De oorlog in de Donbas is uit de kranten verdwenen. De vredesakkoorden van Minsk zijn zo goed als dood, zeggen analisten. Maar volgens Alexander Hug, hoofd van de Monitoring Mission van de OVSE ter plekke, is er geen alternatief. De situatie in de Donbas is explosief: beide zijden zetten dagelijks verboden zware wapens in. De meeste bestandsschendingen, zegt Hug, komen voor rekening van de rebellen. Maar ondanks woede op Kiev identificeren de meeste burgers zich nog steeds met Oekraïne. Een gesprek in Den Haag met een man die zijn woorden uiterst zorgvuldig weegt.
door Laura Starink
Op 1 september, het begin van het schooljaar, beloofden de strijdende partijen in het oosten van Oekraïne voor de zoveelste keer de wapens te laten zwijgen. Een jaar geleden hield dezelfde afspraak geen stand. Deze zomer is de strijd heftig opgelaaid. Dagelijks waren er honderden vuurgevechten. De vredesakkoorden van Minsk kijken een dode letter.
Na de vlucht van de Oekraïense president Janoekovitsj in februari 2014, verdreven door de massaprotesten van Euromajdan in Kiev, annexeerde Rusland de Krim en steunde een opstand van pro-Russische activisten in de Donbas, het industriële oosten van Oekraïne. Moreel, met wapens en op cruciale momenten ook met troepen. In mei 2014 verklaarden twee rebellengebieden zich onafhankelijk: de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk, die zelfs door Rusland niet worden erkend. De oorlog heeft al meer dan 9.000 slachtoffers geëist. In september 2014 werd na druk uit het Westen in Minsk een bestand gesloten, dat in januari 2015 werd hernieuwd. Maar het is nog geen dag rustig geweest in het gebied.
Met 600 waarnemers in het veld rapporteert de Special Monitoring Mission van de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa) in droge dagrapporten over de bestandsschendingen. Alexander Hug is al twee jaar het gezicht van die missie. De Zwitser was een van de eerste buitenlanders bij het wrak van de MH17. Hij bezoekt de frontlinies en onderhandelt met Oekraïners en rebellen over de uitvoering van Minsk. Wat ziet de OVSE?
Alexander Hug met monitors in de Donbas (foto OVSE)
Alexander Hug: ‘De situatie is instabiel en onvoorspelbaar. Zelfs de meest basale regels van Minsk, over het staakt-het-vuren en de terugtrekking van zware wapens worden niet nageleefd. Volgens Minsk mogen er langs de frontlinie over een strook van 15 km tussen de strijdende partijen geen zware wapens staan. In werkelijkheid zijn de partijen elkaar soms zelfs tot maar 50 meter genaderd. Dat leidt tot langdurige vuurgevechten, waarbij burgerslachtoffers vallen. De laatste weken greep men steeds sneller naar zware wapens. Raketsystemen en 152 mm artillerie verdwijnen op grote schaal uit de sinds Minsk verplichte opslagruimtes en duiken op aan de frontlinie.’
U heeft 600 waarnemers in de Donbas en het helpt niets.
‘Je weet niet hoe het zou zijn als wij er niet waren. Ons doel is alle bestandsschendingen publiek maken zodat niemand zich kan verschuilen. Maar we worden continu tegengewerkt. Dat varieert van bedreigingen, belemmering bij de toegang tot het strijdgebied, het jammen of neerhalen van onze onbemande vliegtuigjes totaan directe beschietingen van ons personeel. 80 à 90 % van die overtredingen komt voor rekening van de zogenaamde Volksrepublieken Donetsk en Loegansk. Natuurlijk spreek ik hun leiders daarop aan. Je krijgt nooit een direct antwoord. Ze zeggen: “Wij zijn geen engelen”.’
Daar neemt u toch geen genoegen mee?
‘We maken glashelder dat we geweld niet tolereren. Hun reactie is: als we jullie begeleiden word je niet bedreigd. Maar dan kunnen we niet onafhankelijk waarnemen. Of ze zeggen: geef door wanneer jullie drones de lucht ingaan, dan schieten we ze niet neer! Daarbij verschuilen ze zich achter de andere vliegtuigjes, die er rondvliegen. In het luchtruim boven de Donbas is een complete drone-party aan de gang.’
Wat heeft u in de lucht?
‘We leasden één vliegtuigje met een bereik tot 150-200 km, maar de verhuurder heeft dat nu uit de lucht genomen, omdat er teveel worden neergehaald. Zelf hebben we er een aantal met een bereik van 20 km en dan nog de simpele quadrocopters met een bereik van 5 km, die je gewoon bij de Mediamarkt kunt kopen.’
OVSE-posten in de Volksrepublieken Donetsk en Loegansk
Ziet u Russische troepen?
‘Je kunt wapens spotten en het type vaststellen. Je kunt de mensen zien die ze bedienen, maar we hebben geen gezichtsherkennings-software op onze camera’s. Wij zijn geen geheime dienst. Zelfs als je een Russisch paspoort of een Russisch wapen ontdekt, kun je nog niet vaststellen of de persoon in kwestie in actieve Russische dienst is.’
Hebben de Volksrepublieken een regulier leger?
‘Ik noem ze liever groepen gewapende mannen. We kennen hun posities. Ze hebben trainingsbases.’
Worden ze getraind door Russische officieren?
‘Wij kunnen die conclusie niet trekken, maar anderen doen dat wel op basis van onze gegevens.’
Russische generaals van het zogenaamde Joint Cooperation and Control Center kunnen zich vrijelijk in de Donbas bewegen. Waar komt dat JCCC vandaan?
‘Het is opgericht in september 2014 na een bilaterale overeenkomst tussen Oekraïne en Rusland. Hun taak is de militaire implementatie van Minsk aan beide zijden van de frontlinie te coördineren. Formeel moeten ze belemmeringen voor ons werk wegnemen.’
Ik herinner me een BBC-filmpje waarin de Russische generaal Lentsov ontkende dat er problemen waren met uw toegang tot het grensgebied. U zei geïrriteerd dat hij de OVSE-dagrapporten beter moest lezen.
‘Ja, hij zei: bel me als er een probleem is…. Maar wij hebben dat JCCC nodig. In elk conflict is er een gezamelijke militaire commissie. Wij hebben geen mandaat voor militair-technische kwesties. Het is irrelevant of we deze generaals sympathiek vinden of niet.’
De OVSE heeft geen toegang tot 400 km Russisch-Oekraïense grens. De Russen hebben vrij spel. Waarom dwingt u die toegang niet af? .
‘We mogen wel naar de grens, maar worden onderweg bewust afgeremd bij allerlei checkpoints [van de rebellen - LS]. Om veiligheidsredenen mogen wij alleen overdag opereren, dus we halen de grens vaak niet. We krijgen geen toestemming om een basis aan de grens te openen. Zonder steun van de leiding van de zogenaamde Volksrepublieken is dat onmogelijk. Doen we het toch dan zouden onze auto’s de eerste nacht in de fik worden gestoken. Vervolgens zeggen ze: we hebben je gewaarschuwd! Jullie hadden onze begeleiding moeten accepteren! Maar dan kunnen wij niet vrij waarnemen.’
Dan belt u toch gewoon generaal Lentsov?
‘Als wij tegen de Russische generaals zeggen dat ze volgens Minsk verplicht zijn onze veiligheid te garanderen, verwijzen ze ons naar Aleksandr Zachartsjenko, die in de zogenaamde Volksrepubliek Donetsk de baas is. Dat is onzin want de Russen zijn verplicht onze veiligheid te garanderen. Het lijkt stupide, maar toch moeten wij deze gesprekken voortzetten. Zodra we stoppen met die formele protesten leggen we er ons bij neer dat we geen toegang hebben. Dan ontstaat er een nieuwe situatie.’
De Oekraïners wantrouwen de OVSE omdat 40 van de 600 waarnemers in de Donbas Russen zijn, die jullie bewegingen zouden doorbriefen aan de tegenpartij.
‘Daar is geen enkel bewijs voor. De regels zijn erg strict. Rusland is lid van de OVSE en maakt dus deel uit van de missie. Het is veel beter de Russen erbij te hebben, want dat dwingt ze tot steun voor deze missie. De Amerikanen krijgen trouwens hetzelfde verwijt van Russische zijde, dat ze spionnen zijn voor de NAVO. Ik vind het belangrijk dat iedereen meedoet.’
U spreekt met meel in de mond.
‘Ik moet zo objectief mogelijk zijn. Wij kennen geen censuur, maar we rapporteren alleen wat we zelf gezien hebben. Als de media melden dat 70 Russische tanks de grens zijn gepasseerd, nemen wij dat niet over. Wij constateren alleen met eigen ogen, maar oordelen niet. Maar media kunnen wel conclusies trekken op grond van onze bevindingen. De Frankfurter Allgemeine Zeitung concludeerde onlangs op basis van honderd van onze dagrapporten dat de overgrote meerderheid van de bestandsschendingen plaatsvinden in rebellengebied.’
Bij het begin van de oorlog, in 2014, stonden de ongedisciplineerde Oekraïense vrijwilligersbataljons tegenover de ‘dronken kozakken’ van de Volksrepublieken. Over en weer werden oorlogsmisdrijven gepleegd. Hoe is dat nu?
‘De Oekraïense bataljons, zoals Azov, zijn ingelijfd in het reguliere leger. Ze bestaan nog steeds, maar worden gecontroleerd. Dat is een grote verbetering. In de zomer van 2014 liepen er Oekraïense soldaten aan het front op slippers. Nu zijn ze aanzienlijk beter geëquipeerd en bewapend. Dat geldt niet voor de tegenpartij: daar zie je nog steeds dronken gewapende mannen, dat kun je gewoon ruiken.’
Bataljon Azov traint op de vlakte van Oerzoef bij Marioepol (foto Laura Starink)
‘Bovendien neemt de Oekraïense legerleiding maatregelen tegen disciplinaire vergrijpen. In de 100 overtredingen die wij de afgelopen maanden hebben vastgesteld heeft de overheid 20 strafzaken geopend, die hebben geleid tot 10 ontslagen. Dat is een sterk signaal. Ik heb de indruk dat ze op de goede weg zijn. Dat 80% van de vergrijpen aan rebellenzijde plaatsvindt is dus geen toeval.’
'Overigens behandelen wij beide partijen op gelijke wijze waar het hun verplichtingen tegenover Minsk betreft, maar we maken wel een onderscheid in hun status: de Oekraïense souvereiniteit is erkend door de VN Veiligheidsraad. Dat geldt niet voor de zogenaamde Volksrepublieken: wij erkennen hun claim op souvereiniteit niet.'
Intussen wordt Minsk niet nageleefd en kunt u dat ook niet afdwingen. Is het een dode letter?
‘In een gewelddadige atmosfeer kun je niet de politieke beslissingen nemen, die van levensbelang zijn voor de burgers. De rust moet hersteld, de wapens moeten zwijgen. Als wij vrij kunnen observeren kunnen we bijdragen aan herstel van vertrouwen. Als er geen objectieve monitor is kunnen beide partijen elkaar de schuld blijven geven. Er zijn geen andere instanties dan de OVSE en er is geen alternatief voor Minsk. Al hebben de gesprekken op dit moment nauwelijks of geen effect, dát er contact is houdt de partijen in toom.’
Maar Rusland is oorlogspartij én ‘vredestichter’ tegelijk. Poetins dreigementen op de Krim en de grootschalige militaire oefeningen aan de Oekraïense grens zijn niet bepaald vertrouwenwekkend.
‘De dialoog met de Russen is op alle niveaus geïntensiveerd, met de Amerikanen, in de Normandiëgroep [waar Duitsland, Frankrijk, Oekraïne en Rusland aan tafel zitten - LS]. Er zijn inderdaad nog weinig concrete resultaten. Maar dat er nu direct contact is tussen Kerry, Lavrov en Steinmeier geeft een zekere garantie. Als de dialoog stopt zullen de gevolgen verwoestend zijn. Als de internationale gemeenschap Oekraïne laat vallen dan heeft dat ook voor ons verregaande consequenties. Het laat zien dat we niet in staat zijn een conflict aan onze grenzen te beheersen.’
Hoe is de situatie in Donetsk nu?
‘Vergeleken met twee jaar geleden is de situatie verbeterd. De steden komen weer tot leven. Loegansk is erger dan Donetsk, maar dat was altijd al zo. De bevolking heeft leren leven met de realiteit, dat er elke nacht geschoten wordt. De prijzen zijn hoger dan in Oekraïne en je kunt lang niet alles krijgen. Bedrijven werken min of meer. Maar hoe langer dit duurt, hoe groter de problemen worden. Als je nu een huis in Donetsk verkoopt, trouwt of scheidt of een universitair diploma haalt, hebben die transacties in Oekraïne geen legale basis. Toch keren mensen die gevlucht waren terug naar huis, omdat ze geen alternatief hebben. Veel mensen werken in Oekraïne om hun gezinnen in Donetsk te onderhouden.’
Willen de inwoners van de Volksrepublieken nog wel iets te maken hebben met Oekraïne?
‘O zeker. Ik heb in de gebieden die niet onder controle staan van Kiev geen één burger ontmoet die niet benadrukt dat hij of zij zich beschouwt als Oekraïner. Ik heb natuurlijk geen opiniepeiling gehouden, maar op de mannen in de gewapende bendes of de mensen die iets te maken hebben met de leiding van de Volksrepublieken na heb ik nog nooit iemand, in vertrouwen of in het openbaar, horen zeggen dat ze deel uitmaken van de zogenaamde Volksrepublieken. Tegen Kiev zeggen ze: wij zijn geen terroristen, wij zijn jullie burgers. En tegen Donetsk en Loegansk zeggen ze: wij zijn Oekraïners. Ze identificeren zich heel duidelijk met de Oekraïense staat. Natuurlijk zitten ze tussen twee vuren. Maar dit geeft hoop dat een oplossing mogelijk is.’