Steeds meer Russen willen sociaal-economische en politieke hervormingen. Dat blijkt uit een rapport van Andrej Kolesnikov van denktank Carnegie en Denis Volkov van het onafhankelijke onderzoeksbureau Levada Centrum. Als deze trend zich doorzet zullen burger en staat steeds verder uit elkaar groeien, concluderen de auteurs. Het rapport werd begin november gepubliceerd in het Russisch. Nu is er ook een Engelse vertaling beschikbaar op de website van Carnegie Moscow Center. Hieronder vindt u de belangrijkste punten.
Protesten tegen verkiezingsfraude op de Sacharovstraat in Moskou, augustus 2019 (foto twitter)
door Redactie
Steeds meer Russen willen veranderingen in het land en de meerderheid zegt in de eerste plaats behoefte te hebben aan sociaal-economische veranderingen. Dit is de boodschap van het rapport ‘Wij wachten op veranderingen’, dat is gebaseerd op enquêtes onder Russische respondenten, gehouden tussen augustus 2017 en augustus 2019.
Na de herverkiezing van Poetin in 2018 is de populariteit van de regering en president Poetin snel gedaald. Dit komt onder andere door de door velen als onrechtvaardig beschouwde ingrijpende verhoging van de pensioenleeftijd en de voortdurende daling van de reële inkomsten van de bevolking. Maar ook het afzwakken van het zogenaamde ‘Krim-effect’ speelt de overheid parten. Direct na de annexatie van de Krim stond Poetins populariteit op een hoogtepunt.
Nu dat effect is uitgewerkt, lukt het de regering steeds minder om het volk te ‘mobiliseren’ door middel van militaristische en antiwesterse retoriek. Hoewel de onvrede van veel Russen zich vooral richt op de regering, op premier Dmitri Medvedev, overheidsfunctionarissen en oligarchen, is ook Poetins populariteit tanende [uit de recentste Levada-peiling van oktober 2019 blijkt dat slechts 24% sympathie heeft voor de president tegenover 37% in 2015. Dat is net zo laag als aan de vooravond van de massale protesten in 2011-2012 – red.].
In mei 2018 peilde het Levada Centrum dat 57% van de ondervraagden voorstander is van ingrijpende veranderingen - in 2017 gold dat voor 42% van de respondenten. De ontevredenheid van de Russische burger werd in september 2018 zichtbaar door het onverwachte verlies van regeringspartij Verenigd Rusland bij de regionale verkiezingen. In meerdere regio’s gingen toen proteststemmen naar kandidaten van de populistische 'systeemoppositie' [de door het Kremlin gedoogde oppositiepartijen - red.] ten koste van kandidaten die loyaal zijn aan de regering.
Burgers laten steeds vaker van zich horen, of het nu gaat om bouwprojecten die weerstand oproepen bij bewoners, het uitsluiten van echte oppositie bij verkiezingen of ongegronde repressie. Ondemocratische besluiten van de overheid stimuleren het ontstaan van een burgermaatschappij. Volgens de auteurs is er een strijd gaande tussen de burgermaatschappij die in gesprek wil met de autoriteiten en de regering die kritiek steeds harder de kop in probeert te drukken door middel van nog repressievere maatregelen en propaganda.
Politieke verandering en in ieder geval meer dialoog tussen burger en staat lijken daarom noodzakelijk. Gebrek aan perspectief op veranderingen binnen het systeem zal de roep om vernieuwingen alleen maar luider maken. Een landelijke peiling in juli 2019 onder 1.600 mensen laat zien dat de behoefte aan radicale veranderingen sinds 2017 alleen maar is toegenomen, van 42% naar 59% van de respondenten.
Wie willen er radicale verandering?
Van de respondenten die radicale verandering willen
* is 80% kritisch op het huidige regime. Zij willen dat president Poetin na 2024 stopt.
* is 63% tussen de 40 en 54 jaar, onzeker over hun positie op de arbeidsmarkt en ontevreden over de pensioenhervorming.
* is 62% hoger opgeleid.
* woont 60% in middelgrote steden.
Geen behoefte aan verandering hebben vooral de lager opgeleiden, mensen ouder dan 55 jaar met een conservatieve inslag en inwoners van Moskou (18%). Dat laatste is te verklaren door de relatief hoge levensstandaard in de Russische hoofdstad die in schril contrast staat met de rest van het land.
Welke veranderingen?
Mensen hebben allereerst behoefte aan veranderingen in de sociaal-economische sfeer, blijkt uit enquêtes met zowel open als gesloten vragen. Als meest urgente problemen worden in augustus 2019 prijsstijgingen (59%), armoede en verarming van de bevolking (42%), corruptie (41%) en groeiende werkloosheid (36%) genoemd. Terwijl prijsstijgingen en armoede altijd al als grote problemen werden genoemd, is de zorg over corruptie nog nooit zo groot geweest (41%).
Steeds meer mensen spreken zich uit tegen het politieke establishment
Nu de onvrede over de huidige economische situatie toeneemt en de populariteit van de regering afneemt spreken mensen zich steeds duidelijker uit tegen het politieke establishment. De ergernis over de zelfverrijking in kringen rondom de machthebbers groeit. De onvrede in de samenleving richt zich vooral tegen overheidsfunctionarissen en de grote bedrijven die net als de kring rondom president Poetin profiteren van de huidige situatie, ten koste van de levensstandaard van gewone burgers.
Protest in Moskou tegen de arrestatie van demonstranten, juni 2019 (foto Pjotr Sauer)
Op een open vraag welke veranderingen als eerste moeten worden doorgevoerd noemde 13% ‘verandering van regering, president en overheid’. Dat mensen zich nu expliciet uitspreken voor een nieuwe regering en zelfs president is volgens de auteurs een opvallende verschuiving ten opzichte van een eerdere peiling in 2017. De meeste respondenten (24%) gaven echter prioriteit aan het verhogen van salarissen, pensioenen en de levensstandaard.
Opmerkelijk is ook dat de meerderheid van de ondervraagden (53%) vindt dat hervormingen slechts mogelijk zijn als het politieke systeem verandert (34% meent dat vernieuwingen binnen het huidige systeem mogelijk zijn). De auteurs verwachten dan ook dat de onvrede met de huidige situatie steeds zichtbaarder zal worden in verschillende soorten protestacties.
Tegelijkertijd noemt slechts een minderheid 'meer democratie' noodzakelijk. Op de vraag welke verandering prioriteit heeft koos 45% voor daling van de prijzen en minder dan 10% voor democratisering van het politieke systeem. Ook andere immateriële zaken zoals onafhankelijke rechters (8%) en uitbreiding van de democratische rechten en vrijheden (4%) hebben slechts voor een minderheid prioriteit. Het bevolkingssegment dat roept om meer democratie is overwegend jong, hoogopgeleid en woont in grote steden. Maar ook binnen deze groep plaatst slechts 15% democratiseringsmaatregelen bovenaan zijn lijstje.
Ecologie als politiek probleem
Problemen die door de jaren heen urgent blijven, zijn stijgende werkeloosheid, ontoegankelijke gezondheidszorg en sociale ongelijkheid, maar ook milieuvervuiling. Symbool hiervoor staat het probleem rondom de afvalverwerking op stortplaatsen in de regio Moskou en in de regio Archangelsk. Het storten van afval uit Moskou in regio’s buiten de hoofdstad veroorzaakte in 2018-2019 een golf van protest in verschillende provincies van het land. Hierbij vallen zorgen over luchtvervuiling samen met de onvrede over corrupte overheidsbelangen in staatsaankopen. Onder armere lagen van de bevolking is boosheid over de verhoogde prijzen voor het ophalen van vuilnis en dat maakt de afvalproblematiek niet alleen een ecologisch, maar ook een sociaal-economisch en politiek probleem.
Welke leider biedt perspectief?
Poetins populariteit daalt en de president wordt steeds meer verantwoordelijk gehouden voor de problemen in het land. Slechts 16% van de respondenten acht Poetin het beste in staat om met een plan voor hervormingen te komen, maar toch staat hij daarmee procentueel nog steeds bovenaan. Volgens de auteurs is dit ook tekenend voor de ‘inertie’ van het Russische autoritaire systeem: er is geen enkel uitzicht op een alternatief en de politieke onverschilligheid is groot omdat burgers het gevoel hebben dat het toch niet uitmaakt wie er aan de macht staat.
Doemaleden Zjirinovski (LDPR) en Zjoeganov (KPRF) die genoemd worden als mogelijke opvolger van Poetin (Kremlin.ru)
Andere leiders die in staat worden geacht om hervormingen door te voeren trekken een stuk minder stemmen. Genoemd worden de parlementaire leiders Vladimir Zjirinovski (9%) van de populistische Liberaal-Democratische Partij van Rusland (LDPR) en Gennadi Zjoeganov (5%) en Pavel Groedinin (4%) van de Communistische partij (KPRF). Beide partijen behoren tot de 'systeemoppositie'. Ook is er een opmerkelijk gedeelde vijfde plaats voor corruptiebestrijder Aleksej Navalny (3%) met defensieminister Sergej Sjojgoe (3%).
Hoewel Moskovieten over het algemeen tevreden zijn over de situatie in hun stad, genieten oppositiepolitici in Moskou steeds meer populariteit en krijgen hun namen meer bekendheid. Volgens de auteurs heeft dit te maken met de onvrede van Moskovieten over de situatie van het land in zijn geheel, maar is er ook sprake van een tweedeling in de hoofdstad. Zo zien de meeste inwoners van Moskou Vladimir Poetin met afstand als de beste hervormer (met 20%), maar staan oppositieleider Aleksej Navalny en communist Gennadi Zjoeganov op een gedeelde tweede plaats met 10%. Op de vierde plaats (5%) staat Ilja Jasjin, sinds 2016 het hoofd van de deelraad in het Moskouse Krasnoselski district en één van de leiders van de protestbeweging van afgelopen zomer.
Meer of minder overheid
Een groot deel van de ondervraagde Russen (74%) vindt dat de overheid zich actief moet bemoeien met de economie, terwijl slechts 18% voorstander is van zo min mogelijk overheidsbemoeienis. Deze laatste groep bestaat vooral uit jonge, goed verdienende ondernemers. Van de 55 plussers en minderbedeelden is maar liefst 80% voor een sterkere rol van de overheid in de economie, zelfs als diezelfde overheid als niet-effectief wordt beschouwd. Voor 79% van de inwoners van kleine steden geldt hetzelfde. Deze mensen zien hulp van de staat als enige uitweg uit hun sociaal-economisch belabberde situatie.
Ook Moskovieten hebben relatief veel vertrouwen in overheidsregulering. Dit is te verklaren door de harde maar efficiënte hand van burgemeester Sergej Sobjanin, die de stad ingrijpend wist te moderniseren. Volgens de auteurs overheerst in Rusland het ‘pragmatisch paternalisme’: ‘pak wat de overheid te geven heeft’. Weinig Russen zijn bereid meer te betalen voor gezondheidszorg (20%), onderwijs (11%) of woonlasten (5%), omdat zij niet geloven dat het duurder maken van deze diensten de kwaliteit zal verbeteren.
Overigens zijn ongeveer evenveel mensen in Rusland voor een democratische verdeling van de macht over elkaar controlerende instituten (46%: vooral jongeren, welgestelden en ondernemers) als voor autoritaire macht in de handen van één persoon (45%: armen, 55 plussers, inwoners middelgrote steden, gepensioneerden en mensen die geen internet gebruiken).
Geen invloed
Een meerderheid (ongeveer 60% van de respondenten) gelooft niet invloed te kunnen uitoefenen op veranderingen in eigen land. Net als uit andere onderzoeken blijkt ook deze keer weer dat veel Russen niet het idee hebben iets ten goede te kunnen veranderen door te stemmen, liefdadigheid te bedrijven of deel te nemen aan protestacties. De rest (40%) denkt enige invloed te hebben door zich te verenigen met andere mensen voor de goede zaak. Dit zijn vooral mensen onder de veertig, welgestelden en inwoners van Moskou.
Protest in Moskou tegen internetcensuur, maart 2019 (foto twitter)
Door de bank genomen zijn Russen niet uit op revolutie maar willen zij in de eerste plaats sociaal-economische veranderingen. Toch groeit ook de behoefte aan politieke veranderingen, omdat men begrijpt dat de oorzaken van de sociaal-economische problemen uiteindelijk terug te voeren zijn op de politiek en corruptie. Volgens een meerderheid van de Russen moet de staat een grote rol blijven spelen in het verbeteren van de levensstandaard. De burger is niet bereid zelf de prijs te betalen voor verbeteringen in de levensstandaard, omdat men van mening is dat de staat zichzelf voortdurend verrijkt en hoognodig wat moet teruggeven.
Als de vraag naar politieke hervormingen met hetzelfde tempo blijft groeien als de afgelopen twee jaar, dan zal roep om meer politieke vrijheden alleen maar luider gaan klinken, concluderen de onderzoekers. Wil de overheid het huidige populariteitsniveau behouden, dan zal zij haar bestuursvorm moeten moderniseren en politieke vrijheden een kans moeten geven. Vooralsnog doet de staat het tegenovergestelde en wordt alleen maar autoritairder. De auteurs van het rapport verwachten niet dat dit binnenkort zal veranderen en zij voorzien dat de staat in zijn ontwikkeling achter zal blijven lopen op de burgers.