Oekraïne heeft per decreet een aantal Russische websites geblokkeerd omdat ze door de Russen gebruikt zouden worden als strijdmiddel in de hybride oorlog. Dat heeft geleid tot woedende reacties. Alleen al de Russische variant van Facebook, VKontakte, heeft in Oekraïne, waar Russisch nog steeds heel veel gesproken wordt, 15 miljoen gebruikers. Velen noemen het censuur en vergelijken Oekraïne nu met Noord-Korea, anderen hebben begrip voor de radicale stap van president Porosjenko.
door Tobias Wals
‘Welkom in Noord-Korea,’ las ik toen ik op 16 mei Facebook opende. Zojuist had de Oekraïense president Petro Porosjenko per decreet een aantal populaire Russische websites verboden. Oekraïense internetters reageerden emotioneel op het besluit. ‘Als Oekraïne Facebook blokkeert,’ schreef een kennis, ‘zou het zichzelf in hetzelfde rijtje plaatsen als Noord-Korea, China, Iran en Tadzjikistan – pariastaten, dictaturen.’ Maar de presidentiële oekaze kon ook op steun rekenen: ‘Het gaat niet om een schending van het mensenrecht op informatie,’ schreef een ander, ‘maar om het stoppen van vijandelijke propaganda.’
Porosjenko’s decreet, voluit de ‘Wet over de implementatie van persoonlijke, speciale, economische en andere beperkende maatregelen (sancties)’, moet het Oekraïense sanctiebeleid tegen Rusland uitbreiden en stroomlijnen. De nieuwe lijst omvat naast websites zo ongeveer alle grote Russische mediakanalen, waaronder het internationale kanaal RT (Russia Today) en het Kremlin-kritische RBK van Nederlander Derk Sauer. Daarnaast worden banken, vliegtuigmaatschappijen, oliebedrijven en onteigende ondernemingen op de Krim geviseerd. In totaal gaat het om 468 bedrijven en 1.228 individuen.
Op de lijst staat ook Skyline Software, ontwikkelaar van het populaire boekhoudprogramma 1S. Zo’n half miljoen Oekraïense bedrijven zullen binnen afzienbare tijd een alternatief moeten vinden. Maar de gemiddelde Oekraïner zal het meest merken van het verbod op mailservice mail.ru, Google-evenknie Yandex en de sociale netwerken VKontakte en Odnoklassniki. Alle vier staan in de top tien van meest gebruikte sites in Oekraïne. VKontakte is met zo’n 15 miljoen Oekraïense gebruikers groter dan Facebook.
Russische cyberaanvallen
Porosjenko verdedigde de blokkade op zijn eigen VKontakte-pagina (waar hij bijna een half miljoen vrienden had). ‘De massale wereldwijde cyberaanvallen van de Russische Federatie, in het bijzonder de recente inmenging in de Franse verkiezingscampagne, laten zien het tijd is om nieuwe, ingrijpendere maatregelen te nemen.’ Niet veel later werd de account van de president afgesloten.
In de hybride oorlog die Rusland tegen Oekraïne voert spelen (sociale) media onmiskenbaar een hoofdrol. De opstand in Oost-Oekraïne werd aangewakkerd door Russisch nepnieuws – met als meest beruchte voorbeeld verzonnen berichten over de kruisiging van een Russisch kind door Oekraïense nationalisten in het stadje Slovjansk. De Russische netwerksites huisvesten talloze anti-Oekraïense groepen. Ze houden zich, in tegenstelling tot Facebook en Twitter, niet bezig met het bestrijden van nepnieuws. Bovendien hebben de Russische geheime diensten vrije toegang tot het digitale verkeer van Oekraïners dat via Russische servers loopt.
Oorlog of geen oorlog, velen vrezen dat Oekraïne met de internetblokkade opschuift in de richting van een autoritair regime. Ngo's als Freedom House, Human Rights Watch en Reporters Without Borders hebben de maatregel veroordeeld als schending van het mensenrecht op toegang tot informatie. De jurist Roman Lychatsjov uit de Russischtalige Oost-Oekraïense stad Charkiv bereidt een zaak voor tegen de wet, die op elf punten de Europese Conventie voor de Rechten van de Mens zou schenden.
In Rusland is zeer negatief gereageerd op het nieuws. Leonid Sloetski, voorzitter van het Doemacomité voor Internationale Zaken verklaarde tegenover persbureau TASS dat Porosjenko ‘in zijn russofobe hysterie alle internationale normen en standaarden overboord heeft gezet. […] Kiev herhaalt als een mantra het verhaal over de opbouw van de democratie, terwijl er in Oekraïne geen spoortje democratie te vinden is.’ Hij riep de Europese leiders op de ontwikkelingen in Oekraïne scherp te veroordelen. Rusland heeft een klacht ingediend tegen Oekraïne bij de WHO.
Het Westen zwijgt
In Washington en Brussel blijft het ondertussen stil. De EU heeft verklaard op nadere informatie van Oekraïne te wachten alvorens met een standpunt te komen. In de week dat visumvrij reizen naar de Schengenzone is opengesteld voor Oekraïners is al te veel negatieve aandacht waarschijnlijk niet wenselijk.
De vraag is waarom Porosjenko juist nu met dit decreet komt. Rusland houdt immers al drie jaar de Krim bezet en de Donbas onrustig. Waarschijnlijk probeert de president de groeiende ontevredenheid over de ‘hypocriete’ oorlog met Rusland te sussen. Het conflict in de Donbas heet officieel ‘Antiterroristische Operatie’, omdat het woord ‘oorlog’ de Westerse partners voor het hoofd zou stoten. Voor veel Oekraïners is het moeilijk verteerbaar dat Russische bedrijven, ondanks de ruim 10.000 doden die inmiddels zijn gevallen, nog steeds geld verdienen op Oekraïense bodem (iets waar de huidige sancties overigens geen eind aan maken).
Afgelopen voorjaar bezetten Oekraïense veteranen, gesteund door de extreemrechtse partij Svoboda (Vrijheid), spoorlijnen in de Donbas om een eind te maken aan de handel met de bezette gebieden. Ook sloegen ze een tentenkamp op voor het hoofdkantoor van de Russische Sberbank in Kiev. Uit angst om het geweldsmonopolie van de staat te verliezen besloot Porosjenko in maart de handelsblokkade officieel te maken. Rond dezelfde tijd kondigden drie extreemrechtse partijen een fusie aan. Ook al bezetten ze nu nog maar weinig zetels in het parlement, de angst bestaat dat ze bij de verkiezingen in 2019 hun macht sterk kunnen uitbreiden. Met de huidige sancties lijkt de president extreem-rechts de wind uit de zeilen te willen nemen.
Het verzet tegen Porosjenko’s oekaze lijkt zich vooral te beperken tot boze posts op Facebook. Afgelopen weekend gingen Oekraïners, voornamelijk jongeren, in verschillende steden de straat op om te protesteren, onder de leuze ‘geef ons VKontakte terug’. Maar in Kiev trok een mars voor de legalisatie van marihuana meer deelnemers. Op internet is een petitie gestart tegen de blokkade van VKontakte (let wel, niet tegen de overige sancties), die inmiddels zo’n 18.000 keer is ondertekend. Bij 25.000 is president Porosjenko verplicht de wet in heroverweging te nemen. Dat betekent niet dat hij er ook iets aan móet veranderen.
Ook al treedt het decreet pas op 1 juni in werking, de Oekraïense internetproviders hebben werk gemaakt van het verbod. Wie nu naar een van de verboden sites surft ziet een wit scherm met de tekst ‘Server niet gevonden’.
Uit de reacties van (voormalige) gebruikers van VKontakte blijkt dat ze vooral teleurgesteld zijn dat ze niet langer gebruik kunnen maken van de mogelijkheid om onbeperkt muziek en films te streamen (iets waarvoor het netwerk eerder is aangeklaagd door platenlabels). Op Facebook wisselen ontheemde muziekpiraten tips uit om elders illegaal muziek te streamen. Voor wie echt niet zonder kan is er altijd de mogelijkheid om de blokkade via een VPN- of TOR-server te omzeilen.
Lees ook Ukraine goes overboard with Russian internet bans
Bekijk de uitzending van Hromadske-tv over het onderwerp