Het Russisch parlement behandelt deze maand een reeks repressieve wetsvoorstellen waarmee politieke en maatschappelijke tegengeluiden nog minder kans krijgen dan nu al het geval is. ‘De pandemie is een geschenk, want niemand let nu op’, zegt politiek wetenschapper Jekaterina Schulmann. Het is de voorbereiding van de Doemaverkiezingen in september volgend jaar, waarin regeringspartij Verenigd Rusland vreest voor een afgang, schrijft Hella Rottenberg.
Oppositieleider Navalny herstelt in Duitsland. Binnenkort 'buitenlands agent'? Foto Instagram @Navalny
door Hella Rottenberg
Het Russische televisiekanaal NTV wond er geen doekjes om voor wie de aangescherpte wet op ‘buitenlandse agenten’ in de eerste plaats bedoeld is. De reportage begon in het Duitse plaatsje Ibach, waar het miechelt van bewakers en politie, omdat ‘de Russische blogger Navalny zich daar schuil houdt’ om te herstellen van een ‘zogenaamd zeer ernstige vergiftiging’.
Hij woont in Ibach, zo vervolgde NTV, in een comfortabel hotel en gebruikt elke maaltijd in het restaurant. Wie de rekening betaalt, is niet moeilijk te raden. Zelf heeft Navalny nooit een officiële baan gehad en doet altijd heel geheimzinnig over zijn inkomsten en vermogen, aldus het commentaar. ‘Niet vreemd dus, dat er bij de competente organen allang vragen bestonden met betrekking tot de financieringsschema’s van Navalny.’
Vorig jaar opende de Russische justitie tegen Navalny’s Anticorruptiefonds een strafzaak wegens witwassen en zette de ngo op de lijst van ‘buitenlandse agenten’. Naar aanleiding daarvan grapte Navalny op zijn videokanaal dat hij zelf ook een buitenlands agent was. Welnu, aldus NTV, die grap kan binnenkort realiteit zijn.
Deze maand behandelt de Staatsdoema een pakket aanscherpingen op de wet op buitenlandse agenten en andere maatregelen die nog meer hindernissen opwerpen voor deelname van de oppositie aan de politiek, voor straatprotesten en verspreiding van kritische geluiden via kanalen als YouTube. Acht jaar geleden, na de massaprotesten tegen Poetin en regeringspartij Verenigd Rusland in 2012-2013, nam het parlement ook een lange reeks repressieve wetten aan en kreeg toen de bijnaam ‘de dolgedraaide printer’. Nu zeggen critici op sociale media: ‘De dolgedraaide printer is weer aan het werk gegaan.’
Wet op buitenlandse agenten
De wet op buitenlandse agenten bestaat sinds 2012 en geeft het ministerie van Justitie het recht om maatschappelijke organisaties die geld uit het buitenland ontvangen aan te merken als buitenlands agent. Zulke ngo’s moeten in al hun communicatie duidelijk kenbaar maken dat zij ‘buitenlands agent’ zijn, een term die bij burgers de associatie oproept met spionnen en verraders. Als deze ngo’s naar het idee van de overheid onvoldoende rapporteren over hun inkomsten of andere fouten maken, krijgen ze (vaak hoge) boetes opgelegd. Ze worden nauwlettend in de gaten gehouden en staan voortdurend onder druk, maar weten als ze genoeg middelen hebben toch te overleven.
Wie staat er te boek als buitenlands agent?
De bekende mensenrechtenorganisatie Memorial is sinds 2013 al meer dan twintig keer beboet, en heeft in totaal meer dan € 55.000 moeten betalen. Justitie kan ook een strafzaak beginnen tegen directeuren of bestuurders van ngo’s, als ze bijvoorbeeld de boetes niet (kunnen) betalen. De milieuactiviste Alexandra Koroljova is in 2019 gevlucht naar Duitsland, nadat er vijf strafzaken tegen haar waren aangespannen. Mensenrechtenadvocaat Semjon Simonov staat terecht en kan twee jaar cel krijgen omdat zijn mensenrechtencentrum in Sotsji een boete niet heeft voldaan.
68 Russische ngo’s staan als buitenlands agent te boek. De meeste daarvan zijn actief op het gebied van mensen- en burgerrechten en milieu. Ook het Levada Centrum, dat onafhankelijk van de regering de publieke opinie onderzoekt, staat geregistreerd als buitenlands agent. Meer dan 30 ngo’s hebben hun activiteiten gestaakt, omdat ze het label buitenlands agent weigerden te accepteren.
Bron: Human Rights Watch
De Russische regering wil de controle op ngo’s die ondanks het etiket 'buitenlands agent' doorgaan, behalve boekhoudkundig nu ook inhoudelijk verstevigen. Organisaties dienen hun programma voor activiteiten te overleggen aan het ministerie van Justitie. Als het programma niet is ingeleverd en goedgekeurd, moet voor elke activiteit afzonderlijk toestemming worden gevraagd. Het ministerie mag een activiteit verbieden of de ngo helemaal buiten de wet plaatsen, als de organisatie zich niet aan de richtlijnen houdt. Frequentere onverwachte inspecties moeten de ngo’s nog strakker in het gareel houden.
Doemaleden hebben voorstellen ingediend, waarmee de wet op buitenlandse agenten een bredere werking krijgt. Als ze worden aangenomen – en daar lijkt geen twijfel aan - kunnen ook informele, ongeregistreerde organisaties tot buitenlands agent worden bestempeld. Kandidaten zijn bijvoorbeeld de beweging Golos (Stem), die verkiezingen monitort, of Dissernet, dat gesjoemel met dissertaties onderzoekt en aan de kaak stelt.
Golos monitort verkiezingen onder andere met behulp van cameratoezicht.
Individuele burgers
Maar de Doema is er deze keer vooral op uit om individuele burgers, zoals Aleksej Navalny, als buitenlands agent aan te kunnen wijzen. Vorig jaar al werd die mogelijkheid in de wet opgenomen, maar daarvan is tot nu toe geen gebruik gemaakt. De Doema verruimt nu de categorie mensen op wie deze wet van toepassing is. Elke burger die steun krijgt uit het buitenland voor ‘politieke activiteiten’ kan als buitenlands agent worden aangemerkt. Daarbij zijn 'steun', 'buitenland' en 'politieke activiteiten' rekbare begrippen. Steun kan geld zijn, maar ook organisatorische hulp, training, advies of drukwerk. Onder ‘buitenland’ vallen ook Russische burgers en organisaties die zelf ‘in het belang van een buitenlandse bron’ werken. En als politieke activiteiten kan van alles gelden dat zich in de openbare ruimte afspeelt.
Volgens juristen is de formulering zo vaag, dat een deelnemer aan een activiteit van een ‘buitenlands agent ngo’ het risico loopt zelf tot buitenlands agent te worden bestempeld. Hetzelfde geldt voor een verkiezingswaarnemer die een folder met uitleg heeft gekregen van een buitenlandse ngo of een Russische ngo die agent heet te zijn.
Wat betekent het om als burger buitenlands agent te zijn? Zo’n burger wordt uitgesloten van een functie in het federale, regionale of lokale bestuur. Als hij al verkozen wordt. Want in de verkiezingscampagne moet in de media en op al het drukwerk, evenals op kandidatenlijsten en stembiljetten duidelijk zijn aangegeven dat iemand ‘buitenlands agent’ is. De maatregel strekt zich zelfs nog verder uit: iedereen die ‘een band heeft’ met een ‘buitenlands agent’ en zich verkiesbaar stelt dient dat eveneens te vermelden. ‘Ze moeten laten zien wie ze echt zijn’, aldus één van de indieners, Doemalid Andrej Klimov.
Doemaverkiezingen 2021
Klimov benadrukt dat de maatregelen van kracht moeten zijn vóór de campagne start voor de verkiezingen van de Staatsdoema in september 2021. Er zou sprake zijn geweest van 'buitenlandse inmenging' bij de volksraadpleging over het referendum over Poetins grondwetswijzigingen en tijdens de regionale en lokale verkiezingen van afgelopen september. Ook zouden er ngo’s ‘klaar staan om Rusland aan de vooravond van de Doema-verkiezingen te destabiliseren’.
Bij de behandeling van de voorstellen waren de Doemaleden het erover eens dat de maatregelen eigenlijk nog te liberaal zijn. Ze sloten niet uit dat ze de wet in de nabije toekomst nog verder zullen aanscherpen.
Doemaleden van de commissie onderzoek naar buitenlandse inmenging in Russische aangelegenheden redigeren hun wetsvoorstellen. Foto Duma.gov.ru
Het lijkt er op dat ook de laatste mogelijkheid voor oppositievertegenwoordigers om een parlementair tegengeluid te organiseren wegvalt. Oppositiepartijen en individuele oppositiekandidaten worden al jaren met allerlei administratieve trucjes van verkiezingen uitgesloten. In 2019 kwam Navalny op het idee om de kiezers op te roepen 'de neus dicht te knijpen' en te stemmen op een toegelaten kandidaat, die relatief fatsoenlijk was of de meeste kans had, mits hij of zij niet tot de regeringspartij Verenigd Rusland behoorde. Per kiesdistrict wees Navalny’s beweging een politicus tegen Verenigd Rusland aan. In Moskou had de strategie succes, één op de drie kandidaten van Verenigd Rusland werd verslagen.
Afgelopen augustus was Navalny met dezelfde methode van 'slim stemmen' op campagne voor de lokale en regionale verkiezingen, toen hij in Tomsk vergiftigd werd met het chemisch strijdmiddel novitsjok. Een van de mensen die dankzij de ‘slim-stemmen-strategie’ in de gemeenteraad van Tomsk werd gekozen, Ksenia Fadejeva, zegt: ‘Verenigd Rusland snapt heel goed dat de partij niet bij machte is om de verkiezingen voor de Staatsdoema eerlijk te winnen. Daarom zien we nu deze idiote wetten.’
Verenigd Rusland bezet nu bijna 80 procent van de 450 zetels in de Doema, de overige zetels zijn verdeeld over drie partijen die oppositie heten te zijn, maar meestal loyaal met de regeringspartij meestemmen. Maar bij het establishment is het besef doorgedrongen dat Verenigd Rusland impopulair is. Tijdens lokale en regionale verkiezingen afficheren bestuurders zich de laatste jaren liever niet als kandidaat van de regeringspartij en noemen zich onafhankelijk.
Verhoging van de pensioenleeftijd, vijf jaar gestage daling van de koopkracht en economische krimp door de coronapandemie, doen de onvrede groeien. Het Kremlin-getrouwe opiniepeilingbureau VTsIOM registreerde in november een magere 31 procent steun voor Verenigd Rusland. Een afgang bij de Doemaverkiezingen volgend jaar hoopt het regime blijkbaar te voorkomen door de oppositie op alle mogelijke manieren te dwarsbomen. Kiezers kunnen echter nog altijd hun onvrede uiten door op de toegelaten Communistische Partij of de nationalistische LDPR van Zjirinovski te stemmen.
Maatregelen tegen straatprotest
Eenmansprotesten zijn de afgelopen jaren populair geworden omdat aanvragen voor massa-demonstraties vaak werden afgewezen. Een individu hoefde geen toestemming te vragen om ergens met een bord te staan en zo werden de repressieve maatregelen toch omzeild. Een nieuw wetsvoorstel maakt aan deze uizondering een einde. Ook voor eenmansacties moet men voortaan toestemming vragen. De autoriteiten kunnen de actie op het laatste moment nog tegenhouden wanneer er sprake is van een ‘noodsitatie of terreurdreiging’.
De dochter van de journaliste Irina Slavina die zichzelf uit protest in brand stak en overleed hield een eenmansprotestactie met de tekst: 'Terwijl mijn moeder levend verbrandde, hielden jullie je mond.'
Een ander voorstel verbiedt de financiering van massameetings uit ‘buitenlandse en anonieme bronnen’. Het betekent dat ngo’s die te boek staan als ‘buitenlands agent’ of via crowdfunding geld ophalen, geen demonstraties kunnen organiseren. Het netwerk van oppositieleider Navalny, die er soms in slaagt om duizenden demonstranten op de been te brengen, wordt ook hierdoor geraakt.
Internetvrijheid
Amerikaanse internetplatforms zoals YouTube, Google, Facebook en Twitter houden af en toe de verspreiding tegen van Russische televisieprogramma’s en massamedia, zo stellen Russische parlementsleden. Het afgelopen jaar zijn 20 ‘feiten van discriminatie en censuur’ geregistreerd tegen onder andere Russia Today, Ria Novosti en Krym 24.
In antwoord op deze censuur kan het ministerie van Buitenlandse Zaken in overleg met het OM sancties instellen. Het kan gaan om boetes, maar ook om gedeeltelijke beperking of complete afsluiting van de platforms in Rusland. Of dat effectief zal zijn, is de vraag. ‘Prima’, zo reageerde Navalny. ‘Laat ze die wet zo snel mogelijk aannemen. Dan gaat het hele land eindelijk over op het gebruik van VPN.' VPN staat voor virtueel particulier netwerk, waarmee het surfgedrag van een gebruiker wordt verborgen.
Verbod op anti-Russische educatie
‘Buitenlandse invloeden’ op educatie buiten de reguliere onderwijsprogramma’s moeten worden gestopt door het ministerie van Onderwijs. De indieners van het wetsvoorstel zeggen dat door gebrek aan regelgeving de voorwaarden zijn geschapen voor ‘een breed spectrum aan propaganda door anti-Russische krachten’ onder scholieren en studenten. De propaganda zou er op gericht zijn om ‘het overheidsbeleid in discrediet te brengen, de geschiedenis te herschrijven en de grondwettelijke orde te ondermijnen’. Hoe men wil gaan controleren of culturele en andere organisaties zich aan de richtlijnen houden, wordt uit het wetsvoorstel niet duidelijk. Het ministerie van Onderwijs krijgt de opdracht een en ander 'te coördineren’.
Pandemie als geschenk
Politiek wetenschapper Jekaterina Schulmann noemde in de podcast van Raam op Rusland en de Rode Hoed de pandemie ‘een geschenk’ voor de machthebbers. ‘Covid-19 verhindert politieke activiteiten, mensen concentreren zich op overleving van henzelf en hun familieleden, ze verliezen hun belangstelling voor het openbare leven. Het is mogelijk om repressieve wetten aan te nemen, terwijl niemand oplet. Deze kans is benut, tot het uiterste benut. De Doema doet haar best om de laatste maanden van haar zitting hiervoor te gebruiken.’
Jekaterina Schulmann: 'Niemand wil scenario à la Belarus.' Schermafdruk YouTube
Volgens Schulmann hoopt het politieke establishment op een kopie van de huidige samenstelling van de Doema als uitkomst van de verkiezingen. De impopulariteit van Verenigd Rusland maakt dit steeds lastiger. Anderzijds is het riskant om de uitslag verregaand te vervalsen, want dit kan uitlopen op straatprotest zoals in Belarus. Niemand wil zo’n scenario, iedereen is bang voor de chaos die daaruit kan voortvloeien. Vandaar dat alles in het werk wordt gesteld om de oppositie in de hoek te drijven en de touwtjes in handen te houden.
Niet uit te sluiten is, meent Schulmann, dat Russische beleidsmakers de verkiezingscampagne gaan opzetten als een strijd tegen de nieuwe Amerikaanse regering van Joe Biden die zich mengt in de interne aangelegenheden van Rusland.
Dan komen de wetswijzigingen met nadruk op buitenlands geld, buitenlandse invloed en buitenlandse agenten goed van pas.
Bronnen: Kommersant, Meduza, BBC Russian, Ria Novosti, NTV, Human Rights Watch, FT