Wie je er ook naar vraagt, iedereen kan sprekende voorbeelden aanhalen. Van een gesloten envelop voor een staatsambtenaar, via steekpenningen bij de politie, het bijspijkeren van onderbetaalde artsen, het afpersen van kleine ondernemers, het omkopen van politici, tot aan de immense afkoopsommen in de schimmige wereld van de big business: iedereen in Oekraïne lijkt te koop. Hoe mest je die augiasstal uit?
door Laura Starink
Op de Corruptie-index 2015 van Transparency International, een ranglijst van 168 landen die fixeert hoe corrupt een land volgens de eigen bevolking is, staat Oekraïne met Iran, Nepal en Nicaragua op plaats 130. Rusland doet het met plaats 119 (met Sierra Leone en Azerbeidzjan) overigens niet veel beter; Nederland bezet de achtste plaats; Denemarken staat als minst corrupt land onbetwist op nummer 1.
Van de voormalige Sovjetrepublieken scoren de Baltische landen, lid van de Europese Unie, aanmerkelijk beter dan Oekraïne: Letland staat op plaats 43, Litouwen op 39, Estland zelfs op 26.Tegen deze corruptie demonstreerden honderdduizenden maandenlang op het Majdanplein in Kiev. Ze kwamen in opstand tegen hun president, die dat corrupte systeem belichaamde.
Viktor Janoekovitsj heeft een opmerkelijke biografie: op zeventienjarige leeftijd werd hij tot drie jaar cel veroordeeld wegens straatroof met geweld, aansluitend kreeg hij nog eens twee jaar voor een vergelijkbaar delict. Het belette hem niet op te klimmen tot gouverneur van industriestad Donetsk. Hij werd een paladijn van Poetin.
In 2004 leek het erop dat hij de presidentsverkiezingen had gewonnen. Poetin had hem al met zijn succes gefeliciteerd, toen de bevolking de straat opging om te protesteren tegen de openlijke verkiezingsfraude. Deze Oranje Revolutie wist een nieuwe stemronde af te dwingen, waarbij de pro-Europese politicus Viktor Joesjtsjenko de verkiezingen won. Joesjtsjenko overleefde tijdens de verkiezingscampagne ternauwernood een zware dioxinevergiftiging, die in Oekraïne op het conto van het Kremlin wordt geschreven.
De Oranje Revolutie mislukte. Joesjtsjenko bleek een zwakke president die er niet in slaagde het land te moderniseren. Hij ging ten onder in gekrakeel met zijn grote rivale Joelia Timosjenko, de harde zakenvrouw met de blonde vlecht, voor wie zelfs Poetin respect had. In 2010 werd Janoekovitsj alsnog tot president gekozen. Langzaam werd de situatie in het land uitzichtloos: afpersing werd de norm.
De populaire schrijver Sergi Zjadan uit Charkov beschrijft in zijn roman Vorosjilovgrad (de oude communistische naam van Loegansk) prachtig hoe dat in zijn werk gaat. De hoofdpersoon German krijgt het benzinestation van zijn met de noorderzon verdwenen broer in de schoot geworpen. Broerlief blijkt een probleempje te hebben achtergelaten: een maffioso heeft zijn blik op de nering laten vallen en wil hem dwingen de zaak voor een appel en een ei te verkopen. Tot verrassing van de afperser gaat German de strijd aan, met behulp van een stel oude voetbalvrienden. Er vallen doden.
Deze vorm van afpersing is ook in Rusland heel gewoon. De Amerikaanse investeerder Bill Browder, die jarenlang heel veel geld verdiende in Rusland, beschreef in zijn boek Vijand van de Russische staat hoe een kongsi van politie, justitie, belastingambtenaren en criminelen hem een dochterbedrijf afhandig maakte. Zijn advocaat Sergej Magnitski stierf in een Russische cel nadat hem medische zorg was onthouden.
Waar komt die corruptie vandaan?
Criminaliteit en corruptie teisteren alle landen van de voormalige Sovjet-Unie. Het was overigens ook onder het communisme geen onbekend verschijnsel, omdat de inefficiënte centraal geleide planeconomie enorme schaarste veroorzaakte. Omkoping was het smeermiddel van het dagelijks leven: voor een verjaardagsfeestje haalde je het beste vlees, de drank of de hapjes via een kennis aan de ‘zwarte achterdeur’ van de winkel.
In de Sovjet-Unie kende niemand de waarde van geld, had niemand ervaring met financiële transacties, speelden banken een zuiver administratieve rol in de economie, vervingen door de communistische partij opgestelde vijfjarenplannen de wet van vraag en aanbod, werden prijzen kunstmatig laag gehouden en produceerde de staatsindustrie consumptiegoederen die niemand wilde hebben. Er was gebrek aan alles.
Er ontstond een levendige ruilhandel tussen verschillende provincies om de staatswinkels zelfs maar de meest elementaire levensmiddelen te kunnen leveren. Toen ik eind jaren zeventig in Leningrad studeerde, was er in de winter weinig meer te koop dan rotte aardappelen, uien en winterpeen. En poloefabrikaty, de Russische variant van fast food.
Toen de Sovjet-Unie, mede door de plotselinge daling van de olieprijs, eind jaren tachtig economisch ineenklapte, stonden de erfgenamen voor een onmogelijke opgave: hoe laat je een wereldrijk dat zestig jaar functioneerde via door de communistische partij opgelegde kwantitatieve produktiedoelen overstappen op de vrije markt? Er waren geen precedenten.
Wat voor de hand lag gebeurde: een groep handige zakenlui maakte gebruik van de onkunde van de overheid en de burgers. De grote staatsbedrijven, waarvan de werkelijke waarde op de internationale markt onbekend was, werden aan de staat ontfutseld. Het was gelegaliseerde roof, die in de jaren negentig vaak met geweld werd beslecht: zakenlui deden geen stap meer buiten de deur zonder zwaarbewapende lijfwachten. De georganiseerde misdaad bloeide op.
President Viktor Janoekovitsj met zijn Partij van de Regio's
Dit waren de gewelddadige barensweeën van de clan der Russische oligarchen. De grootste klapper maakten zij in 1996, toen ze een deal sloten met de zieke en alcoholische Russische president Boris Jeltsin: in ruil voor de onderhandse voordelige aankoop van miljardenbedrijven voerden zij een georkestreerde televisiecampagne voor zijn herverkiezing.
Toen Jeltsin in 1999 Poetin als zijn opvolger had aangewezen, greep deze voormalige KGB-functionaris onmiddellijk in. Hij ontnam de oligarchen hun politieke invloed en televisiekanalen en maakte ze horig aan het Kremlin. Hij stopte de brutaalste, Michail Chodorkovski, voor tien jaar in een strafkamp en herstelde law and order. Dit verklaart tot op de dag van vandaag zijn populariteit.
Maar het heeft aan de corruptie in Rusland geen einde gemaakt: de Kremlin-clan legde slechts zijn eigen spelregels op. Een groep vrienden van Poetin verwierf immense rijkdom in de grondstoffen- en energiesector. En de oligarchen die zich aan zijn regels hielden, verloren wel hun politieke macht, maar behielden hun vermogen.
Ook in Oekraïne ontstond op de puinhopen van de Sovjet-Unie een dergelijke clan van nieuwe rijken, die zich meester maakten van de energiesector, de grondstoffen, de mijnbouw en de machine-industrie. Anders dan in Rusland, waar door Poetin een top-down staatsdirigisme in ere is hersteld, is het speelveld in Oekraïne echter pluriform en horizontaal verkaveld gebleven: zestien grotere en kleinere oligarchen hadden grote invloed op politiek en media. Zo werd bankenmagnaat Igor Kolomojski (Privatbank, maar ook olie en gas) de baas in industriestad Dnepropetrovsk, was Rinat Achmetov de staal- en steenkolenkoning van Donetsk en Marioepol en had Dmitro Firtasj de chemische industrie en titaniumproduktie in zijn bezit.
Deze mannen monopoliseren de industrie, ontduiken belasting, bezitten ieder hun eigen televisiestation en kopen stemmen in politieke partijen. Ook voor hen was rejderstvo (van het Engelse woord raiding, plunderen) de normale manier om zaken te doen. In een openhartig interview zag ik raider Gennadi Korban, die nauw samenwerkte met Igor Kolomojski, uitleggen dat zijn werk eigenlijk gewoon een wat wildere variant is van wat in het internationale zakenleven een ‘vijandelijke overname’ wordt genoemd. ‘Ik was er gewoon goed in. George Soros is ook als raider begonnen,’ zei hij. Korban staat inmiddels voor de rechter op verdenking van afpersing en mishandeling. Het is een van de moeilijkste opgaven van de nieuwe regering om de invloed en de praktijken van de oligarchen te beteugelen.
Porosjenko is one of the boys
Een van die Oekraïense oligarchen was Petro Porosjenko uit het Centraal-Oekraïense Vinnytsja. Hij is een verhoudingsgewijs kleine jongen, die zijn kapitaal verdiende met chocoladefabriek Rosjen (de twee middelste lettergrepen van zijn achternaam. Het klinkt naar lekkere Franse bonbons.) Chocola is geen olie of gas, het is minder smerige business, zeggen kenners. Anders dan de grote olie- en gasbaronnen, die leven van de eenvoudige en lucratieve doorverkoop van grondstoffen, heeft Porosjenko zijn chocolademerk eigenhandig opgebouwd en tot een succes gemaakt. Rosjen is overigens goede chocola.
President Petro Porosjenko, de 'chocoladekoning' van Oekraïne
Porosjenko had al voor Euromajdan politieke ambities. Hij zag dat Oekraïne ingrijpend moest veranderen, vertelde historicus Jaroslav Hrytsak me in Lviv. Hrytsak was een van de intellectuelen die Porosjenko met regelmaat bijeenriep om een route uit te stippelen voor de modernisering van het land. Hij zag zichzelf op zijn vroegst in 2020 als president. ‘Hij was een buitengewone oligarch, die nadacht over de toekomst van het land,’ zegt Hrytsak. ‘Hij durfde risico’s te nemen. Een van zijn principes was: we moeten gewoon ophouden met steekpenningen betalen.’
Ook Porosjenko werd overvallen door de opstand in Kiev, zegt Hrytsak, maar hij koos direct voor het protest en verscheen in leren jekker op het Majdanplein. Na de vlucht van president Janoekovitsj werd hij op 25 mei 2014 met 55 procent van de stemmen in één ronde overtuigend tot president gekozen. Het was van groot belang dat het land weer een president met brede volkssteun had om de bedreigingen het hoofd te bieden. Maar Porosjenko kreeg een loodzware taak: Oekraïne was de Krim kwijt, Rusland steunde de opstand in het oosten en de economie stortte ineen.
In Kiev vraag ik mijn oude bekende Michail Hontsjar, die zelf ooit bij het Oekraïense gasbedrijf Naftogaz heeft gewerkt, hoe hij de rol van Porosjenko ziet. Ik ken de energie-expert sinds 2009, toen Europa werd opgeschrikt door de gasoorlogen tussen Rusland en Oekraïne.
Het Russische staatsbedrijf Gazprom draaide destijds regelmatig de gaskraan dicht, formeel omdat er rekeningen niet waren betaald, in werkelijkheid werd gas als chantagemiddel gebruikt om invloed te houden op de binnenlandse politiek in Oekraïne. Hontsjar heeft zich inmiddels omgeschoold tot kenner van de ‘hybride oorlog’. Zo noemt men tegenwoordig de stiekeme infiltratieoorlog, waarbij alle middelen geoorloofd zijn behalve open vizier. Dat lijkt me een groeimarkt in Oekraïne.
Wat Porosjenko na zijn verkiezing direct had moeten doen, zegt Hontsjar, was zijn chocoladefabrieken verkopen (zoals hij in zijn verkiezingscampagne had beloofd) en boven de partijen gaan staan. Dan had hij de oligarchen kunnen dwingen een pact te sluiten om het vaderland te redden. Ze hadden hun concurrentiestrijd moeten staken en de handen ineen moeten slaan. Ze hadden met hun miljarden een noodfonds in het leven moeten roepen om de vijand te weerstaan en de economische klappen op te vangen. Niet alleen het vaderland was immers in gevaar, maar ook hun business. Maar dat heeft Porosjenko nagelaten. Hij is een van hen gebleven en dit knaagt aan zijn geloofwaardigheid.
Tegen het verwijt dat hij zijn fabriek in het Russische Lipetsk niet heeft verkocht, verdedigt Porosjenko zich door aan te voeren dat ze onverkoopbaar is omdat de Russische autoriteiten uit wraak beslag hebben laten leggen op zijn bedrijf. De waarde van zijn onderneming is sinds de oorlog met 30 procent teruggelopen, tot 720 miljoen dollar, onder meer door het wegvallen van de Russische markt. Maar zijn Oekraïense fabrieken draaien nog op volle toeren.
Porosjenko zei zijn financiële belangen geparkeerd te hebben in een onafhankelijke trust. Maar in de Panamapapers werd begin april 2016 onthuld dat hij in 2014 drie brievenbusfirma's had gevestigd op belastingparadijs de Maagdeneilanden. Al had hij er nog slechts drieduizend dollar geparkeerd, zijn toch al danig geslonken populariteit daalde vervolgens tot een dieptepunt.
Omdat Porosjenko one of the boys was gebleven trekt iedereen in de Oekraïense zakenwereld als vanouds zijn eigen plan. Hun belangen zijn heel verschillend. Zo koos bankentycoon Igor Kolomojski in 2014 onmiddellijk voor Oekraïne en verdedigde hij ‘zijn’ stad Dnepropetrovsk, met eigen militaire middelen. Zo voorkwam hij dat de pro-Russische opstand oversloeg vanuit het maar 200 kilometer verderop gelegen Donetsk. Als dank benoemde Porosjenko hem tot gouverneur van Dnepropetrovsk.
Grootbankier Igor Kolomojski van de Privatbank
Kolomojski’s rechterhand Boris Filatov zei het me twee jaar geleden heel duidelijk: ‘Wij snappen heel goed dat wij onze business kunnen vergeten als Poetin het hier voor het zeggen krijgt.’ Kolomojski is de enige oligarch die enorme bedragen in de verdediging van het land heeft gestoken, maar diezelfde man zit tot over zijn oren in rechtzaken en schimmige affaires en wordt zelfs verdacht van het laten omleggen van tegenstanders.
Voor Rinat Achmetov, de koning van de steenkolen- en staalindustrie in de Donbas, was die keuze veel moeilijker. Hij heeft grote zakenbelangen in Rusland en aarzelde voor Kiev te kiezen. Nu zit hij met de brokken: zijn Donbas ligt in puin en Rusland heeft niet het geld en de wil om de rotzooi op te ruimen. Volgens persbureau Bloomberg is Achmetovs vermogen de afgelopen twee jaar gekrompen van 22 miljard tot 7,6 miljard dollar.
Het politieke gevecht in Kiev
Toen het gevaar van het uiteenvallen van het land geweken leek, verplaatste het strijdtoneel zich in 2015 naar Kiev, waar onder druk van Amerikanen en Europeanen een zware hervormingsagenda op tafel ligt. Een IMF-lening van 17,5 miljard dollar brengt verplichtingen met zich mee. De strijd tegen de corruptie, voor transparant zakendoen, voor afbraak van de monopolies van de oligarchen verloopt uiterst moeizaam. Toen de regering-Jatsenjoek in het voorjaar van 2015 het staatsoliebedrijf Oekrnafta aan Kolomojski’s invloed probeerde te ontworstelen, kwam de bankenman met bewapende bodyguards naar Kiev. Daarmee overspeelde hij zijn hand: Porosjenko ontsloeg hem als gouverneur. ‘Kolomojski hanteert het principe van veel zakenlui overal ter wereld: belasting betalen is voor idioten,’ zegt Michail Hontsjar.
Het schandaal toonde wel aan dat de spelregels zijn veranderd. Oekrnafta moet voortaan gewoon volgens de regels dividend betalen aan de staat, wat Kolomojski jarenlang heeft tegengehouden. ‘Porosjenko heeft hiermee laten zien dat hij vastbesloten is de situatie niet uit de hand te laten lopen door zelfbenoemde leiders, die speculeren op de oorlogssituatie’, zei de vroegere onderzoeksjournalist Sergi Lesjtsjenko destijds tegen me. Hij is inmiddels als parlementslid voor Porosjenko’s partij BBP een van de felste bestrijders van de corruptie. ‘Andere oligarchen begrijpen nu dat hun handelwijze van de afgelopen twintig jaar niet meer wordt getolereerd.’
De jonge Lesjtsjenko heeft een groep parlementariërs uit verschillende partijen aaneengesmeed om een vuist te maken tegen de corruptie. Uiteindelijk moet hieruit een nieuwe hervormerspartij ontstaan. Het grote gevecht om de demonopolisatie is in Oekraïne begonnen.
Om de corruptie echt aan te kunnen pakken moet Oekraïne eerst een rechtsstaat worden. Zolang het Openbaar Ministerie en de rechterlijke macht omkoopbaar zijn, valt die strijd niet te winnen. Daartoe ligt nu eindelijk een omvangrijk wetsvoorstel voor in het parlement, dat het hele rechtsstelsel op de schop neemt. Het voorstel is opgesteld door Oekraïense juristen en goedgekeurd door de Raad van Europa, die nieuwe wetten in Oekraïne toetst aan internationale rechtsregels.
Om te laten zien dat hij ernst wil maken met de strijd tegen de corruptie benoemde Porosjenko vorig voorjaar de vroegere Georgische president Micheil Saakasjvili tot gouverneur van havenstad Odessa, broedplaats van criminele transacties. Ook Saakasjvili kwam aan de macht na een opstand in Tbilisi, de Rozenrevolutie (2003). Hij ging in Georgië de corruptie succesvol te lijf, maar verloor in 2008 een korte felle oorlog met Rusland.
Later maakte hij zich in eigen land onmogelijk met zijn autoritaire stijl van leiderschap. In Georgië loopt inmiddels een gerechtelijk onderzoek tegen hem wegens ‘machtsmisbruik’, dat hijzelf omschrijft als politiek gemotiveerd. Om gouverneur van Odessa te worden werd Saakasjvili Oekraïens staatsburger, wat zijn persoonlijke vijand Poetin de sneer ontlokte dat de benoeming van de Georgiër een ‘fluim in het gezicht van het Oekraïense volk’ was.
Micheil Saakasjvili werd Oekraïens staatsburger om gouverneur van Odessa te worden
Saakasjvili omringt zich met jonge Oekraïners die in Amerika zijn opgeleid, zoals Aleksandr Borovik, die studeerde aan Harvard en carrière maakte bij Microsoft in Silicon Valley. Ik sprak Borovik afgelopen najaar in Odessa, toen hij met steun van Saakasjvili campagne voerde om bij de lokale verkiezingen van 25 oktober 2015 burgemeester van Odessa te worden. Saakasjvili had allang ontdekt dat hij als gouverneur de macht miste om de augiasstal schoon te vegen.
Borovik was twintig jaar weggeweest en trof na zijn terugkeer een straatarm land aan, waar politiek wantrouwen de norm is, maar hij gelooft in de hervormingsplannen van Saakasjvili en zegt: ‘Odessa staat model voor het gevecht om het land te veranderen.’
Ik vroeg hem naar het dagelijkse gezicht van de corruptie in de stad. ‘Hierbuiten staat een kleine kiosk. Om die uit te baten moest je 6000 dollar in de zak van een individuele ambtenaar stoppen. Om een kraam te openen op de markt betaalde je 10.000 dollar. Om je kind op school te krijgen betaalde je een steekpenning. In de politiek werkt het zo: vóór de verkiezingen asfalteert een criminele bende de straat en deelt cadeautjes uit aan de oude vrouwtjes die er handel drijven. Omdat ze geen idee hebben wat democratie is, stemmen ze op hen. Wij praten in op jongeren, dat het in hun belang is dit systeem te doorbreken. We beginnen bij de staatsinstellingen, daarna moeten we de havens aanpakken, dat is in Odessa de grootste bron van corruptie.'
De Oekraïense maatschappij, zei Borovik, is in handen van rentetrekkers. ‘Dat zijn mensen die niets van waarde creëren, maar zich illegaal waarde toeëigenen. Dat is hier zover doorgeschoten dat ongeveer zestig tot zeventig procent van de bevolking deelneemt in corruptiesystemen. Omdat dat aantal groeit en groeit, staat het systeem op het punt te bezwijken. Het is een omgekeerde piramide die rust op een klein werkend deel van de bevolking, terwijl de rest leeft van die onverdiende afdrachten. De belangrijkste profiteurs zijn gangsters uit Odessa die in Londen wonen. Wij willen dat die kleine groep die wel werkt in opstand komt om het hele systeem ineen te laten storten. We proberen de top eruit te schoppen en dat maakt ze nerveus.’
Wie vormt nu eigenlijk het grootste gevaar in Oekraïne: de binnenlandse of de buitenlandse vijand? Je kunt die twee niet scheiden, stelt Borovik. ‘De oorlog met Rusland was er niet geweest als we een welvarend land hadden opgebouwd waar mensen bestaansmogelijkheden, toegang tot opleidingen en een fatsoenlijk inkomen hadden gehad. Dan zouden er geen mensen te vinden zijn geweest die het land kapot willen maken. Wat wij moeten doen, is van Oekraïne een West-Berlijn maken om de Oost-Berlijners in de Donbas en op de Krim te tonen hoe ze kunnen leven in een vrije markt, een open samenleving, democratie en een rechtsstaat. Als we dat voorbeeld kunnen geven, zullen de jongens van de Donbas over het hek klimmen om met onze meiden te trouwen. Zo werkt het.’
Borovik is geen burgemeester van Odessa geworden. De zittende burgemeester Gennadi Troechanov (‘een gangster’ van het type dat ‘twee fouten maakt in het woord mama’, aldus Borovik) wist in de eerste ronde toch 51 procent van de stemmen te krijgen. Maar dat Borovik, een man zonder enig netwerk in Odessa, erin slaagde 25 procent van de stemmen te bemachtigen is opmerkelijk. Op mijn vraag waarom hij zijn comfortabele leven in de VS heeft opgegeven voor deze rotklus zei Borovik: ‘Omdat er een beroep op je gedaan wordt het grootste land in Europa te helpen veranderen. Als je daarin slaagt, hoef je je nooit meer af te vragen waarom je ter wereld bent gekomen.'
Het monster heeft vele gezichten
Hoe bestrijdt Oekraïne zo’n veelkoppig monster? Dat gaat stap voor stap. Tot voor kort kon een oliebaron een politicus kopen, maar nu heeft het parlement een wet aangenomen die de financiën van politieke partijen transparant maakt en daar een eind aan moet maken. Vroeger liet elke politieman een automobilist zijn boete afkopen: inmiddels is in de meeste grote steden een nieuwe verkeerspolitie opgeleid die in korte tijd een van de paradepaardjes van het nieuwe bewind is geworden. De versopgeleide jonge agenten rijden met zwaailicht door Kiev en verbazen de bevolking met hun vriendelijkheid en correct gedrag. Steekpenningen aannemen leidt tot direct ontslag.
Een van de meest voorkomende vormen van bureaucratische afpersing was de fiscus op een kleine zakenman afsturen. Een totaal ondoorzichtige regelgeving gaf er ruimschoots gelegenheid voor, maar ook hier wordt nu paal en perk aan gesteld. Taras Katsjka is onlangs benoemd tot ombudsman voor belastingzaken. Hij helpt bedrijven die te maken krijgen met corruptie door staatsambtenaren, voor wie het innen van belastingen een onuitputtelijke bron van zelfverrijking was. Omdat ze onderbetaald werden, beschouwde iedereen dat als een recht.
Een concreet voorbeeld? ‘Voor elk product dat wordt geëxporteerd krijgt een ondernemer de btw terug van de staat. Dat is in heel Europa gebruikelijk. Maar in Oekraïne eisten belastingambtenaren bij elke terugbetaling een otkat (afdracht) van dat bedrag. Die steekpenningen liepen soms wel op tot twintig procent. Slimme ambtenaren van het ministerie van Belastingen en Inningen stelden zo als het ware hun privébelastingsysteem in. Als een ondernemer weigerde te betalen, lieten ze Justitie een strafzaak tegen hem openen wegens belastingontduiking. Zodra de ondernemer betaalde, werd de strafzaak gesloten.’ Het is een exacte kopie van de afpersingsmethodes die in Rusland worden gebruikt.
Volgens Katsjka stortte dat systeem in toen de initiatiefnemers in 2014 na de vlucht van Janoekovitsj de benen namen naar het buitenland. Er zijn nog steeds misdadigers die bedrijven geld afhandig proberen te maken, maar dat gaat inmiddels niet meer uit van het ministerie, verzekert hij. Achterstallige terugbetaling van btw is nu veeleer een kwestie van mismanagement en geldgebrek bij de overheid geworden. ‘We hopen dat we dat dit jaar kunnen oplossen. Maar systematische corruptie bij de belastingdienst bestaat niet meer.’
Corruptie kost de Oekraïense schatkist miljarden per jaar. De bevolking is straatarm.
Waarom is in alle post-Sovjetstaten de belastingdienst zo’n ideaal vehikel voor zelfverrijking geworden? ‘Omdat wij in 1991 wel de westerse belastingsystemen hebben overgenomen, maar niet de bijbehorende bestuurscultuur. Je moet goed begrijpen: in de Oost-Europese transitielanden was corruptie zowel voor de staat als voor het zakenleven voordelig. Het zakenleven kon er de wet mee omzeilen en de ambtenaren verrijkten zichzelf. Maar nu de maatschappij ondubbelzinnig duidelijk heeft gemaakt dat dit niet langer wordt getolereerd, is corruptie van de oplossing van een probleem het probleem zelf geworden. Daarom heeft het zakenleven er nu belang bij er een einde aan te maken.’
Veel Oekraïners willen de oligarchen hun bezit afnemen en het land uit jagen. Volgens belastingombudsman Taras Katsjka is dat geen optie. Europa eist juist bescherming van privébezit. ‘Geen enkele privatisering is in de jaren negentig in Oekraïne honderd procent eerlijk verlopen. Natuurlijk was dat onrechtvaardig, maar je moet je afvragen of je die doos van Pandora opnieuw wilt openen. Mensen hun bedrijf afpakken en hun activa verkopen aan een Hollandse investeerder is een slecht signaal. Hoe weet die buitenlander dat hem in Oekraïne niet ook hetzelfde zou kunnen overkomen? Waar het om gaat is dat het zakenleven zijn politieke macht en zijn monopoliepositie afstaat, zoals nu onder druk van Brussel met de gasmarkt in Oekraïne is gebeurd. De oligarchen leren te leven volgens de regels. De Privatbank van Kolomojski kan de Nationale Bank niet meer chanteren en in de energiesector gelden nu dezelfde regels voor magnaat Firtasj als voor willekeurig welke kleine handelaar. Natuurlijk stribbelen ze tegen, maar de samenleving zet hen het mes op de keel. Dat is voor Oekraïne een sensatie!’
Begin december 2015 sprak de Amerikaanse vicepresident Joseph Biden bij zijn zoveelste bezoek aan Kiev nadrukkelijk eerst met jonge hervormers voor hij zijn opwachting maakte bij Porosjenko. In een toespraak tot het parlement haalde hij vervolgens fel uit: ‘U zult in de hele wereld geen democratie vinden waar het kankergezwel van de corruptie zo bloeit.’ Parlementariër Sergi Lesjtsjenko noemde Bidens rede ‘een van de sterkste optredens die de afgelopen tien jaar in het parlement te horen zijn geweest’.
Een van de grote kritiekpunten van de Amerikanen was het uitblijven van hervorming van het Openbaar Ministerie, geleid door procureur-generaal Viktor Sjokin, een man van de oude stempel. Zijn uiteindelijke vertrek werd de inzet van een felle machtsstrijd.
'Het Openbaar Ministerie was in Oekraïne een supermarkt waar je een steekpenning kunt betalen om een rechtszaak tegen politieke of zakelijke opponenten te openen of te sluiten,’ zei Darja Kalenjoek van de ngo Anticorruptie-Actiecentrum in januari 2016 tegen me. Hara organisatie doet onderzoek naar afpersing en witwaspraktijken. ‘Zolang er een gevoel van straffeloosheid bestaat, zullen mensen staatsfuncties ambiëren om de belangen van oligarchen of politieke groepen te behartigen. Als Porosjenko zijn openbaar aanklager niet ontslaat, verwacht ik van zijn kant geen veranderingen in het rechtsstelsel. Dan is hij een overgangsfiguur gebleken, die op zijn post blijft totdat een nieuwe generatie politici zal aantreden die meer doen dan hervormingen imiteren.’ Kalenjoek wees er fijntjes op dat veel van de zwendel van Oekraïense oligarchen floreert dankzij Nederlandse belastingconstructies. Bedrijven van de verjaagde president Janoekovitsj staan ingeschreven op de Amsterdamse Zuidas.
Twee jaar heeft het geduurd, maar afgelopen december is eindelijk het onafhankelijke Anticorruptiebureau van start gegaan. En het Openbaar Ministerie heeft onderzoeksrechters aangenomen wier exclusieve taak het is corruptie te vervolgen. Dat is een doorbraak, zei Kalenjoek. ‘Deze nieuwe instellingen hebben een duidelijk mandaat: er kan nu voor het eerst onafhankelijk gerechtelijk onderzoek worden ingesteld naar parlementariërs, kabinetsleden, ja zelfs de president.’ Het bureau heeft genoeg fondsen en neemt mensen van buiten in dienst. Als de overheid probeert zijn werk te belemmeren zal dat direct tot een schandaal leiden, aldus Kalenjoek.
Is het niet pijnlijk dat het Oekraïense parlement zich publiek de les moet laten lezen door een Amerikaanse vicepresident? Nee, zei Kalenjoek. Het is juist de unieke samenwerking tussen de Oekraïense burgerrechtenbeweging en westerse geldschieters die haar hoopvol maakt dat echte hervormingen deze keer wel kunnen worden afgedwongen. ‘Ik zou wensen dat de Europese Unie zich net zo stevig uitsprak als de Amerikanen doen.’
Dat hoor je veel in Oekraïne. Op mijn vraag of Europa misschien niet wat al te gretig is geweest met het aanbieden van het Associatieverdrag en de steun voor Euromajdan zei Natalja Hoemenjoek, hoofdredacteur van televisiestation Hromadske in Kiev: ‘In Oekraïne wordt dat heel anders gevoeld. Europa is juist buitengewoon huiverig om ons dichterbij te laten komen. Activisten hebben hemel en aarde bewogen om steun te krijgen toen Euromajdan begon, maar Europa wilde zich helemaal niet committeren. De boodschap was steeds: mensen, kalmeer, er komen nieuwe verkiezingen, ga naar huis. Oekraïne heeft zijn kernwapens opgegeven in ruil voor veiligheidsgaranties door Groot-Brittannië, de VS en Rusland, maar toen de Krim werd geannexeerd en de Russen Oost-Oekraïne binnenvielen stak niemand een poot voor ons uit.’
De impopulaire premier Jatsenjoek is in april 2016 vervangen door parlementsvoorzitter Grojsman, een compromisfiguur
Akkoord, Oekraïne heeft het afgelopen jaar veel wetten aangenomen die bedoeld zijn om corruptie uit te bannen. Op de Corruptie-index van Transparency International merk je er nog niet veel van. In 2015 bleek Oekraïne maar één plaats naar boven opgeschoven te zijn. Verwonderlijk is dat niet: de wetten moeten nu in werking treden. Maar dat is niet genoeg: de mentaliteit van de mensen moet veranderen en dat kost tijd.
In februari 2016 stapte de hervormingsgezinde minister van Economische Ontwikkeling Aivaras Abromavicius op omdat hij zei tegengewerkt te worden bij de hervormingen. Het was het begin van een wekenlange politieke crisis rond het kabinet van premier Jatsenjoek. Niemand heeft in Oekraïne zin in verkiezingen: de regeringspartijen vrezen de toorn van de kiezer en nieuwe verkiezingen zouden radicale partijen de wind in de zeilen kunnen geven.
Half april werd het nieuwe kabinet onder leiding van premier Grojsman geïnstalleerd. Het is aan alle kanten een weinig hoopgevend compromis-gezelschap. Ook procureur-generaal Sjokin ruimde uiteindelijk het veld, maar in zijn val sleepte hij ook nog hier en daar wat hervormers mee. Muddling through is voorlopig het hoogst haalbare in de Oekraïense politiek.