Emigrant Thomas Mann beschreef in de late jaren 30 hoe Duitsland voor ieders ogen afgleed in de barbarij. De Russische schrijver en emigrant Michail Sjisjkin wijst in dit essay op de schrikbarende parallellen met het huidige Rusland. En stelt de morele vragen waarmee alle Russische emigranten nu worstelen. Moet je je eigen land de nederlaag toewensen? Moet je je taal en cultuur kritisch onder de loep nemen? Hoe overleef je in tijden van fascisme?
Dit jaar hield Poetin zijn nieuwjaarstoespraak omringd door als militair verklede Russen (foto Kremlin)
door Michail Sjisjkin
'Het Russische volk is goed in incasseren en omdat het de vrijheid niet bemint, maar haar ervaart als verwaarlozing, waardoor die vrijheid in zekere zin dan ook werkelijk tot verwaarlozing leidt, zal het zich ondanks zware desillusies onder de nieuwe, ruig-disciplinaire grondwet altijd nog beter in vorm voelt, altijd nog "gelukkiger" is, dan onder de Republiek. Daarbij voegen zich nog het grenzeloze voorliegen, de verdovings- en verdommingsmiddelen van het regime. Het intellectuele en morele niveau is allang zo diep gezonken, dat de voor verontwaardiging noodzakelijke energie gewoonweg niet is op te brengen.'
In dit citaat uit de brief van Thomas Mann aan René Schickele (2. April 1934) heb ik slechts één woord vervangen: 'Duits' door 'Russisch'. De historische parallellen tussen nazi-Duitsland en Poetins Rusland zijn frappant. De jongste Russische geschiedenis heeft de Duitse klassieke schrijver tot onze tijdgenoot gemaakt.
Zijn leven lang voerde Thomas Mann een gesprek met de Russische literatuur, nog kort voor zijn dood schreef hij over Tsjechov. Als jonge schrijver leerde hij het vak van Russische schrijvers, nu onderwijst hij ons in overleven in tijden van fascisme.
Rusland zal lange tijd niet met Russische muziek en literatuur geassocieerd worden, maar met bommen die op kinderen vallen
Russische culturele personen kunnen vandaag beter navoelen wat Thomas Mann en andere Duitse intellectuelen gevoeld en beleefd hebben. De taal van Poesjkin en Tolstoj werd de taal van oorlogsmisdadigers en moordenaars. Rusland zal lange tijd niet met Russische muziek en literatuur worden geassocieerd, maar met bommen die op kinderen vallen.
Soms rijden twee treinen op een spoorwegtraject gelijk op. Venster aan venster. Je nadert elkaar op armlengte, je ziet de mensen in de trein naast je: iemand leest, iemand dut, iemand kijkt je aan. Zo zitten wij, door de tijd van elkaar gescheiden en toch ongeveer gelijktijdig, in parallelle historische treinen die op een catastrofe afdenderen.
Hitler slaagde erin zijn volk moreel te verderven, nu heeft Poetin dat met mijn volk gedaan. In 1940 noemde Thomas Mann de overwinningen van Duitsland 'schreden in een eindeloos moeras'. Rusland heeft deze stappen in de afgrond haast letterlijk herhaald. Openlijke racistische propaganda in de stijl van Goebbels. De 'Russische wereld' als 'Grossdeutschland'. De Krim als het Sudetenland. Haat tegen Oekrainers als Jodenhaat. Poetin als Leider: 'Zolang Poetin bestaat zal Rusland bestaan!
Lijden aan Duitsland
'Lijden aan Duitsland' - zo noemde Thomas Mann zijn dagboeken. In de jaren 30 waarschuwde hij in veel publikaties voor het gevaar van het Hitler-regime en zijn landgenoten wilden niet luisteren. 'Lijden aan Rusland' - zo kun je talloze publikaties van Russische schrijvers noemen, die jarenlang in de oppositiepers verschenen en waarschuwden voor het gevaar van de geboorte van een fascistisch regime in Rusland. Mijn landgenoten jubelden slechts: 'De Krim is van ons!
Noch in 1936 noch in 2014 werden de oproepen tot een boycot van de Olympische Spelen gehoord. Bijna 50 landen kwamen naar Berlijn, hoewel de Neurenberger rassenwetten al in 1935 werden aangenomen. Hitler privatiseerde de grote overwinning van de Duitse sport. Poetin heeft zich de grote overwinning van de Russische sport toegeëigend. Die overwinning heeft hij inderdaad behaald, want hij bestelde een 'speciale operatie' bij zijn geheime diensten, waarin de urinemonsters van de atleten onder doping door onbesmette monsters werden vervangen.
Thomas Mann onderwijst ons in overleven in tijden van fascisme
Thomas Mann's poging om de gezombifieerde Duitsers wakker te schudden mislukte en hij moest emigreren. Ook de Russischer cultuur leeft nu slechts in de emigratie. In Rusland moet men patriottische liederen zingen of zwijgen. 'Maar kan cultuur bestaan zonder haar door het fascisme verpeste territorium?'
Thomas Mann heeft ons het antwoord gegeven. Na zijn emigratie naar de VS zei hij in een interview: 'Waar ik ben is Duitsland. Ik draag mijn Duitse cultuur in mij.' Aan het voorbeeld van Duitsland verklaart hij ons waarom cultuur onverenigbaar is met Poetins regime. 'In mijn ogen zijn boeken die van 1933 tot 1945 in Duitsland überhaupt gedrukt konden worden minder dan waardeloos en niet goed ter hand te nemen. Hen kleeft een geur van bloed en schande aan; ze moeten allemaal in de grond gestampt worden. "Cultuur" maken was niet toegestaan, het was onmogelijk in Duitsland, terwijl om je heen gebeurde wat wij weten. Het betekende de verdorvenheid verfraaien, de misdaad oppoetsen.' (Uit: Warum ich nicht nach Deutschland zurückgehe). Alle dictatoren misbruiken de cultuur om hun misdaden op te sieren.
Iedere dictatuur leeft van vijanden en oorlogen. In zijn 'Brief uit Bonn' uit 1936 beschrijft Thomas Mann zowel nazi-Duitsland als het machtssysteem van Poetin: 'Het nationaal-socialistische systeem heeft maar één doel en betekenis: het Duitse volk door onverbiddellijke uitschakeling, onderdrukking en uitroeiing van elke storende hindermacht in vorm te brengen voor de "komende oorlog".'
Appeasement
In de jaren vóór de oorlog leed Thomas Mann niet alleen aan Duitsland, maar ook aan het westerse dulden van Hitler, aan de zogenaamde appeasement-politiek. Ook Poetins inval in Oekraïne was slechts mogelijk door de jarenlange inspanningen van de 'Putin-Versteher' in de demokratische landen.
Thomas Mann in 1949 (foto Bundesarchiv)
De wanhopige oproep van Russische schrijvers tot een boycot van het Wereldkampioenschap Voetbal in 2018 vond geen gehoor bij de westerse politici. De toen al vier jaar durende oorlog tegen Oekraïne met duizenden doden belemmerde geen enkel land om naar Rusland te gaan en voor Poetin te voetballen. De dictator beschouwde dat als stilzwijgende toestemming voor zijn agressie en daarmee was de weg vrij naar 24 februari 2022.
Nu is de Russische cultuur in het buitenland onder de wals van 'cancel culture' beland, zoals destijds de Duitse. Tegen de Amerikaanse studenten die weigerden de taal en cultuur van een land te bestuderen dat een mensenverachtende ideologie en oorlog over de wereld bracht zei Thomas Mann dat de afkeer van het politieke regime niet mocht worden overgedragen op de Duitse cultuur, die daarmee helemaal niets te maken had.
Dat was in het jaar 1938. Toen later de gruweldaden van de nazi's bekend werden, veranderde hij van mening. De verleiding en de verkrachting van de Duitse natie door Hitler zou al door de Duitse geschiedenis en cultuur, door de Duitse romantiek zijn voorbereid.
'Afgedaald naar het beklagenswaardige niveau van de massa's, het niveau van een Hitler, barstte de Duitse romantiek uit in historische barbarij, in een roes en kramp van superioriteit en misdadigheid, die nu zijn afschuwwekkende finale vindt in de nationale catastrofe, een ongeëvenaarde fysieke en psychische ineenstorting.' (Uit: Deutschland und die Deutschen).
Nu moeten ook wij Russen de Russische klassieke cultuur herbezien en onze literatuur door het prisma van de Oekraïne-oorlog met open ogen opnieuw lezen. Dat zal een belangrijke ervaring zijn, want we hebben onze klassieken nooit uit dit perspectief bekeken, nooit de imperialistische ondertonen van hun grote romans waargenomen.
We hebben ons laten verleiden door de beruchte kindertranen uit de Broers Karamazov en Dostojevski's fanatieke oproepen tot een orthodoxe kruistocht tegen het Westen, zijn haat tegen alle niet-slavische volkeren en zijn bijzondere haat tegen die Slaven, die Rusland 'verraden' hebben als niet-relevant terzijde geschoven. We hebben Tolstojs naïeve beweringen dat de waarheid woont in analfabeten, Russische boeren en niet in opleiding en cultuur en de sociale en technische verworvenheden van de westerse beschaving.
Duitsland ging te gronde voor de ogen van Thomas Mann, vernietigd door Hitler en zijn oorlog. Nu gaat Rusland voor onze ogen te gronde
En toch is er niets tegenover barbarij te stellen dan de cultuur. In zijn roman Lotte in Weimar maakt Thomas Mann Goethe tot zijn avatar en spreekt over het volk dat ten prooi is gevallen aan de barbarij: 'Ze mogen me niet - goed zo, ik mag hen ook niet, dus we staan quitte. Ik heb mijn Duitsheid voor mij alleen - de duivel hale de boosaardige filistijnen die dat zo noemen. Zij denken dat zij Duitsland zijn, maar ik ben het, en als het met wortel en tak te gronde gaat blijft het in mij voortbestaan.'
Duitsland ging te gronde voor de ogen van de schrijver, vernietigd door Hitler en zijn oorlog. Nu gaat Rusland voor onze ogen te gronde. Toen ging het om het overleven van de Duitse cultuur, nu gaat het om het overleven van de Russische.
Thomas Mann laat Goethe zijn Duits-zijn definiëren: 'Duits zijn is vrijheid, vorming, veelzijdigheid en liefde - dat jullie dat niet weten verandert daar niets aan. Tragedie tussen mij en dit volk.'
Maar dat is mijn 'Russisch-zijn' ook: vrijheid, vorming, veelzijdigheid en liefde en dat heeft niks met Duitsland of met Rusland te maken. Het is ons gemeenschappelijk mens-zijn, dat zich over het nationale heen ontwikkelt tot een wereldcultuur, tot ons geestelijk samenleven op aarde.
Cultuur moet zich verdedigen
Maar zijn symfonieën en gedichten het antwoord op bommen en gevangenissen? De beste boeken van de mensheid gaan niet over haat maar over liefde. Heeft de cultuur tegenover de barbarij op voorhand de slag verloren? Voor Thomas Mann is het antwoord duidelijk: Nee! De cultuur, de democratie, de beschaving moeten zich kunnen verdedigen.
'Europa zal slechts bestaan als het humanisme zijn mannelijkheid ontdekt, als het leert in harnas te lopen en handelt volgens het besef dat vrijheid geen vrijbrief mag zijn voor diegenen die haar vernietiging nastreven.' (uit: Humaniora und Humanismus, 1936).
Slechts 'militant humanisme' kan de wereldcultuur redden. Barbarij moet met oorlogsgeweld worden overwonnen. Dat is misschien de belangrijkste les van Thomas Mann aan ons Russen: als je van je eigen land houdt, moet je het in een onrechtvaardige oorlog een vernietigende nederlaag toewensen.
Thomas Mann voerde in de radiouitzendingen 'Deutsche Hörer' zijn persoonlijke strijd. In de eerste toespraken koesterde hij nog de hoop dat zijn door de nazi's verleide volk tot bezinning zou komen en in opstand zou komen tegen de Hitler-dictatuur. De schrijver was zo naïef te geloven dat de Duitsers net zo smachtten naar Hitlers nederlaag als hijzelf.
'De hel, Duitsers, is op jullie neergedaald toen deze leiders op jullie neerdaalden. Naar de hel met hen en al hun medeplichtigen! Dan is er nog redding voor jullie mogelijk, kan jullie vrede en vrijheid te wachten staan.' (november 1941) Maar deze hoop op gezonde krachten in Duitsland verschrompelde snel. Tegenover de wanstaltige misdaden van het regime en een zwijgende bevolking begon hij te spreken over de Duitse collectieve schuld.
'... Dat er geen twee Duitslanden zijn, een boosaardig en een goed, maar slechts één, dat het beste in zich door duivelse list tot het kwaad heeft geranseld. Het boosaardige Duitsland is het mislukte goede. Het goede in ongeluk, in schuld en ondergang. Daarom is het voor een Duits geboren geest ook zo onmogelijk het kwaadaardige, met schuld beladen Duitsland geheel te verloochenen en te zeggen: "ik ben het goede, het edele, het rechtvaardige Duitsland in het witte kleed, ik laat het aan jullie over om het kwaadaardige uit te roeien.'
Roepen in de woestijn
Zo is ook het slechte Rusland van Poetin het teloorgegane goede Rusland, het goede in ongeluk, in schuld en ondergang. Hoe valt te verklaren dat miljoenen Russische mannen en vrouwen de misdrijven van hun eigen staat ondersteunen en gehoorzaam ten oorlog trekken om Oekraïners te doden? Waar ligt hier de grens tussen de kwaadaardige Russische staat en het goede Russische volk? Werd Thomas Mann überhaupt gehoord door de Duitse toehoorders? Of waren zijn uitzendingen slechts een wanhopig roepen in de woestijn?
Massagraven in Lysytsjansk
Steeds weer sprak hij over de massavernietiging van de Joden overal waar de Duitsers vaste grond onder de voeten kregen - in Frankrijk, Oostenrijk, Polen. 'Volgens informatie van de Poolse regering-in-ballingschap zijn in totaal al 700.000 Joden door de Gestapo vermoord of doodgefolterd. [...] Weten jullie dat, Duitsers? En wat vinden jullie daarvan? (27 september 1942). Het antwoord luidde in 1945: Wir haben nichts gewusst.'
Ik neem aan dat Thomas Mann tijdens de oorlog door de meesten in zijn eigen land als verrader werd gezien. Net zoals de geëmigreerde Russische auteurs, die nu Oekraïne ondersteunen. Alle boeken en artikelen van mij en andere regimekritische schrijvers kunnen de massa's in Rusland niet bereiken, die hun Führer in de afgrond volgen. Heeft Thomans Mann als 'landverrader' ook doodsbedreigingen van zijn landgenoten gekregen?
Jarenlang heeft hij zijn radiouitzendingen gemaakt zonder te weten of iemand zijn stem hoorde. Voor 'Deutsche Hörer' waren zijn woorden gevaarlijke boodschappen. Zogenaamde 'radiomisdrijven' werden streng opgespoord en bestraft, zelfs de doodstraf werd toegepast. De uitzendingen waren vooral voor hemzelf meer dan van levensbelang. Ze waren zijn strijd tegen Hitler en voor de Duitse cultuur, de Duitse taal.
'Overleven betekent overwinnen. Ik heb gestreden en de lasteraars van de mensheid met hoon en vloek overladen, door te leven: zo is dat, ook persoonlijk, een overwinning'. (Uit: Entstehung des Doktor Faustus, 1949).
Hij verdedigde zijn Duitsland, zijn Duits-zijn van de vrijheid, vorming, veelzijdigheid en liefde. Hij gaf ons een voorbeeld dat schrijvers de strijd niet op moeten geven, zelfs als ze afgesneden zijn van hun lezers, door hun eigen land zijn verraden en belasterd. Nu moeten we onze Russische taal tegen Poetin en de oorlogsmisdadigers verdedigen zoals Thomas Mann zijn taal verdedigde. Praktisch alleen, als 'vaderlandverrader', tegen zijn eigen land, zijn eigen volk.
Vragen aan Thomas Mann
Op 28 maart 1942 werd Manns geboortestad Lübeck door de geallieerden aangevallen, als vergelding voor de verwoesting van Coventry. Honderden stierven in het vuur, ook zijn Buddenbrook-huis werd verwoest. Het viel hem niet licht de volgende woorden te spreken: 'Ik denk aan Coventry - en heb niks in te brengen tegen de stelling dat alles moet worden terugbetaald.' Maar geldt de collectieve schuld ook voor de gedode Duitse kinderen? Moesten zij met hun dood voor de dood van Engelse kinderen betalen?
Woedend vervloekt Thomas Mann de bombardering van Duitse steden: 'Tweeduizend lucht-Hunnen dagelijks boven dit moeras van leugens - er is niks anders. Deze mateloze schande, dit revolterende bedrog waar je maag van omkeert, deze smerige schending van het woord en de idee, deze bovendimensionale lustmoordenarij jegens de waarheid moet vernietigd, moet uitgewist worden tegen elke prijs en met alle middelen'. (28 maart 1944)
Mijn Oekraïense vrienden zeggen: 'Als na elke raket die op Charkiv of Kyiv valt een raket explodeert in Moskou of Petersburg, dan zal de oorlog sneller afgelopen zijn. Dat is de enige weg naar vrede.' Moeten Russische kinderen nu met hun dood voor de dood van Oekraïense kinderen betalen?
Thomas Mann geeft antwoorden, maar het zijn zijn antwoorden op mijn vragen. Heeft een emigrant die ver van het oorlogstoneel is überhaupt het morele recht het hele volk collectief de schuld te geven? Moeten ook Russische steden 'onder een regen van vuur en zwavel' tenonder gaan, als dat de prijs voor vrede is? Als men zegt dat alles betaald moet worden neemt men op de koop toe dat de nu nog lachende kinderen binnenkort ten offer vallen aan de collectieve schuld. Ben ik bereid die verantwoordelijkheid te nemen?
'Er zullen meer inwoners van Lübeck, Köln, Düsseldorf zijn die daar ook geen bezwaar tegen hebben. En als zij het dreunen van de Royal Air Force boven hun hoofden horen hen succes wensen'.
Zullen mijn landgenoten Oekraïense raketten ook succes kunnen wensen?
Thomas Mann geloofde in de toekomst van zijn land. 'Genade is belangrijker dan welke bloedbrief dan ook. Ik geloof erin en ik geloof in Duitslands toekomst, hoe wanhopig het heden er ook uitziet, hoe hopeloos de verwoesting ook mag lijken. Hou toch op over het einde van de Duitse geschiedenis te spreken! Duitsland is niet identiek met de korte en duistere historische episode die Hitlers naam draagt.' (Uit: 'Warum ich nicht nach Deutschland zurückgehe')
In de verwoesting van de staat die tot instrument van geweldsheerschappij werd, zag Thomas Mann een kans: 'Goethe ging, tenminste in mondelinge gesprekken, zo ver dat hij de Duitse diaspora wenste. "Verplant", zei hij, "en verstrooid over de hele wereld als de Joden moeten de Duitsers worden!" En hij voegde eraan toe: 'om de goede dimensies die het heeft helemaal en tot heil van het volk tot ontwikkeling te brengen. De goede kern bestaat maar kon in de vorm van de nationale staat niet tot wasdom komen.' (Uit: Deutschland und die Deutschen').
Thomas Mann kon geloven aan een democratische toekomst voor Duitsland, omdat die toekomst na de verwoesting van de nazi-staat door de geallieerden gegarandeerd werd. Hoe zou de Duitse toekomst er uit hebben gezien als de Gestapo aan de macht was gebleven? Hoe moet de toekomst van mijn land eruit zien?
Wie zal de democratische toekomst van Rusland veiligstellen? Wie zal de 'de-poetinisering' doorvoeren? De volgende Poetin? Wie zal 'Neurenberger processen' organiseren? De oorlogsmisdadigers zelf? Geloof ik aan een democratische toekomst van Rusland?
Zijn laatste radiouitzending, op 10 mei 1945, eindigde Thomas Mann met de woorden: 'Ik zeg dat het ondanks alles een groot moment is, de terugkeer van Duitsland naar de menselijkheid'.
Zal dit grote uur überhaupt aanbreken: de terugkeer van Rusland naar de menselijkheid?
Michail Sjisjkin, in 1961 in Moskou geboren, woont sinds 1995 in Zürich. Zijn laatste boek in het Duits, geschreven met Fritz Pleitgen, «Frieden und Krieg» verscheen in 2019. Dit artikel verscheen eerder in de Frankfurter Allgemeine Zeitung.