In memoriam Ljoedmila Aleksejeva (1927-2018)

Op 8 december stierf de grand old lady van de mensenrechten, Ljoedmila Aleksejeva. Ze was in 1976 een van de oprichters van de eerste Helsinkigroep voor de mensenrechten en vocht tot haar laatste snik voor rechtvaardigheid en de ontwikkeling van een burgermaatschappij in Rusland. ‘Al red ik maar één persoon, dan is dat al een grote vreugde,’ zei Aleksejeva.

Ljoedmila Aleksejeva houdt een éénmans-piket 'Ik ben tegen de wet van de sadisten'. Eenmansdemonstraties zijn de enige demonstraties die gehouden mogen worden zonder toestemming van de overheid.

door Laura Starink

In 2007 bezocht ik Ljoedmila Aleksejeva met enige regelmaat in haar Moskouse appartement bij de Arbat. Bij een van die bezoeken zei ze me: ‘Geef ons nog vijftien jaar en Rusland is een moderne democratie’. Ze dacht toen al dat ze dat zelf niet meer zou meemaken. Aleksejeva, grande dame van de mensenrechten, stierf op 8 december in een ziekenhuis in Moskou. Ze werd 91 jaar. Een democratie is Rusland niet geworden, al heeft zij tot haar laatste snik gestreden voor mensenrechten en de rechtsstaat.

‘Voor velen was zij en zal zij de ziel van de mensenrechtenbeweging blijven, een voorbeeld dat we waardig moeten navolgen,’ aldus de Moskouse Helsinki Groep, die ze heeft opgericht en de laatste decennia geleid.

Tijdens een van mijn bezoeken belde een Kaukasiër aan die Roeslan heette. Er moesten petities ondertekend, een doodzieke Tsjetsjeen moest met spoed geopereerd worden, er moest gelobbyd worden bij Poetins ombudsman voor de mensenrechten en Aleksejeva moest een goed woordje doen bij haar contacten in de Doema voor bepaalde mensen in nood. Aleksejeva handelde alles snel en zakelijk af, pleegde nog een paar telefoontjes, zeeg achterover in de kussens van de bank en zuchtte: 'Mijn bloeddruk!' Business as usual.

Aleksejeva werd geboren in Jevpatoria op de Krim in 1927 en studeerde archeologie in Moskou. In 1976 was ze met Andrej Sacharov en Joeri Orlov een van de oprichters van de Moskouse Helsinkigroep voor de mensenrechten, een uitvloeisel van de Akkoorden van Helsinki, waarin Oost en West in 1975 afspraken hun grenzen te respecteren. In ruil daarvoor beloofde de Sovjet-Unie te stoppen met mensenrechtenschendingen.

De Helsinkigroep besloot de sovjet-autoriteiten aan die belofte te gaan houden door te protesteren tegen de arrestatie van dissidenten. De groep werd snel opgerold en meer dan 50 leden werden gearresteerd. Aleksejeva ontvluchtte in 1977 met haar gezin het land en woonde 13 jaar in Amerika. De Helsinkigroep vond navolging in talloze landen ter wereld.

KGB aan het hoofd

In 1993, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, keerde Aleksejeva terug en in 1996 blies ze de Helsinkigroep nieuw leven in. Ze werd voorzitter. Ze had goede hoop dat er in Rusland langzaamaan een heuse burgermaatschappij zou ontstaan. Die droom is niet uitgekomen.

Dat Boris Jeltsin de KGB’er Poetin tot president van Rusland had gezalfd noemde Aleksejeva destijds tegenover mij een misdaad. ‘KGB of FSB, dat maakt niks uit, het is dezelfde organisatie met dezelfde mensen. Hun methoden zijn hetzelfde gebleven: onderdrukken, liegen, de wet overtreden, ja zelfs moorden en wat je maar wilt. De FSB is de baas in dit land.’

Geleidelijk aan is Aleksejeva in Rusland tot het mensenrechten-establishment gaan behoren. Direct contact met de machthebbers schuwde ze niet. Ze werd lid van de presidentiële Raad voor de Mensenrechten en kapittelde de president daar regelmatig over vervolging van onschuldige burgers.  In 2012 verliet ze de Raad wegens het neerslaan van de demonstraties tegen verkiezingsfraude waaraan tienduizenden Moskovieten deelnamen.

Aleksejeva sprak zich uit tegen de annexatie van de Krim, waar ze geboren was en uitte haar afschuw over de moord op oppositiepoliticus Boris Nemtsov. De annexatie noemde ze in een interview met Deutsche Welle een 'krankzinnig avontuur met ondoordachte gevolgen waar we nog heel lang voor zullen moeten betalen'. De Russen moeten ophouden te luisteren naar de 'kwaadaardige uitspraken op onze televisie, maar hun eigen verstand gebruiken en zich tegen de Oekraïners gedragen zoals ze dat verdienen, namelijk: goed. En de Oekraïners moeten begrijpen dat als onze overheid zich agresssief tegen hen gedraagt, dat dan helemaal niet betekent dat alle Russen gelukkig zijn dat de Krim "van ons" is'.

Later keerde ze terug in de Raad omdat ze het belangrijk vond direct contact met de overheid te houden. Zo had ze twee keer per jaar de gelegenheid Poetin direct aan te spreken op zijn mensenrechtenbeleid. In een interview voor Deutsche Welle in 2015 zei ze van plan te zijn Poetin te bevragen over de omstreden wet op de maatschappelijke organisaties die het etiket ‘buitenlandse agent’ moeten dragen omdat ze fondsen uit het buitenland aannemen. Door die wet zijn tientallen ngo’s in Rusland opgeheven.

Aleksejeva zei hem te willen vragen: ‘Waarom is het prijzenswaardig als Gazprom of ondernemers geld uit het buitenland aannemen, wat beschouwd wordt als een investering. Ons land leent geld in het buitenland en ook dat wordt goedgekeurd. Waarom wordt een welzijnsorganisatie dan beschouwd als buitenlandse agent als zij buitenlands geld aanneemt en in het belang van haar eigen land handelt? Ik begrijp dat wantrouwen niet.’

Vele prijzen

Aleksejeva kreeg voor haar werk internationale prijzen als de Vaclav Havel-prijs van de Raad van Europa, de Zweedse Olof Palme-prijs, de Sacharov-prijs van het Europees Parlement en het Franse Légion d’Honneur. Poetin gaf haar in december 2017 een staatsonderscheiding voor haar mensenrechtenwerk, wat in sommige mensenrechtenkringen in Rusland leidde tot opgetrokken wenkbrauwen. Hij bezocht haar zelfs thuis op haar negentigste verjaardag en prees haar principiële gedrag.

In een reactie op haar dood zei Poetins woordvoerder Peskov dat de president ‘grote waardering had voor haar bijdrage aan de ontwikkeling van de burgermaatschappij in Rusland’.

Kenneth Roth, directeur van Human Rights Watch in New York twitterde dat we met haar dood ‘een reus onder de mensenrechtenverdedigers hebben verloren – een moedig, principieel verdediger van de rechten van alle Russen van de donkere sovjet-dagen tot de donkerder wordende dagen van Poetin’.

‘Al red ik maar één persoon, dan is dat al een grote vreugde,’ zei Aleksejeva eens. Enkele dagen voor haar dood veroordeelde een rechtbank in Moskou mensenrechtenactivist Lev Ponomarjov (77) tot 25 dagen gevangenstraf wegens de organisatie van een demonstratie tegen het oppakken van activisten. Terwijl hij naar zijn detentieplaats werd vervoerd zei Ponomarjov dat zijn land ‘langzamerhand naar massale politieke repressie kroop.’

Vladimir Poetin zal de begrafenis van Aleksejeva opluisteren; Lev Ponomarjov kreeg van de rechter geen toestemming om de cel te verlaten om zijn oude medestrijder de laatste eer te bewijzen.