Aan het begin van de invasie hoopte president Zelensky op hulp van Israël. Een land met nauwe diplomatieke banden met Amerika en Rusland, een formidabel luchtafweersysteem, een gevreesde inlichtingendienst en honderdduizenden immigranten uit Oekraïne. Maar Zelensky kwam van een koude kermis thuis. Israël riskeert geen ruzie met Poetin, zelfs niet nu Rusland de Iraanse wapenindustrie gebruikt en stimuleert voor de oorlog tegen Oekraïne. Is de positie van Israël houdbaar?
De Israëlische premier Netanjahou loopt met Poetin voorop bij de herdenking in 2018 in Moskou van de overwinning op nazi-Duitsland. Foto Kremlin
door Hella Rottenberg
Al drie dagen nadat Russische troepen op 24 februari Oekraïne waren binnengevallen belde de Israëlische premier Naftali Bennett met president Poetin en bood zich aan als bemiddelaar tussen Oekraïne en Rusland. Kort daarna, op 5 maart, vloog Bennett onaangekondigd naar Moskou voor een drie uur durend gesprek met de Russische president. Zelensky zag hier een kans om via Israël met Poetin contact te leggen en met de Russen te gaan onderhandelen in plaats van te vechten.
De eerste reactie van Israël op de invasie was heel terughoudend geweest. In plaats van een harde veroordeling uit te spreken, noemde de Israëlische regering de gebeurtenis een tragedie voor Oekraïne, alsof het om een natuurramp ging. Op 2 maart nam de VN met 141 stemmen voor, 5 tegen en 35 onthoudingen een resolutie aan die de onmiddellijke terugtrekking van de Russische troepen eiste. Israël stemde voor, maar pas nadat Amerika achter de schermen de Israëlische regering flink de les had gelezen.
Na zijn bezoek aan Poetin bracht Bennett verslag uit aan Kyiv, Washington en Berlijn. Zijn relaas bood geen aanknopingspunten voor onderhandelingen.Terwijl het Russische leger Kyiv probeerde te omsingelen en Zelensky doelwit nummer één was, zei Oekraïne geen behoefte te hebben aan een boodschappenjongen, maar aan een serieuze bemiddelaar die vredesvoorstellen op tafel legde en z’n kop uitstak. Zelensky en zijn adviseurs vermoedden dat het Israël alleen te doen was om geen partij te hoeven kiezen tegen Rusland en toch politiek weinig schade op te lopen. Het Israëlisch initiatief stierf een snelle dood.
De Syrië-factor
Dat Israël niet vanzelfsprekend dezelfde kant koos als de Westerse wereld, terwijl het zegt de westerse democratische waarden te delen en jaar in jaar uit een slordige drie miljard dollar aan wapenhulp van de VS ontvangt, heeft van alles te maken met Syrië. In september 2015 dook Rusland in het vacuüm dat de Amerikanen achterlieten, toen zij hun interventie in de Syrische burgeroorlog opgaven. Met bommenwerpers en inzet van getrainde eenheden van het Wagner huurlingenleger wist Rusland machthebber Assad in het zadel te houden. Daarbij sloot Moskou een alliantie met Assads bondgenoot Iran, dat zijn aanwezigheid met grondtroepen en Hezbollah-strijders in Syrië uitbreidde tot naar schatting 20.000 manschappen.
Voor Israël ontstond er een bedreigende situatie. Terwijl Iraanse drones en raketten vanuit Syrië Israëlische doelen konden treffen, stationeerde Rusland er z’n meest geavanceerde luchtafweersysteem, waarmee het Syrische luchtruim kon worden gesloten. Toenmalig (en inmiddels weer) premier Netanjahoe vloog een aantal keer achtereen naar Moskou en slaagde erin om een afspraak met Poetin te maken. Israël zou het Assad-regime niet dwarsbomen en Rusland zou toestaan dat Israël Iraanse stellingen kon blijven bombarderen.
Rusland staat toe dat Israël Iraanse stellingen in Syrië aanvalt
Die afspraak staat tot op de dag van vandaag. Telkens als Israël stellingen van Iran of Hezbollah aanvalt, seint het van te voren het Russische commandocentrum in, dat ervoor zorgt dat de Israëlische vliegtuigen ongemoeid worden gelaten. Israël heeft Rusland harder nodig dan andersom. Als Rusland Iran vanuit Syrië z’n gang zou laten gaan, heeft Israël er een militair probleem bij. Dat risico wil Israël niet lopen door voor Oekraïne te kiezen en Poetins welwillendheid te verspelen.
Druk van Amerika weerstaan
Syrië is niet de enige factor, die de Israëlische houding jegens Rusland bepaalt. Dat toont de Israëlische opstelling in 2014, toen Moskou zich nog niet met Syrië bemoeide. In maart van dat jaar annexeerde Rusland de Krim en veroordeelde de VN die daad. Bij de stemming schitterde Israël door afwezigheid, tot grote ergernis van de Amerikanen. Israël durfde de Amerikanen best te schofferen, als het zo uitkwam, want die relatie wordt zo onverbrekelijk geacht als die van een lang gehuwd echtpaar, dat af en toe ruzie maakt maar nooit van elkaar zal scheiden.
Netanjahoe haalde band met Poetin aan om de VS te bewijzen een eigen koers te varen
Obama had tijdens zijn presidentschap zijn kritiek op de Israëlische bezettingspolitiek niet onder stoelen of banken gestoken. In die tijd haalde Netanjahoe de band met Poetin aan en bleef die warm houden om de druk van de VS te weerstaan en te bewijzen dat Israël een eigen koers kon varen. Een veroordeling van de annexatie van de Krim riep bovendien de vervelende vraag op waarom Israël meende de Golanhoogten van Syrië te hebben mogen afpakken. (Een annexatie die overigens in 2019 door president Trump werd erkend.)
Na de inlijving van de Krim was Poetin niet meer welkom op internationale fora en bleven westerse leiders weg van conferenties en feestelijkheden in Moskou. Netanjahoe trok zich er niets van aan. In mei 2018 liep hij voorop naast Poetin als diens beste kameraad mee in de parade ter herdenking van de overwinning op nazi-Duitsland. Tot beider tevredenheid.
Zelensky en de Knesset
Vanuit zijn met zandzakken omgeven zwaarbewaakte kantoor sprak president Zelensky kort na het begin van de invasie de parlementen van tientallen landen toe met een moreel en politiek appel voor steun aan Oekraïne. Op 20 maart was de Knesset aan de beurt. Zelensky, de enige joodse president buiten Israël, legde een verband tussen de oorlog die Rusland tegen Oekraïne was begonnen, de bedreiging van Israël door de buurlanden en de holocaust.
‘Ik hoef u niet te vertellen hoe verweven onze verhalen zijn. Verhalen van Oekraïners en joden. In het verleden en nu, in deze verschrikkelijke tijd. We leven in verschillende landen en in compleet verschillende omstandigheden. Maar de dreiging is dezelfde: voor ons en voor jullie – de totale vernietiging van het volk, de staat, de cultuur.’ Luister naar wat het Kremlin zegt, luister!, riep Zelensky de Knesset toe. Het Kremlin heeft het over een ‘oplossing van het Oekraïense vraagstuk’, de nazi’s spraken van de ‘oplossing van het joodse vraagstuk’.
Zelensky spreekt per videoverbinding de Knesset toe. Schermafdruk van YouTube.
Hij liet zijn onvrede blijken over Israëls reactie: waarom sturen jullie geen wapens, geen luchtafweer, waarom leggen jullie Rusland geen sancties op, waarom kiezen jullie geen partij? Tenslotte legde Zelensky een zware morele verantwoordelijkheid op de schouders van de volksvertegenwoordigers. ‘Het is aan jullie, beste broeders en zusters, om een antwoord te kiezen. En jullie zullen met dat antwoord moeten leven, volk van Israël. Oekraïners maakten hun keuze 80 jaar geleden. Zij redden joden. Dat is waarom wij Rechtvaardigen onder de Volkeren [een eretitel die Israël toekent aan redders van joden] tellen. Volk van Israël, nu staan jullie voor die keuze.’
Speech van Zelensky viel helemaal verkeerd
De speech viel helemaal verkeerd. Hoe haalde Zelensky het in z’n hoofd om de holocaust erbij te halen en Oekraïne te prijzen voor het redden van joden, terwijl Oekraïners in de Tweede Wereldoorlog massaal joden hadden vermoord? En de geschiedenis van Oekraïne talloze zwarte bladzijden kende van jodenvervolging?
Een bekende Israëli nam het voor Oekraïne op. Natan Sharansky, die opgegroeid was in de Oekraïense stad Donetsk, gestudeerd had in Moskou en negen jaar in Siberische werkkampen gevangen had gezeten vanwege zijn acties voor mensenrechten, noemde Zelensky ‘een voorbeeld van moed en geestkracht’. De wreedheden tegen joden van kozakken en Oekraïense nationalisten in het verleden ‘zouden geen seconde onze sympathie moeten ondermijnen voor de Oekraïners die nu vechten en met hun leven betalen voor precies de zaken die heel belangrijk voor ons zijn’, zei hij in een interview met de Jerusalem Post. In zijn ogen was de Russische invasie de grootste bedreiging van de vrije wereld sinds de Tweede Wereldoorlog en kon Israël niet neutraal blijven, maar moest zich op niet mis te verstane wijze achter Oekraïne scharen.
Natan Sharansky op bezoek in Kyiv, 25 oktober 2022. Foto President.ua
De publieke opinie in Israël was het in meerderheid eens met Sharansky. Ook de meeste Russischtalige immigranten - liefst vijftien procent van de Israëli’s, 1,3 miljoen mensen, zijn afkomstig uit Rusland en Oekraïne – kiezen partij voor Oekraïne, hoewel er ook sprake is van een sterke beïnvloeding van deze bevolkingsgroep vanuit Rusland via televisie en internet.
Verzuurde verhouding
Na het mislukken van de bemiddeling en de ontdekking van oorlogsmisdaden door het Russische leger in Boetsja veranderde de toon van de Israëlische regering. De Russische oorlogsmisdaden werden oorlogsmisdaden genoemd, Israël stemde in de VN-Mensenrechtenraad voor schorsing van Rusland.
Het bleef in Moskou niet onopgemerkt. Rusland schoot in Syrië een Israëlische raket uit de lucht, begon Israël hard aan te vallen op z’n bezettingspolitiek en nam het Joods Agentschap in Rusland op de korrel door het tot buitenlands agent te bestempelen en te dreigen met sluiting ervan. Voor dat laatste was Israël heel gevoelig. Het Joods Agentschap helpt Russische joden hun emigratie naar Israël te regelen. Met de toenemende geruchten dat Rusland een mobilisatie zou afkondigen en de grenzen zou sluiten, leek het alsof de klok teruggedraaid werd naar de Sovjet-tijd, toen emigratie van joden vrijwel onmogelijk was.
Het kantoor van het Joods Agentschap in Moskou dat met sluiting wordt bedreigd. Schermafdruk van YouTube
Israël werd ook onaangenaam getroffen door antisemitische uitspraken van figuren uit Poetins naaste omgeving. Minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov maakte het erg bont, toen hij in antwoord op de vraag hoe hij Zelensky als nazi kon beschouwen, verklaarde dat zijn afkomst hem niets zei. ‘Ik geloof dat Hitler ook joods bloed had.’ Na protest van de Israëlische regering, maakte Moskou excuses.
Lavrov en andere hoge Russische functionarissen doen antisemitische uitspraken
De emigratie liep in 2022 overigens ongestoord. Israël ontving vorig jaar liefst 70.000 immigranten, 37.000 uit Rusland, 14.000 uit Oekraïne en 2.000 uit Belarus, een record in 23 jaar. Maar de sluiting van het Joods Agentschap in Rusland hangt nog steeds als een zwaard van Damocles boven de Israëlische regering. De rechtszaak hierover is twee keer uitgesteld en staat nu voor 17 februari op de rol.
Humanitaire hulp, maar geen wapens
Aan Oekraïne bood Israël humanitaire hulp aan. Behalve joodse emigranten, ving Israël Oekraïense vluchtelingen op, stuurde veldhospitaals en generatoren. Maar het land weigerde om drones te leveren (die Israël bijvoorbeeld wel naar Azerbeidzjan exporteert) of Oekraïne bij te staan met technologie die het zelf gebruikt om z’n luchtruim te beschermen tegen raketaanvallen en die zeer effectief heet te zijn – de zogenaamde IJzeren Koepel –, hoe dringend Zelensky daarom ook heeft gevraagd.
In het najaar groeide de irritatie tussen Israël en Oekraïne weer als gevolg van VN-stemmingen over de Palestijnse kwestie, waarin Oekraïne de Israel-kritische resoluties steunde, en Israël als tegenactie zich onthield toen er een voorstel in stemming kwam om van Rusland herstelbetalingen te eisen.
De Iran-factor
Toen Rusland na geslaagde Oekraïense offensieven in het najaar besloot om Oekraïne klein te krijgen door de energievoorzieningen kapot te bombarderen, klopte Moskou aan bij Iran. De eigen wapenindustrie kon de vraag niet aan. Moskou bestelde bij Iran gewapende kamikaze-drones en raketten voor de lange afstand, een type met een bereik van 300 kilometer en een type met een bereik van wel 700 kilometer. In ruil, zo schreven Iraanse media, zou Rusland 24 moderne gevechtsvliegtuigen (Su-35) aan Teheran leveren.
Poetin op werkbezoek in Teheran in juli 2022 met (links) de opperste leider ayatollah Khamenei en naast hem president Raisi. Foto Kremlin
In Israël groeide de ongerustheid over de Iraans-Russische samenwerking. Toen minister Shai van diasporazaken op twitter schreef dat ‘het moment is aangebroken dat we Oekraïne militaire hulp moeten bieden’, repliceerde vice-voorzitter van de Russische veiligheidsraad en voormalig premier Medvedev onmiddellijk met de waarschuwing dat in dat geval de politieke relatie tussen Moskou en Jeruzalem verbroken zou worden.
Bang voor de wraak van Poetin hield het politieke establishment zich op de vlakte en vond ook de publieke opinie voorzichtigheid geboden. Sharansky sprak zich wel uit. Hij vond het ‘bespottelijk om je beleid te baseren op de hoop dat Rusland in de keuze tussen Israël en Iran de belangen van Israël voorrang zal geven’.
Israël heeft Rusland meer nodig dan andersom
Inmiddels is bekend dat Iran duizenden drones maakt ten behoeve van de Russische oorlogsvoering en dat de fabricage ook in Rusland zelf ter hand wordt genomen. Zelensky suggereerde dat Iran door de samenwerking met Rusland niet alleen kamikaze-drones en ander oorlogstuig, maar ook z’n atoomprogramma kan ontwikkelen. Hij zei het, wetende dat dit voor Israël een rode lijn is. Tien dagen later berichtte CNN dat volgens Amerikaanse inlichtingen Iran bezig was om Rusland te vragen om splijtstoffen.
Tot nu toe heeft de steeds nauwere Iraans-Russische samenwerking in de oorlog tegen Oekraïne Israël niet over de streep getrokken. Berichten dat Israël inlichtingen en manieren om de Iraanse drones onschadelijk te maken met Oekraïne deelt, zijn nooit bevestigd, maar kunnen best waar zijn. Althans geweest zijn, onder de vorige regering. Nu Netanjahoe weer aan het roer staat is de kans klein dat Israël, zelfs in het geheim, Oekraïne militair op een of andere wijze bijstaat. De Israëlische premier rekent erop dat zijn persoonlijke band met Poetin Rusland zal weerhouden aartsvijand Iran te versterken ten koste van Israël.
Een belachelijke illusie, meent Sharansky. Daarmee is generaal Jadlin, een vroegere chef van de inlichtingendienst van het leger, het eens. ‘Iran is onze grootste vijand’, zegt hij. ‘Als Iran de kant van iemand kiest, moet Israël de andere kant kiezen.’ Israël trekt aan het kortste eind, zeggen andere Israëlische analisten. Oekraïne is woedend, het Westen geïrriteerd en Rusland kan Israël blijven chanteren terwijl het Iran aan geld en technologie helpt.