In Rusland heeft het complotdenken vaste voet aan de grond gekregen. ‘De mensen worden gebruikt’: met dit argument probeert de macht protesten van hun betekenis te ontdoen of in diskrediet te brengen. De keerzijde daarvan is dat het Kremlin het contact met de werkelijkheid verliest omdat het niet begrijpt dat de mens in staat is te veranderen, schrijft cultuurcriticus Andrej Archangelski.
door Andrej Archangelski
In Jekaterinburg kwam er in mei 2019 massaal protest op gang tegen de bouw van de St.-Catherinakerk. De plaatselijke overheid wilde beginnen met de bouwwerkzaamheden in het park, de enige plek waar stedelingen konden recreëren. Het aantal demonstranten zwol in een tijd van vier dagen aan tot vijfduizend man. Lokale fastfoodketens voorzagen hen van gratis eten. ‘Ineens doken er geluidsapparatuur, gratis pizza en een celliste in het plantsoen op...’ Het gezagsgetrouwe dagblad Komsomolskaja Pravda liet weten dat Russen niet onafhankelijk in staat zijn tot een dergelijke organisatie en solidariteit. De verslaggever van de krant beweerde dat het protest tegen de kerk volgens de ‘Majdanmethode’ verliep en werd georganiseerd vanuit het buitenland. Het is de standaardreactie van propagandisten: ze weten zeker dat demonstranten het voor geld doen.
Man demonstreert in de plaats Klin met leuze 'Rusland is geen vuilnisbelt'. Foto CC 4.0 international
Ondertussen is het aantal protestdemonstraties in Rusland het afgelopen jaar fors toegenomen: tegen stortplaatsen (regio Moskou en district Archangelsk), tegen het veranderen van districtsgrenzen (Dagestan), tegen illegaal bouwen (Moskou) en tegen oneerlijke verkiezingen (Moskou en het Verre Oosten). De mensen weten dat het voor hen nu de enige manier is om invloed uit te oefenen op lokale overheden. Het Kremlin wordt soms tot concessies gedwongen (zoals in Jekaterinburg), toch hoeft het voor de huidige protesten niet bang te zijn: meestal brengen demonstranten niet-politieke eisen naar voren en zijn ze betrekkelijk gering in aantal. Het Kremlin vreest iets anders: dat demonstreren voor Russen de gewoonste zaak wordt.
Daarom probeert het protestdemonstraties op ideologisch vlak te bestrijden, met gebruikmaking van postmoderne middelen. Met behulp van de gecontroleerde media praat men nu het idee aan dat demonstraties slechts een wapen zijn in handen van iemand in een machtspositie: van oligarchen, geheime diensten of ambtenaren die hun eigen belang nastreven. Het gaat dan om ‘een strijd tussen kongsi’s’, ‘financiële belangenstrijd’ of ‘strijd om invloed’. In alle oprechtheid demonstrerende, eenvoudige lieden blijken daarbij slechts pionnen in andermans schaakspel. ‘De mensen worden gebruikt’: met dit argument probeert de macht de protesten van hun betekenis te ontdoen of in diskrediet te brengen.
Oprecht demonstrerende lieden blijken slechts pionnen in andermans schaakspel
En met succes. Onlangs was er het geruchtmakende incident rond de arrestatie van de journalist Ivan Goloenov die onder druk van de samenleving al snel werd vrijgelaten. Ogenschijnlijk een volslagen normale reactie van de samenleving op onrechtvaardigheid, waarna het Kremlin besloot in te binden. Maar al heel snel probeerde men ook dit incident als ‘een stammenstrijd’ af te doen. Het artikel hierover verscheen notabene in een liberale krant, de Novaja Gazeta. Hierin werd de zaak Goloenov uitgelegd als het resultaat van een onderlinge strijd tussen de geheime diensten: wie Ivan steun heeft betuigd is ongewild deelnemer geworden in een vreemd machtsspel.
In Rusland heeft het universele complotdenken vaste voet aan de grond gekregen. Dat komt vooral de autoriteiten zelf goed uit: het suggereert dat niets afhangt van de actie die mensen zelf ondernemen.
Kleurenrevoluties
Het complotdenken is geen novum in deze wereld. Er is altijd wel iemand in uw kennissenkring te vinden die welk voorval ook verklaart met behulp van een complottheorie. Complotdenken is tevens een maatschappelijk afweermechanisme in tijden van grote sociale aardverschuivingen. Zo doken er in de jaren negentig een hoop ‘volkse’ varianten op als verklaring voor de ondergang van de Sovjet-Unie, variërend van een samenzwering van de CIA tot buitenaardse inmenging. Het is tot daaraan toe als het om de zottenpraat van een enkeling gaat, maar het verandert de zaak als deze bijkans uitgroeit tot de officiële ideologie van een hele staat. ‘De eeuwige strijd van het Westen tegen Rusland’ – een centrale propagandathese – is in wezen een klassieke complottheorie en vrijwel alle gebeurtenissen worden er vandaag de dag mee verklaard.
Wat gaf de aanzet tot deze nieuwe psychose? De verklaring is uiteraard dat het Kremlin geschrokken is van de kleurenrevoluties die zich begin deze eeuw hebben voltrokken op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie en in Aziatische landen. De afgelopen twintig jaar speelden zich daar zo’n tiental revoluties af: de Georgische Rozenrevolutie van 2003, twee revoluties in Kirgizië, een revolutie in Moldavië (2009) en de overwinning van de oppositie in Armenië (2018). Vreedzame protesten zijn heel gewoon geworden in landen van de voormalige Sovjet-Unie. ‘Menigtes van zeven- tot tienduizend man op de Roestaveli-boulevard in Tbilisi zijn de laatste jaren een normaal verschijnsel. Demonstreren bij het parlement is een soort Georgische nationale sport om de regering bij de les te houden’, schrijft Ia Bartelli, journaliste van het tijdschrift Ogonjok.
Maar een dergelijke normalisering is nu net waar de Russische machthebbers zo beducht voor zijn. Vooral de twee Oekraïense Majdanrevoluties in 2004 en 2014 hebben hen schrik aangejaagd. Het Kremlin moest een eenvoudige en begrijpelijke verklaring vinden voor de revoluties, om daarmee het thema van het massale ongenoegen over de machthebbers te vermijden. En complottheorieën wisten het ontstaan van de revoluties met succes te verklaren.
Elk protest in buurlanden, maar ook binnenslands, wordt tegenwoordig als een wereldcomplot uitgelegd, als inmenging van de Amerikaanse regering en een poging druk uit te oefenen op Rusland.
Spontaniteit en toeval bestaan niet
De Russische propaganda legt uit dat het bij geen enkele revolutie of ‘Majdan’ gaat om een spontane reactie tegen onrechtvaardigheid, maar om specifieke, tegen Rusland gerichte, westerse machinaties (‘exportrevoluties’, ‘oranjemethodes’). Weliswaar verandert de retoriek van het Kremlin als er in Duitsland wordt gedemonstreerd tegen immigranten, of in Frankrijk tegen de regering (gele hesjes): in zo’n geval noemt men dat ‘de logische onvrede van EU-burgers’. Maar in principe ontkent het Kremlin dat burgers zelfstandig, uit eigen wil activiteiten ontplooien.
Men praat het idee aan dat geen enkele protestdemonstratie of revolutie ooit een natuurlijk karakter kan hebben. Ze zijn altijd door een geheimzinnige, machtige persoon georganiseerd en in laatste instantie altijd gericht ‘tegen Rusland’. De politicoloog en amerikanist Vitali Sjklarov schrijft: ‘Het wereldbeeld van het Kremlin suggereert dat alles wat in de buurlanden gebeurt onvermijdelijk met Moskou te maken heeft. Zo werkt het grootmachtsdenken. Als er in buurlanden regeringsleiders worden ‘afgezet’ of (mijn god!) niet worden herkozen – schiet bij ons het politieke establishment in een kramp’.
Ter wille van het complotdenken heeft Rusland zelfs het heilige symbool van de Sovjetideologie opgeofferd – de Oktoberrevolutie van 1917. In 2017, een eeuw na dato, is er meermalen door regeringsmedia op gezinspeeld dat ook deze revolutie het gevolg was van ‘een westerse samenzwering tegen Rusland’, doorgevoerd met Duits geld. (In speelfilms zijn alle historische gebeurtenissen tegenwoordig het resultaat van een strijd tussen geheime diensten en andere machtige instanties.)
Filosofie van de achterdocht
De autoriteiten zijn uiteindelijk zelf gaan geloven in een algehele complottheorie. Dat heeft in Rusland geleid tot een nieuwe officieuze ‘filosofie van de achterdocht’. Haar eerste postulaat: niets hangt van de mens zelf af. Deze filosofie ontkent dat de mens in staat is tot het nemen van zelfstandige besluiten en het veranderen van de wereld. Het Kremlin gaat ervanuit dat elk mens gedetermineerd wordt door zijn lichamelijke gesteldheid en materiële behoeften (wat tevens het mensbeeld is van het marxisme). De tweede hoofdthese van deze ideologie is de ontkenning van algehele vooruitgang. Over het geheel genomen verandert mens noch wereld. Geschiedenis en mensheid blijven in essentie onveranderlijk. Vandaar ook de stelling over ‘het onveranderlijke Rusland’ en het eeuwige conflict tussen Rusland en de westerse beschaving.
Een afzonderlijk individu doet er in dit denkkader niet toe. Al net zo kijkt de propaganda naar hele landen als Letland of Estland, Oekraïne, Georgië of Moldavië – die hebben vanuit propagandistisch perspectief geen eigen stem in de internationale verhoudingen, maar zijn slechts werktuigen in handen van de Europese Unie. Terwijl de VS op hun beurt hun wil opleggen aan de EU. Maar de VS handelen zelf ook niet uit vrije wil, want uiteindelijk wordt alles beslist door ‘de geldmagnaten van Wall Street’ die een geheime wereldregering vormen.
Kremlin-ideologie is mengeling van marxistisch en religieus noodlotsdenken
‘De geschiedenis kent geen toeval’, is een stelling die Kremlinpropagandisten vaak herhalen. Dienovereenkomstig hangt in hun visie op de geschiedenis van Rusland en de hele wereld niets af van wat mensen willen of verlangen. Door geschiedenis en geografie is alles ‘voor ons een uitgemaakte zaak’. Dat is het wereldbeeld van het Kremlin vandaag de dag: ‘een wereld zonder toeval’. In een dergelijke opvatting is elke revolutie in hogere zin inmenging, ondermijning van de Geschiedenis.
Het doet al met al sterk denken aan de leer van de voorzienigheid, een geschiedopvatting waarin alles door een hogere wil is voorbeschikt. In Rusland is deze visie, hoe vreemd ook, in vruchtbare aarde gevallen. De belofte van het Sovjetmarxisme dat ‘in overeenstemming met de ijzeren wetten van de geschiedenis het kapitalisme onvermijdelijk ten onder zal gaan en het communisme in de hele wereld zal zegevieren’ (Karl Marx), kan als het equivalent van een religieuze profetie worden opgevat. De huidige Russische ideologie is een mengeling van communistische en religieuze eschatologie.
Vertekend wereldbeeld
Complotdenken kan een handig middel zijn om sturing te geven aan een postsovjetmaatschappij waarin democratische instincten ontbreken en men geneigd is tot irrationele verklaringen. Maar zo’n visie leidt uiteindelijk wel tot een vertekend wereldbeeld en een foute inschatting van de politieke realiteit. De wereld van vandaag is niet statisch. Integendeel, ze is dynamisch en kenmerkt zich door spontaniteit, mobiliteit, onafhankelijkheid en solidariteit. De moderne wereld hangt van toeval aan elkaar – wat niet alleen risico inhoudt, maar de mens ook nieuwe kansen biedt. Het beroemde boek van Karl Popper, The Open Society and its Enemies, is gewijd aan dit inzicht. Een andere filosoof en psycholoog, Erich Fromm, schreef dat spontaniteit de garantie is voor ‘het kwalitatieve voortbestaan van het leven’.
Dat het Kremlin spontaniteit en toeval in het politieke leven negeert en geen rekening houdt met het individu, leidt in de planning tot strategische vergissingen. Het Kremlin blijft de voormalige Sovjetrepublieken beschouwen als in essentie onveranderlijk, het meent dat de mentaliteit van de postsovjetmens al dertig jaar onveranderd is gebleven, dat zij in meerderheid naar de Sovjet-Unie terugverlangen en dat ze ‘pro-Russisch’ zijn.
Het meest sprekende voorbeeld: in 2014 was het Kremlin ervan overtuigd dat, wat Rusland ook zou doen, het op zijn minst door de helft van de Oekraïense bevolking gesteund zou worden. Er volgde een ontgoocheling van jewelste: zoals bekend steunde een meerderheid van de Oekraïense burgers in 2014 het beleid van de eigen regering. Het Kremlin wil niet accepteren dat mensen die sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in onafhankelijke landen hebben geleefd, nu anders tegen de wereld aankijken. Bij propagandisten leidt dit telkens weer tot oprechte verbazing en nieuwe woede-uitbarstingen, zoals onlangs nog naar aanleiding van de tegen het Kremlin (niet tegen Rusland) gerichte protesten in Georgië.
Hoe belachelijk ook, het grootste probleem van het Kremlin is dat het niet gelooft in de mens, dat hij in staat is te veranderen. Dat leidt ook tot een verkeerde beoordeling van de binnenlandse situatie.
Mondige burgers
De ‘stad’ Sjiës, een treinstation op de grens van het district Archangelsk en de republiek Komi, is symbool komen te staan voor het nieuwe burgerverzet in Rusland. De autoriteiten besloten tot de aanleg van een stortplaats in het noorden voor de afvoer van vuilnis uit Moskou, maar lokale bewoners braken een bouwlocatie bij het station af in een poging de werkzaamheden te verstoren. Het verzet houdt al maandenlang aan. Dergelijk voorbeelden zijn nieuw in Rusland. Dat de samenleving zich zo snel achter de journalist Ivan Goloenov heeft geschaard, is een ander voorbeeld van nieuwe solidariteit.
Voor autoritaire regimes komt het altijd onverwacht als onderdanen in mondige burgers veranderen
Protesten worden standaard, gaan deel uitmaken van de politieke cultuur. De nieuwe mobiliteit en solidariteit veranderen de Russische maatschappij. Mensen ontwikkelen massaal een eigen politieke intuïtie. Een individuele morele stellingname gaat zwaarder wegen dan comfort, eigen voordeel en zelfs persoonlijke veiligheid. In de 21e eeuw is de politiek voor jongeren een nieuw middel aan het worden om de eigen identiteit te bepalen, om ‘jezelf te worden’. Uit dit alles blijkt dat zelfs de Russische maatschappij geleidelijk aan het veranderen is.
En juist die belangrijke maatschappelijke veranderingen wil het Kremlin niet onder ogen zien. Het wil niet onder ogen zien dat de maatschappij in Rusland en de hele wereld voor de zoveelste keer, in het kielzog van de techniek, veranderd zijn. Dat heeft wel eerder tot algehele omwentelingen geleid, maar voor autoritaire regimes komt het altijd weer onverwacht wanneer onderdanen in mondige burgers veranderen.