De Russischtalige televisiezender Current Times plaatste de documentaire ‘Verbinding verbroken’ van jounalist Andrej Losjak op 19 juni op hun Youtubekanaal. Losjak volgde na de Russische invasie van Oekraïne zeven duo’s, waarvan er telkens één voor de oorlog is en één tegen. Met elke discussie worden de scheuren in de banden tussen man en vrouw, ouder en kind, en broer en zus duidelijker: ‘De één kijkt televisie, de ander zoekt de waarheid in andere bronnen.’
De gepensioneerde Ljoedmila is vóór de oorlog en speldt zich het oranjezwarte Sint-Jorisspeldje op, een Russisch nationalistisch symbool.
Andrej Losjak (49) maakte eerder kritische documentaires over onder meer zakenman en oligarch Boris Berezovski. Eerder dit jaar bracht hij een documentaire uit over Russische hackers. Zijn nieuwste film, ‘Verbinding verbroken’ (Razryv svjazi), verscheen op het Youtubekanaal van televisiezender Current Times.
De opnames begonnen in de lente, maar volgens de makers is geen van de geïnterviewden sindsdien van mening veranderd. Het idee voor de film ontstond al ten tijde van de Russische annexatie van de Krim in 2014. Pas na de invasie op 24 februari besloot Losjak zijn plan uit te voeren en de documentaire te maken. ‘Miljoenen Russen voor wie de oorlog een catastrofe is voelen zich eenzaam en ongelukkig door de nachtmerrie-achtige last van schuld en angst voor de toekomst,’ schrijft Losjak op het Telegram-kanaal van Current Times. ‘Tegelijkertijd is er een ander deel van het land - misschien wel het grootste deel - dat de speciale operatie accepteert en steunt. Zowel zij als die andere groep zijn Rusland.’
Current Times
Current Times (Russisch: Nastojasjtsjoje vremja) is een Russischtalige televisiezender, gevestigd in Praag. De zender is opgericht door Radio Free Europe/Radio Liberty en de internationale radiozender Voices of America. Beide organisaties worden financieel ondersteund door de Amerikaanse overheid. Current Times begon vijf jaar geleden als alternatief voor de vanuit het Kremlin gedirigeerde Russische staatsmedia. Sindsdien is de zender via de kabel, satelliet en online beschikbaar in de Baltische Staten, Oekraïne, de zuidelijke Kaukasus en Centraal-Azië. Tot 27 februari was Current Times ook in Rusland te bekijken, maar door de berichtgeving over de Russische invasie van Oekraïne werd de zender daar uit de lucht gehaald.
Verscheurde banden
In zijn film constateert Losjak dat de oorlog verregaande gevolgen heeft voor de sociale banden tussen mensen: families, vriendschappen en liefdesrelaties worden verscheurd door verschillen in wereldbeelden. In ‘Verbinding verbroken’ volgt Losjak zeven tweetallen afkomstig uit verschillende delen van Rusland, alsook uit Oekraïne en Duitsland.
Losjak verstopt zich niet tijdens zijn gesprekken. Hij confronteert Russen die de oorlog steunen met zijn eigen lezing van de actualiteiten: ‘Wellicht is het geen speciale operatie, maar een oorlog? En doodt men daar geen nazi’s, maar doodnormale burgers?’ Onder de voorstanders van de oorlog, overigens niet alleen maar ouderen, blijkt geen twijfel te bestaan: het Russische leger is in Oekraïne om Rusland te beschermen.
Het sterkst is de film echter wanneer Losjak observeert. Door zijn personages van dichtbij te volgen laat hij zien hoe gezinnen worden verscheurd door ruzie. Die beelden worden afgewisseld met beelden van oorlogsgeweld in Oekraïne en fragmenten van programma’s op de Russische staatstelevisie waarin dat geweld wordt goedgepraat. Het resultaat is bijzonder indringend.
Ljoedmila en haar gepensioneerde vriendinnen proosten op het leven en praten liever niet over politiek.
‘Sinds 24 februari slaap ik slecht’
Eén van de verstoorde relaties die in de documentaire gefilmd wordt is die tussen kinderarts Renata uit Sint-Petersburg en haar moeder Vinera. De dag na de invasie stuurde een Oekraïense vriend van Renata haar foto’s van zijn appartementengebouw dat getroffen was door een Russische raket. ‘Jullie leger verk***t alles. Vreedzame burgers, kinderen, ouderen.’ Terwijl ze de foto op haar telefoon laat zien, schiet ze vol. ‘Ik schaam me voor mijn land en ik voel me schuldig. Sinds 24 februari slaap ik slecht.’ Ze is sinds 24 februari zeven kilo afgevallen. Renata’s moeder, Vinera, werkte tot haar pensioen als schoolhoofd in de stad Baltisk in Kaliningrad.
In tegenstelling tot haar dochter is Vinera overtuigd van het gelijk van president Poetin. ‘In de Grote Vaderlandse Oorlog [de Tweede Wereldoorlog, red.] wachtten we af tot we aangevallen werden. Dat mogen we niet nog eens doen.’ Kort na het begin van de Russische invasie spraken Renata en Vinera elkaar over de telefoon. Renata raakte van slag van de woorden van haar moeder en besloot het gesprek te beëindigen. ‘In dat geval zal ik helemaal niet meer met je omgaan, mam.’
‘Mijn dochter is een goed mens. Nu maak ik me zorgen’, zegt Vinera tegen Losjak. ‘Alles is voor haar zwart-wit. Ze is zo erg tegen ons land, dat begrijp ik niet.’ Renata voelt zich ondertussen alleen, ook onder haar collega’s in het ziekenhuis. Overal om haar heen ziet ze de witte Z, die ‘nieuwe swastika’, zoals ze dat symbool zelf noemt. Haar moeder is niet eens pro-Poetin, maar is toch voorstander van de oorlog. ‘Ons leven zou beter zijn als het geld niet allemaal naar corrupte ambtenaren zou gaan.’ Andrej Losjak brengt daar tegenin dat oorlog voeren ook niet goedkoop is. ‘Dat snap ik wel,’ antwoordt de gepensioneerde Vinera, terwijl ze een blok hout in haar kacheltje gooit, ‘maar wij hebben de jaren 90 overleefd. Erger kan het niet worden. Het is nu zelfs veel beter.’
Losjak vraagt Vinera wat ze vindt van het bloedbad in Boetsja, een voorstad van Kyiv. ‘Dat geloof je toch zelf niet? Solovjov [de presentator van een populaire talkshow op staatszender Rossija-1] zegt dat het nep is. Onze soldaten zouden dat niet doen. Nationalisten hebben ze doodgeschoten of verplaatst. Misschien was het een sniper.’ ‘Heeft een sniper 400 mensen gedood?’, vraagt Losjak. ‘Ik weet niet wat ik moet zeggen, Andrej. De Russische soldaten die ik ken, die zijn niet zo. Die zouden dat niet doen.’
‘Mijn zoon is een verrader geworden’
Kokkin Natalia, uit industriestad Magnitogorsk, beschouwt zichzelf als patriot. Haar zoon Saveli voltooide zijn dienstplicht in Rusland, maar werkt inmiddels in de bouw in de Georgische hoofdstad Tbilisi. Natalia zou haar zoon steunen als hij weer opgeroepen zou worden voor het leger. Hij is echter gedesillusioneerd teruggekeerd uit het leger: ‘Waartegen moet ik mijn land dan verdedigen? Als de voorman in het leger wil dat het gras ‘s winters groen is, verven soldaten de sneeuw. Dat is het leger.’ Volgens zijn moeder is Saveli gehypnotiseerd door alternatieve nieuwsbronnen: ‘Mijn zoon is een verrader geworden.’ Sinds hun laatste ruzie over de telefoon hebben de twee elkaar niet gesproken.
Ook Russen buiten Rusland worden voor een keuze geplaatst. Het echtpaar Jekaterina en Artjom woont in Leipzig. Zij is tegen de oorlog, hij is voor. ‘Oekraïners zijn hun eigen volk, ze hebben hun eigen taal,’ zegt Jekaterina. ‘Daar is niks raars aan. Ik woon in Duitsland, het is toch normaal dat ik hier Duits spreek en geen Russisch? Zo is het ook met Oekraïne.’ Haar man Artjom ziet de zaken anders. ‘Ons leger vecht daar tegen nazi’s. In de ideologische strijd met het Westen heiligt het doel de middelen.’
Jekaterina kan niet samenzijn met iemand die de oorlog goedpraat. Het liefst zou ze terugkeren naar Moskou, maar sinds de arrestatie van Navalny en het begin van de oorlog wil ze haar kinderen daar niet laten opgroeien. ‘We zijn weer terug in 1922. Als ik mijn vrienden spreek, zitten die in Helsinki of Tbilisi.’
Saveli verhuisde na zijn dienstplicht naar Tbilisi, waar hij in de bouw werkt.
‘Is je zus soms een nazi?’
Dat de voorstanders van de oorlog niet alleen oudere mensen zijn die aan de staatstelevisie gekluisterd zitten blijkt uit het verhaal van de jonge Vika en Jakov. Zus Vika woont in Charkiv, haar broer Jakov in Novorossisk, aan de andere kant van de grens. Ze groeiden samen op in Marioepol. Terwijl zijn zus de nacht regelmatig doorbrengt in schuilkelders, is Jakov voor de oorlog. ‘Ik hou van Oekraïne, ik ben daar opgegroeid. Maar ik hou niet van hoe Oekraïne is geworden.’
Voor zijn zus Vika is de oorlog inmiddels de dagelijkse realiteit. ‘Op 24 februari dachten we naar ons werk te gaan, maar we maakten kennis met de Roesski mir [Poetins ideologische concept 'Russische wereld' omvat alle grondgebied waar Russen wonen - red.]’ Het gebouw waarin ze woont beschikte over een schuilkelder uit de Koude Oorlog. Omdat de sirenes vaak slecht werken houdt Vika via Telegramkanalen waarschuwingen over Russische aanvallen in de gaten.
Vika en Jakov komen uit een gemengd gezin: hun moeder is Russisch, hun vader Oekraïner. Toen de kinderen jong waren verhuisde het gezin van Marioepol naar Rusland. Vika is als enige teruggekeerd naar Oekraïne, nadat ze door de oorlog in de Donbas haar liefde voor Rusland verloor. ‘Ik ben elke dag bang om onder de Russische vlag wakker te worden.’ In de ogen van Jakov is zijn jongere zus radicaal. ‘Onze ouders namen ons mee naar de Kaukasus om ons een opleiding te geven. Vika snapt dat niet.’
Via sociale media probeert Vika haar broer te overtuigen. Vlak na het begin van de oorlog stuurde ze hem een foto van een bom die insloeg op vier meter van een woonhuis. ‘Maar niet óp het huis’, antwoordde haar broer. Later volgde een foto van een vernietigd huis. ‘Wie zegt dat Rusland dat heeft gedaan?’ Vika: ‘Het is ook moeilijk om te accepteren dat je in een land woont dat een land aanvalt waar je zus woont, je familie, je oma. Hoe eerder je het accepteert, hoe eerder je kunt helpen het te stoppen. Met mijn broer gebeurt dat maar niet.’
‘Je kunt iemand die niet wil luisteren niet overtuigen. Hij heeft het over nazistische machthebbers, het Kievse regime. Maar jij bent hier opgegroeid! Je familie woont hier! Heb je hier soms nazi’s gezien? Is je zus een nazi? Zie je hier swastika’s? Laatst zag ik het Z-teken op zijn Telegram. Hoe kunt je slapen als je die Z-swastika tekent terwijl tanks met dat teken mijn stad vernietigen?’
Broer en zus staan ver uit elkaar. ‘Het is voor mij ook niet aangenaam om om te gaan met iemand met een andere positie’, vertelt Jakov. ‘Zij is omringd door jongeren uit Charkov, voor wie Rusland de vijand is.’ Vika: ‘Maar 1% van de Russen weet hoeveel één plus één is en kijkt verder. De rest haat ik. Ik haat de mensen die medailles uitreiken voor de moord op onze kinderen en de verkrachting van onze vrouwen. Ik zie die mensen niet als onze broers.’
Vika woont in Charkiv, haar broer Jakov in Zuid-Rusland.
Het is een secte
In de documentaire volgt Losjak de Russische psycholoog Natalia naar een anti-oorlogsdemonstratie in haar woonplaats Londen. Ze schaamt zich voor haar land en wil laten zien dat niet alle Russen vóór Poetin zijn. Natalia’s gepensioneerde moeder Ljoedmila is dat wel. ‘In principe ben ik tegen oorlog maar ik kan niet aan de kant staan van de vijand. Het is mijn vaderland, mijn ouders, mijn president.’
‘Ineens hoorde ik propagandasprookjes uit de mond van mijn moeder. Waar heb je die vandaan, mam?’, vertelt Natalia. "Van televisie.” Nu begrijp ik hoe de tv al jarenlang op hun hersens heeft ingewerkt. Het is een secte. Ik ben al 22 jaar psycholoog, maar nu zijn mijn ogen geopend.’
Natalia besloot het probleem aan te pakken zoals ze dat als psycholoog zou doen bij oud-leden van een secte. Ze heeft een website opgericht die kinderen aan hun ouders kunnen laten zien. Op de site wordt het eerlijke verhaal over de oorlog verteld en wordt de overheidspropaganda weerlegd. Of de methode werkt is nog maar de vraag, blijkt uit Natalia’s ervaringen met haar eigen moeder. ‘Stapje voor stapje overtuig ik mijn moeder. Maar als ik haar een paar dagen niet spreek is ze weer terug bij af.’ Losjak vraagt Ljoedmila of het haar dochter lukt om haar te overtuigen. ‘Nee, natuurlijk niet. Ik heb mijn mening, zij de hare. Ze woont niet meer in Rusland. Ik denk dat ze geen donder om Rusland geeft.’
Vervolgens toont de documentaire hoe Ljoedmila met een paar - eveneens gepensioneerde - vriendinnen het glas heft: ‘Mijn kleindochter in Kiev zegt dat ze Russen haat’, zegt één van hen. ‘Maar laten wij drinken op het leven, op onze gezondheid’, vult een andere vriendin aan. Even dreigt het gesprek politiek te worden, maar na hun toast besluiten de vriendinnen het onderwerp politiek te laten rusten. ‘We moeten ons feest daardoor niet laten bederven.
Antigif
De documentaire eindigt met beelden van militaire parades op verschillende plekken in Rusland. De camera zoomt in op de Russen uit de film die vóór de oorlog zijn. Sommigen lopen mee in de parade, anderen nemen plaats op de tribune. ‘Voor Rusland’, schalt het uit de luidsprekers, ‘voor de overwinning. Hoera!’
Filmrecensent Anton Dolin schreef op het in Letland gevestigde Russische nieuwskanaal Meduza een recensie van de film. Dolin noemt de film een ‘antigif’ tegen de Russische staatstelevisie: ‘[Losjak is] één van de beste vertegenwoordigers van een nieuw soort televisie, die vandaag de dag in Rusland onmogelijk is en die zich daarom volledig naar Youtube verplaatst heeft.’
Om een effectief antigif te zijn moet ‘Verbinding verbroken’ echter wel een breed publiek bereiken. Of dat op het Youtubekanaal van Current Times gaat lukken, is nog maar de vraag: het kanaal heeft minder dan een miljoen volgers en de documentaire is na een ruime week niet meer dan één miljoen keer bekeken.
Toch blijkt uit de reacties op de video dat er Russen zijn bij wie de documentaire een snaar raakt: ‘Een historisch belangrijk document’, ‘Het zou interessant zijn deze helden over vijf jaar terug te zien,’ schrijven Russische kijkers, ‘Beste Renata, Galina, Alisa, Vika, Natalia, Jekaterina, Savelij - jullie zijn geweldig. Dankjulliewel dat jullie er zijn en dat jullie spreken!’
