De Verenigde Staten lijken eindelijk bereid om een Patriot-luchtafweersysteem aan Oekraïne te leveren. Oekraïne smeekt al maanden om betere wapens tegen de raketaanvallen van Rusland, die erop gericht zijn om de Oekraïners in het donker en in de kou te zetten. Waarom duurt het zo lang voordat het Westen de nodige wapens levert en maakt de Patriot het verschil? Dat vroegen we aan luchtmachtexpert Peter Wijninga.
Lancering van een Patriot PAC-2 raket. Foto Ministerie van Defensie
door Hella Rottenberg
Dezelfde week dat het nieuws naar buiten kwam dat Washington wat de Patriots betreft óm was, pleitte de Oekraïense president Zelenski vurig voor betere luchtverdediging. Tijdens een videoconferentie met de grote industrielanden van de G7 vroeg hij om lange afstandsraketten, moderne tanks, artillerie, raketinstallaties en andere geavanceerde systemen om zich te verweren tegen Ruslands massale aanvallen op de electriciteits- en watervoorzieningen van zijn land. ‘Het gaat om de bescherming van heel Europa, want met deze aanvallen veroorzaakt Rusland niet alleen voor Oekraïne, maar voor de hele EU een humanitaire en migratieramp’, zei Zelenski.
De situatie is nijpend, maar niet wanhopig, meent Peter Wijninga. ‘De grote steden worden op dit moment al verdedigd. Het lukt Oekraïne om 60 tot 80 procent van de projectielen te onderscheppen’, zegt hij. ‘De Patriot heeft een groter bereik. Hij is in staat om honderd doelen tegelijk te volgen en negen doelen tegelijk te bestrijden. Het systeem werkt goed tegen grote aanvallen. Het kan vliegtuigen, helikopters, kruisvluchtwapens en raketten uitschakelen.’
Voorlopig gaat het om één Patriot systeem, dat de VS beschikbaar heeft maar zelf niet gebruikt. Het zal Oekraïne helpen, maar niet afdoende zijn. ‘Geen enkel systeem is waterdicht. De tactiek van de Russen is de luchtafweer te verzadigen. Zoveel projectielen sturen dat de afweersystemen het niet kunnen bijhouden. Je kunt Oekraïne nog zo vol zetten, honderd procent verdediging bereik je nooit’, legt Wijninga uit.
IJzeren Koepel
Israëls IJzeren Koepel heeft de naam vrijwel totale bescherming te bieden tegen raketten. Dat is niet zo. Volgens Wijninga is dat een imago dat de Israëli’s graag adverteren. Zij hebben niet te maken met massale aanvallen en voor Israël is het systeem een succes. De IJzeren Koepel is niet heel anders dan soortgelijke luchtafweersystemen, alleen kenmerkt het zich doordat het geschikt is om kleine projectielen, zoals mortiergranaten en korteafstandsraketten, uit te schakelen. ‘Israël is er veel aan gelegen om zijn commerciële en militaire geheimen te bewaken. Daarom is het niet ingegaan op het verzoek van Zelenski Oekraïne van een IJzeren Koepel te voorzien.’
'Je kunt Oekraïne nog zo vol zetten, honderd procent verdediging bereik je nooit’
Waarom is de Patriot niet eerder geleverd?
Wijninga: ‘Het vertrouwen in de vaardigheden van de Oekraïense militairen is toegenomen. Oekraïners zijn Russische systemen gewend. Men wist niet of ze in staat zouden zijn met westerse technieken te werken. Er zijn HIMARS [Amerikaans mobiel raketartilleriesysteem] en NASAMS [Noors luchtraketafweersysteem] gestuurd, die minder complex zijn dan de Patriot. De vrees was ook dat complexere systemen in handen van de vijand zouden vallen. Dat wil je niet. De aanleiding om nu toch de Patriot te leveren zijn de aanvalsgolven op de nutsvoorzieningen.’
Rusland heeft Iran gevraagd om ballistische raketten te leveren, die sneller zijn dan de kruisraketten en drones die tot nu toe werden ingezet. Speelt dat een rol?
‘Jazeker. Het gaat om de Fateh 110 met een bereik van 300 kilometer en de Zolfaghar die een bereik heeft van 700 kilometer. Tegen dat soort raketten is de Patriot een geschikt wapen. Hoeveel raketten Iran kan leveren, is de vraag. Er zijn waarschijnlijk geen grote voorraden, dus het is een uitdaging voor hun productie. Misschien kunnen ze in Rusland worden gemaakt, maar Russische wapenfabrieken hebben nu al weinig capaciteit. Ze maken niet meer dan veertig kruisvluchtwapens per jaar.’
Angst voor escalatie lijkt verdwenen
De Amerikanen en Europeanen waren bang voor escalatie als ze zwaardere wapens zouden leveren. Is die angst nu verdwenen?
‘De Russische aanvallen op de civiele infrastructuur zijn al een escalatie. De overtuiging groeide dat we Oekraïne beter in staat moeten stellen zich te verdedigen. De VS trapten regelmatig op de rem. Ze stelden de HIMARS zo af dat deze geen raketten met een bereik van 300 kilometer kunnen afvuren, want men was bang dat Oekraïne doelen diep in Rusland zou kunnen aanvallen.’
Op 5 december bewees Oekraïne dat het daartoe in staat was zonder Amerikaanse wapens. Met onbemande drones veroorzaakte Oekraïne explosies op de Russische vliegbases van Rjazan (160 km van Moskou) en Engels (500 km van de grens met Oekraïne), waar Rusland strategische bommenwerpers heeft staan. ‘Dat was een kantelmoment. De Amerikanen hebben toen laten weten niet langer in de weg te willen staan’, zegt Wijninga.
'Er is minder vrees dat Poetin nucleaire wapens gaat inzetten'
‘De angst voor escalatie was aanvankelijk ingegeven door het idee dat Rusland niet zou stoppen bij Oekraïne en ook de Baltische landen in het vizier had. Men is er nu van overtuigd dat hun NAVO-lidmaatschap hen juist daartegen beschermt. Er is nu ook minder vrees dat Poetin nucleaire wapens gaat inzetten. Er heeft in de coulissen regelmatig overleg plaatsgevonden tussen de Russen en Amerikanen om zo’n escalatie te voorkomen. Poetin is gewaarschuwd door de Amerikanen én de Chinezen. Hij begrijpt dat er een vernietigende tegenaanval zal volgen als hij nucleair zou gaan.’
Kenmerken van de Patriot
Het luchtafweersysteem Patriot is een mobiele lanceerinrichting die geladen kan worden met 16 PAC-3 raketten (gewicht 312 kg) of 4 PAC-2 raketten (900 kg). De raketten bereiken een snelheid van 5.000 km per uur en kan projectielen tot een hoogte van 20 kilometer en op een afstand van 60 kilometer vernietigen.
Patriot-lanceerder en radarinstallatie. Foto Wikimedia
De PAC-2 ontploft vlakbij het doelwit, dat dan wordt vernietigd door een wolk van scherven. De PAC-3 heeft geen explosieve lading en vernietigt het doel door er tegenaan te vliegen. Een installatie bestaat uit een radar, die naar vijandelijke doelen speurt, een vuurleidingcentrale die de informatie doorstuurt naar de raket en deze naar het doel geleidt en de lanceerinrichting zelf. Voor de bediening van een Patriot batterij zijn ongeveer honderd militairen nodig.
Nederland beschikt over 3 Patriot-batterijen en simulatoren om personeel op te leiden. Na de Russische inval is een Nederlands Patriot-systeem geplaatst in Slowakije om het NAVO-gebied te helpen verdedigen.
Ziet Rusland de leverantie van de Patriot als escalatie?
‘De Russische retoriek zal dat zo voorstellen. Maar de Patriot is een louter defensief wapen. Anders dan de Russische S-300 die zich ook op gronddoelen kan richten, is de Patriot alleen geschikt om projectielen uit de lucht te halen. Bovendien alleen projectielen die naar jou toekomen. De kans dat een raket in Rusland terecht komt is heel klein. Als een Patriot het doel mist, vernietigt de raket zichzelf binnen een aantal seconden. Misschien zijn de Russen bang dat Oekraïne de Patriot aan het front zal inzetten om z’n troepen tegen Russische luchtaanvallen te beschermen.’
Opleiden militairen
Wanneer kan de Patriot in Oekraïne operationeel zijn?
‘De Patriot is een ingewikkeld systeem. De opleiding om hem te bedienen duurt lang. Maar dat proces kun je versnellen. Je kunt mensen opleiden op simulatoren. Nederland en Duitsland hebben zulke simulatoren. Daar kunt je vast mee beginnen. En je kunt een lanceerinstallatie leren afstellen door mensen in Polen, waar de Patriot al staat, op te leiden.
'De grote uitdaging is technisch personeel dat onderdelen kan repareren en onderhouden. Te velde kan een beperkt opgeleide eerstelijns monteur wel bepaalde kapotte modules van het systeem wisselen voor werkende modules. Maar echte diepgaande reparaties uitvoeren kan hij niet. De opleiding daarvoor duurt een jaar. Je kunt dat ondervangen door een tweedelijns onderhoudsafdeling in Polen op te zetten, bemand door opgeleide technici uit bijvoorbeeld Nederland en Duitsland. Amerika zal er mogelijk naar streven dat niet alleen de Amerikaanse vlag boven de Patriot wappert.’
'Er is intussen een soort proxy-oorlog ontstaan tussen Amerika en Rusland'
Defensie-experts hebben het over meer wapens die Oekraïne nodig heeft om z’n luchtverdediging te optimaliseren. Zoals Stingers die vanaf de schouder worden gelanceerd, Duitse Gepard luchtafweertanks, munitie en radars, maar ook gevechtsvliegtuigen.
‘Gevechtsvliegtuigen zijn een brug te ver voor het Westen. Die kunnen neerstorten en dan kunnen de Russen de brokstukken uit elkaar peuteren om van te leren. Dat wil men niet. In Oekraïne is nu een grote variëteit aan luchtafweersystemen. Dat maakt het lastig. Hoe beter je die kunt coördineren, hoe effectiever je bent. Wat ze nodig hebben is een netwerk, waarin ze al die systemen kunnen inpluggen, zodat ze zien met welk systeem ze het beste een binnenvliegend projectiel kunnen afvangen. Zo’n netwerk dat overzicht geeft bestaat. Dat is het Amerikaanse Link 16. Maar of de VS dat gaan leveren, weet ik niet.’
Proxy-oorlog
Waarom doen de VS zo veel meer aan de defensie van Oekraïne dan Europa?
‘De VS geven traditioneel meer uit aan defensie, ze hebben veel meer wapens. Er is inmiddels ook een soort proxy-oorlog ontstaan tussen Amerika en Rusland. Men dacht in het begin dat Oekraïne snel overweldigd zou zijn. De steun is pas op gang gekomen toen bleek hoe sterk de Oekraïners zich verzetten en hoe groot hun motivatie was. Nu zien de VS in deze oorlog een gelegenheid om de Russische macht te beperken.’
Wat doet Nederland voor de luchtafweer van Oekraine?
‘Nederland stelt raketten voor de NASAMS beschikbaar. Dat zijn raketten voor de F-16 die overtollig zijn, omdat de F-16 wordt vervangen. Verder gaat het om munitie. Nederland denkt ook aan logistieke steun. Dat zou bijvoorbeeld kunnen gaan om opleiden van Patriot-militairen en het leveren van technische ondersteuning. Nederland en Europa hebben bezuinigd op hun defensie. Hun eigen oorlogsvoorraden zijn gering. Na decennia van bezuinigingen moeten ze hun defensie weer opbouwen en zullen zij daarbij voortdurend moeten afwegen wat ze kunnen afstaan aan Oekraïne.’