Het Associatieverdrag is een veelomvattend akkoord met afspraken over gemeenschappelijke waarden en principes, zoals democratie, rechtsstaat, respect voor mensenrechten en fundamentele vrijheden, goed bestuur en markteconomie. Het akkoord behelst:
- Samenwerking in buitenlandse politiek en veiligheid, met nadruk op conflictpreventie en crisisbeheersing.
Een handelsakkoord, dat verder gaat dan afspraken over vrijhandel. Oekraïne past zijn industriële producten aan de Europese normen aan, zoals de standaard voor voedselveiligheid. Ook de openbare aanbesteding zal worden ingericht naar Europees voorbeeld. - Afspraken over justitie en veiligheid, bijvoorbeeld over bestrijding van witwassen, drugshandel en georganiseerde misdaad. Als deze voldoende zijn nagekomen, mogen Oekraïense burgers visumvrij naar Europa reizen.
- Samenwerking in de energiesector, met name leverantiezekerheid, integratie van de energiemarkten, duurzame energie en veiligheid van kernenergie-installaties.
- Gedetailleerde afspraken over de afstemming van 28 economische sectoren in Oekraïne op de EU, variërend van milieu tot banken en verzekeringen.
Is het verdrag een opstapje naar EU-lidmaatschap?
Het klopt dat Oekraïne zijn regels aan de eisen van de EU aanpast. Daarvoor krijgt het financiële en technische steun bij hervormingen. Maar Europa heeft met het voortijdige lidmaatschap van Bulgarije en Roemenië haar les geleerd. De EU heeft in de ergste crisis van haar bestaan geen behoefte aan een extra probleem erbij. Bekend is geworden dat vijf EU-landen, waaronder Nederland, bij het opstellen van het akkoord het idee van een opstapje expliciet hebben verworpen. Er is voor Oekraïne dus voorlopig geen enkel uitzicht op lidmaatschap. Oekraïners snappen dat heel goed.
Gaat het Associatieverdrag ons veel geld kosten?
Het akkoord zelf verplicht de EU niet om Oekraïne bij te staan. Maar vanaf 2015 heeft de Europese Commissie 11 miljard euro uitgetrokken voor financiële en technische steun. In maart 2015 keurde de Europese Commissie 1,8 miljard euro aan leningen goed, bedoeld om de betalingsbalans en het budget van Oekraïne te stutten. Dit is geen 'extra' geld dat voorvloeit uit het akkoord, maar geld dat voor nabuurlanden van de EU gereserveerd is. Het geld is gekoppeld aan het doorvoeren van hervormingen. Daarnaast geeft Europa humanitaire hulp – bijvoorbeeld aan binnenlandse vluchtelingen – en worden invoertarieven verlaagd.
Schiet Nederland iets op met het Associatieverdrag?
Het doel van het verdrag is dat Oekraïne veiliger, stabieler en welvarender wordt. Omdat Oekraïne aan de EU grenst, zo is de gedachte, is het in het belang van Europa om het land perspectief te bieden. Vrijhandel en hervormingen kunnen bewerkstelligen dat Oekraïners een toekomst in eigen land zien. Of dat zal lukken hangt af van het doorzettingsvermogen van de hervormers en het gedrag van Rusland. Zonder het verdrag, zo denken de hervormers in Oekraïne, zal het land economisch wegzinken en is de kans groot dat het een radicale nationalistische koers inslaat.
Maar de economische betrekkingen met Oekraïne stellen toch niets voor?
Inderdaad, de economische betrekkingen hebben niet veel om het lijf. In 2015 exporteerde Nederland voor 700 miljoen euro naar Oekraïne en bedroeg de import 600 miljoen. Naar het ongeveer even grote Polen (ruim 38 miljoen inwoners) exporteerde Nederland voor 9 miljard. Maar tien jaar eerder was ook dat slechts 3 miljard. Het Associatieverdrag kan zakendoen met Nederland op den duur bevorderen. Oekraïne is een grote afzetmarkt, met ruim 40 miljoen inwoners. Het land is voor de Nederlandse agro-industrie aantrekkelijk. Het heeft veel rijke grond en behoefte aan landbouwexpertise.
Zonder het verdrag was er toch geen oorlog in Oekraïne uitgebroken en was er toch geen conflict met Rusland ontstaan?
Het verdrag is terug te voeren op het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. De drie Baltische staten werden lid van de EU en later van de NAVO. Andere vroegere Sovjet-republieken werden daarvan afgehouden, mede onder druk van Moskou. Om hen toch iets te bieden, werd in 2009 het Oostelijk Partnerschap opgericht. Rusland maakte tot 2013 geen bezwaar tegen de relatie EU-Oekraïne. Vanaf 2007 werd er onderhandeld over een Associatieverdrag. Zelfs de pro-Russische president Janoekovitsj was een voorstander.
Het verdrag zou op 29 november 2013 in Vilnius worden ondertekend, maar na zware druk van de Russische president Poetin zag Janoekovitsj ervan af. Dat leidde tot massaal volksprotest in Kiev, dat eind februari 2014 uitliep op een bloedbad. Janoekovitsj vluchtte naar Rusland. Poetin annexeerde de Krim en stuurde militairen en wapens naar Oost-Oekraïne.
Met Moldova en Georgië heeft de EU intussen ongestoord een soortgelijk associatieverdrag gesloten. De reactie van Rusland op het akkoord met Oekraïne was niet voorzien.
Ligt Oekraïne niet gewoon in de invloedssfeer van Rusland, waar de EU niets te zoeken heeft?
Invloedssfeer is in Europa een begrip uit de tijd van de Koude Oorlog, toen landen onder exclusieve overheersing van een machtige buitenlandse mogendheid vielen. Ook de EU heeft een invloedssfeer, maar zij beheert die door middel van 'soft power' en niet door te dreigen met geweld. Landen die zich aansluiten bij de EU doen dit omdat ze aangetrokken worden door het perspectief van welvaart, veiligheid, rechtsstaat en democratie.
De gedachte dat Oekraïne zich nu eenmaal in de invloedssfeer van Rusland bevindt en niet mag kiezen voor de EU, gaat ervan uit dat Rusland zijn bondgenoten mag gijzelen en dat Oekraïne geen zelfstandige staat is.
Was de omwenteling in 2014 niet een putsch, gesteund door de Amerikanen en de EU?
Dat is de versie die Rusland presenteert. Er zijn geen aanwijzingen dat de Verenigde Staten of de EU het vertrek van president Janoekovitsj hebben geforceerd. De omwenteling vond plaats nadat er een bloedbad was aangericht op Majdan. Europese ministers probeerden juist te bereiken dat Janoekovitsj ordelijk en na verkiezingen zou plaatsmaken voor een opvolger. Maar dit was inmiddels onbespreekbaar geworden voor de massa op Majdan. Janoekovitsj vluchtte op 22 februari 2014 en werd afgezet door het parlement. Op 25 mei won Petro Porosjenko de presidentsverkiezingen met 54 procent van de stemmen.
Op 26 oktober volgden parlementsverkiezingen, behalve op de inmiddels geannexeerde Krim en in een deel van Oost-Oekraïne. Rusland heeft Porosjenko erkend als president van Oekraïne. In Minsk onderhandelde Poetin rechtstreeks met Porosjenko over een wapenstilstand en een oplossing van het conflict in Oost-Oekraïne.
Halen we de banden aan met een land waarin fascistische organisaties de toon zetten?
Tijdens de volksopstand speelden ultranationalisten een zichtbare rol. De leider van de partij Svoboda (Vrijheid), de antisemiet Oleg Tjagnibok, was een van de drie leiders van de opstand. Toen in Oost-Oekraïne oorlog uitbrak tegen de Russen en de separatisten, ontstonden vrijwilligersbataljons, waarvan een deel extreem-rechts was. Maar noch de Rechtse Sector noch Svoboda haalden bij de parlementsverkiezingen van najaar 2014 de kiesdrempel. Dankzij het districtenstelsel en andere kleine partijen zitten er een stuk of dertig extreemrechtse vertegenwoordigers in het parlement van in totaal 423 zetels. Zij zetten niet de toon. Joodse organisaties in Oekraïne zeggen keer op keer dat Rusland het ‘fascisme’ in Oekraïne bewust overdrijft.
Als Oekraïners zonder visum naar de EU mogen reizen, wordt Nederland dan niet overspoeld met nog meer armoedzaaiers?
Welk effect de opheffing van de visumplicht zal hebben, is niet precies te voorspellen. Maar afgaand op de eerdere ervaringen met Bulgarije en Roemenië zal het wel meevallen. Voor Oekraïense burgers scheelt het kosten en wachttijd als ze visumvrij op reis mogen. Maar ook in de nieuwe situatie mogen Oekraïners niet langer dan drie maanden in de EU blijven en er niet werken. Wie illegaal wil blijven en werken, kan dat nu ook doen.
Oekraïne is toch een van de corruptste landen ter wereld?
Dat klopt. In de lijst van 168 landen van Transparency International van 2015 staat Oekraïne op plaats 130 (Nederland op 5). President Porosjenko en zijn regering hebben beloofd de corruptie hard aan te pakken, maar daarmee zijn enorme belangen gemoeid. Hervormers zetten het mes in de duizenden bureaucratische regels die steekpenningen mogelijk maken. Er zijn nieuwe anticorruptie wetten aangenomen en onafhankelijke bureaus voor opsporing en vervolging van corruptie in het leven geroepen, maar de uitvoering laat op zich wachten. Zo moet de rechterlijke macht nog gezuiverd worden van omkoopbare rechters. Tot nog toe is het meest zichtbare resultaat een gezuiverde politiemacht van jonge agenten in nieuwe uniformen.
Wordt Europa besmet door die corruptie?
Dat is allang staande praktijk: Nederland profiteert als belastingparadijs al jaren van de rijkdom die verkregen is door corruptie. Ex-president Janoekovitsj en familie parkeerden straffeloos geld in Nederland en sluisden hun vermogen weg via trusts. Dat vermogen is na zijn val bevroren, maar de Nederlandse brievenbusfirma’s zijn nog even aantrekkelijk.
Het Associatieverdrag verlangt van Oekraïne zich aan te passen aan Europese normen voor democratie en vrije markt. Onafhankelijke rechters en aanpak van corruptie zijn daarvoor essentieel. Dat lukt alleen, denken Oekraïense hervormers, als het oude systeem van twee kanten in de tang wordt genomen: door westerse instellingen en door binnenlandse hervormers. Onlangs dreigde IMF-directeur Lagarde de leningen te staken, als de corruptie niet serieuzer wordt aangepakt. Zij zei dat nadat de minister van Economie zijn ontslag had ingediend wegens vriendjespolitiek aan de top.
Oekraïne is een verdeeld land. Wordt dat erger door het verdrag?
In het Oosten van Oekraïne zijn twee kleine ‘volksrepublieken’ van Donetsk en Loegansk in opstand gekomen omdat ze zich bij Rusland wilden aansluiten. Daar wonen ongeveer 2 miljoen van de 45 miljoen Oekraïners. Na een oorlog die werd opgepookt door Russische soldaten en wapens en die 9.000 doden heeft gekost, is er nu een wankele wapenstilstand. Maar Rusland wil de republiekjes niet en de bevolking leeft nu in een schemerzone.
De bewering dat Rusland en Europa even populair zijn in Oekraïne klopt niet: volgens het Pew Research Center vindt 50 % van de bevolking sterkere banden met Europa belangrijker dan met Rusland, terwijl slechts 11 % aan Rusland de voorkeur geeft. 87 % vindt dat Oekraïne een eenheidsstaat moet blijven. Het Kievse Internationale Instituut voor Sociologie peilde in december 2015 dat slechts 17% van de Oekraïners kiest voor toetreding tot de Russische Douaneunie, de tegenhanger van het Associatieverdrag. 57% is zelfs tegen. 53% van de Oekraïners zou nu voor lidmaatschap van de Europese Unie zijn, terwijl 23% tegen zou stemmen.
Als strafmaatregel tegen het in werking treden van het vrijhandelsverdrag met de EU verbrak Rusland per 1 januari 2016 de handelsbetrekkingen met Oekraïne. Oekraïne heeft nu nog meer reden z’n industrie en landbouw af te stemmen op Europese markten.
Trekt het Associatieverdrag Europa een oorlog in?
Het Associatieverdrag is geen NAVO-lidmaatschap. Europa is niet tot militaire bijstand van Oekraïne verplicht. De inmenging van Rusland in Oost-Oekraïne heeft juist als doel te verhinderen dat Oekraïne zich aansluit bij de NAVO. Een land met een intern conflict wordt niet door de NAVO opgenomen.
Het Associatieverdrag is geen alternatief voor een NAVO-lidmaatschap. Het geeft Oekraïne wel de mogelijkheid om de eigen gevechtskracht te vergroten door samenwerking met het Europees Defensieagentschap. In artikel 10 van het verdrag staat letterlijk dat Oekraïne en de EU de mogelijkheden voor militair-technologische samenwerking zullen onderzoeken. Wat dat betekent, is nu niet te zeggen, maar dat Europese militairen in Oekraïne tegenover Russen komen te staan, vloeit in elk geval niet voort uit dit verdrag.
Overigens trainen de Amerikanen het Oekraïense leger inmiddels wel, al leveren ze geen wapens. Rusland blijft vele malen sterker en beschikt over kernwapens. Oekraïne heeft in 1994 zijn nucleaire wapens opgegeven in ruil voor territoriale integriteit, die destijds mede door Rusland werd gegarandeerd.