de mond verklaren dat ze ooit met heilig vuur hebben geloofd maar uiteindelijk 'uit eigen wijsheid' de doeleinden en de inrichting van de wereld en van de staat hebben doorschouwd. Dat is allemaal spel. Waren ze slim, dan zouden ze doorzien hebben wie er schuilgingen achter de coulissen van het schimmentheater in die grot. Als ze slim zijn liegen ze dus en ze weten dat ze liegen. Geloven ze oprecht in de retoriek van hun propaganda dan zijn ze dom en hoeven we het nergens meer over te hebben.
Moordaanslagen op eigen burgers
Nu over naar de recente gebeurtenissen. Als de president van een land zich grijnzend dit commentaar veroorlooft op een 'vermeende' moordaanslag op een burger van zijn land door zijn eigen veiligheidsdienst: 'als we gewild hadden hadden we hem wel omgelegd' en niemand van het journaille geeft een kik, wat wil je dan nog? Veronderstelt staatsveiligheid de mogelijkheid van moord op eigen burgers? Meent u dat werkelijk? Roept dat werkelijk bij niemand de beroemde 'cognitieve dissonans' op?
President Poetin en zijn Veiligheidsraad bespreekt zogenaamd de blauwe onderbroek van Navalny die ingesmeerd werd met het gif novitsjok. Fotocollage door het Anticorruptiefonds FBK.
Hoe is het mogelijk dat 'de man die garant staat voor leven en waardigheid van de burgers' grollen maakt over leven en dood van een van zijn burgers? Het is de wereld van een leugenaar, en die is de biotoop van een massa, van een hele natie. Het is een ethische catastrofe.
Waarvan kunnen wij leven als zij alle middelen in handen hebben?
Hoe anders moet je dit betitelen dan als een ramp? Waarheen moet je vluchten voor zo'n ramp? Naar buiten, in de emigratie? Of naar binnen, door een eigen metafysica te creëren? Dit is de vraag die voorligt: waarvan kunnen wij leven als zij alle middelen in handen hebben? Wat een duivels dilemma! Daarom is het ook zo ingewikkeld om mensen die voor zo'n moeilijke keuze staan te veroordelen. En toch moet dat gebeuren.
Proces tegen de staat
Dus moeten we het hebben over een 'proces'. Niet alleen over het instituut van de rechtbank, maar ook over personen. Het gaat immers niet alleen om propagandisten. Deze veranderingen voltrekken zich ook in mensen uit andere levenssferen: de een heeft een orkest of een toneelgezelschap overeind te houden, een ander heeft 'zeven monden te voeden', een derde zinspeelt op ...(vult u zelf maar in); er zijn ontelbaar veel beweegredenen. Ieder geletterd mens kan dit model direct toepassen op de personages van dit menselijk drama. Maar over personen praten wordt niet kies gevonden.
Toch hebben al die personages (of bijna alle, omdat ik niet alle vruchten van de propagandistische 'creativiteit' van staatsjournalisten ken) voor mij nu de status van spoken bereikt. Het is alsof ze nooit zijn geboren. Met hen een beargumenteerde dialoog aangaan acht ik niet mogelijk en zelfs zinloos. Mijn kanttekeningen bij de gebeurtenissen veranderen immers niets in de reële situatie, noch in de geesten der mensen. Wie weet is er ergens nog een enkel jong hart dat er een les uit trekt en in dat hele 'mooie-Rusland-van-de-toekomst' een andere plek kiest voor zichzelf, die hem niet voor die keuze stelt tussen materie en geest.
Het systeem dwingt eenieder vleierij, lafheid, verraad, laagheid en wendbaarheid aan te bieden
Het belangrijkste is de rechtszaak tegen de staat die het mogelijk heeft gemaakt de beste trekken in een mens zo te laten degraderen; tegen de macht die zo is ingericht dat er voor de overgrote meerderheid - en niet alleen de propagandisten - geen keuze meer mogelijk is; het systeem dwingt eenieder die niet sterk en standvastig is het laagste in zichzelf naar boven te laten komen en op de markt der menselijke ondeugden vleierij, lafheid, verraad, laagheid en tot compromissen geneigde wendbaarheid aan te bieden; een systeem dat je dwingt tot verraad aan je waardigheid en de idealen van de vrije mens, die solidair is en vrij in de keuze van de weg die hij wil gaan.
De maatschappij is in de greep van de angst, maar nestelt zich behaaglijk in het milieu van de babyboomers die zich de Sovjet-tijd herinneren of van hen die in de nadagen van de USSR zijn geboren. Maar binnenkort treedt er een nieuwe generatie aan die haar plek zal opeisen. Zij die aan het begin van de 21ste eeuw zijn geboren barsten van de energie; zij zullen niet bereid zijn zich bij de situatie neer te leggen, wanneer er in hun land geen perspectief is, geen rechtvaardigheid, geen wet.
Zij zullen dit land in hun jonge handen nemen en het stof van de ouderdom, het conservatisme en de angst afschudden. Nu zijn ze tussen de 20 en de 30 jaar en binnenkort zullen zij hun rechten opeisen. Maak kennis met de nieuwe generatie! Zij is in aantocht. God geve dat de angst hun ziel niet zal opeten, maar dat hun ziel de angst verslindt.
Dit artikel verscheen op 10 februari in