Tientallen Oekraïense en Russische gevangenen worden vastgehouden en gemarteld in concentratiekamp Izoljatsia in de Volksrepubliek Donetsk. Ze worden tot bekentenissen van spionage gedwongen en in het gunstigste geval uiteindelijk uitgewisseld bij spionnenruil met Kiev. Maar voor de 'eigen' separatisten die door de rebellenstaat zijn opgepakt, bestaat helemaal geen genade. Mischa van Diepen beschrijft de martelkamer van het 'Dachau van Donetsk'.
De martelkamer van Izoljatsia met een veldtelefoon als spanningsbron (bron: Telegramaccount Донецкий тракторист)
door Mischa van Diepen
Geen plek verzinnebeeldt het trieste lot van de Oost-Oekraïense stad Donetsk zo goed als Izoljatsia. Tijdens de hoogtijdagen van de industriële Donbas werd aan de ‘Straat van de Verlichte Weg’ een fabriek voor isolatiematerialen gebouwd. Bij de corrupte privatiseringsslag na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 kwam dit vermogen in handen van de directeur. Zijn dochter vestigde in de vervallen fabrieksloodsen ‘Stichting Isolatie’: het grootste kunstplatform van de Donbas – een sprankje hoop tussen het industrieel verval en de Wild-West-politiek van Oekraïne in de 21ste eeuw.
Sinds de zomer van 2014 fungeren de voormalige kantoorruimtes en schuilkelders van de fabriek als detentiecellen en martelkamers voor vijanden van het rebellenstaatje dat een derde van de provincie Donetsk bezet: de ‘Volksrepubliek Donetsk’. Hier verblijven vermeende informanten van de Oekraïense geheime diensten, pro-Oekraïense burgers die iets te actief zijn op sociale media, Oekraïense soldaten, maar bovenal oud-strijdmakkers die in onmin raakten met hun rebellenvrienden. Zij worden al maanden- of jarenlang zonder uitzicht op een proces vastgehouden, gemarteld, vernederd en ingezet voor dwangarbeid.
Van hoop naar vrees
Lichtinstallaties, zwart-wit projecties van stomende fabrieken, foto-exposities en vrolijk volk op een zomerse binnenplaats: een filmpje toont de bloei van Izoljatsia tijdens het presidentschap van Viktor Janoekovitsj (2010-2014). In die jaren sloot de president – afkomstig uit de provincie Donetsk – zijn tegenstander in de presidentsverkiezingen (Joelia Timosjenko) op, werden met financiële steun uit Rusland hele industrietakken gemonopoliseerd en werd de journalistiek aan banden gelegd. Maar op Izoljatsia konden bezoekers zich even in het hippe Berlijn wanen.
Izoljatsia als hippe broedplek voor kunstenaars
Ook tijdens de turbulente lente van 2014 ging de show in Izoljatsia door. De Majdan-opstand verdreef Janoekovitsj uit Kiev, Poetin pikte de Krim in en door Rusland gesteunde separatisten bezetten overheidsgebouwen in Donetsk, Loehansk en andere plaatsen in de Donbas. Zelfs dat weerhield de creatievelingen van Izoljatsia er niet van een literatuurfestival te houden en een persconferentie van de gevallen Russische oligarch Michail Chodorkovski te hosten.
Het doek viel pas op 9 juni 2014, toen gewapende mannen een decreet presenteerden dat het fabrieksterrein voortaan aan de ‘Volksrepubliek Donetsk’ toebehoorde. Al snel kregen de acht hectaren fabrieksgrond op tien kilometer van het centrum van Donetsk een compleet andere reputatie: een donker gat waarin mensen verdwenen.
Daarmee wordt niet bedoeld dat gevangenen Izoljatsia nooit meer uitkomen. Verdwijnen betekent een complete afzondering van de buitenwereld, die vaak in het duister tast over de verblijfplaats van een dierbare. Gevangenen zelf worden met behulp van een zak over het hoofd gedesoriënteerd gehouden over de omstandigheden in het kamp. Toch is er uit verslagen van vrijgekomen gevangenen een indeling bekend van de 'hel van Donetsk'. Op 26 januari 2021 lekten daarnaast foto’s uit via een Telegramaccount, hoogstwaarschijnlijk van een oud-bewaker.
In de kantoren van de voormalige fabriek bevinden zich vijf vierpersoonscellen en drie cellen voor zes, zestien en twintig gevangenen. In een kelder passen nog twintig man, waardoor in totaal plek is voor een kleine honderd gevangenen. In een tweede gebouw bevindt zich een ‘kantine’ voor ondervragingen en in de kelder hiervan is de ruimte die in getuigenverklaringen de meeste angst aanjaagt: de kamer van de Тapik, een veldtelefoon die met stroomkabels op het menselijk lichaam kan worden aangesloten.
Cover van De verlichte weg van Stanislav Asejev
Totale isolatie
Oleksandra Matvejtsjoek, die met haar Center for Civil Liberties mensenrechtenschendingen en internationale misdrijven in Oekraïne documenteert, zegt dat meldingen over de toestanden in Izoljatsia en andere geheime gevangenissen niet gecontroleerd kunnen worden. Dit leidt tot een informatievacuüm over de gruweldaden aldaar – in Oekraïne en des te meer daarbuiten: ‘We kunnen onze informatie alleen doorgeven aan internationale organisaties [die wel toegang tot het rebellengebied hebben] om deze te controleren. Daardoor is het heel moeilijk de situatie te agenderen en internationale druk te creëren.’
Informatie komt enkel naar buiten via vrijgekomen gevangenen. De beulen letten wel op wie waar wordt geplaatst – zo is het opsluiten van een journalist vragen om slechte publiciteit. Journalist Stanislav Asejev zat 28 maanden in Izoljatsia, maar had een uitzonderingspositie. Hij hoefde bijvoorbeeld nooit te werken op de fabrieksgrond annex militaire basis.
Asejev schreef drie jaar lang vanuit Donetsk onder het pseudoniem Stanislav Vasien voor Radio Liberty over het leven onder bezetting. In mei 2017 achterhaalden de rebellen zijn identiteit. Na anderhalve maand in de kelder van het ‘Ministerie voor Staatsveiligheid’ werd hij overgeplaatst naar Izoljatsia. Asejevs verdwijning leidde tot de nodige publiciteit: celgenoten die via gevangenenruil vrijkwamen bevestigden zijn detentie en het collectief van kunstplatform Izoljatsia – nu gevestigd in Kiev – bundelde zijn essays en blogs. Toen Asejev zelf bij een grote gevangenenruil in december 2019 vrijkwam, schreef hij, met Oekraïne-expert Andreas Umland als coauteur, het boek De Verlichte Weg.
Het schrikbewind beschreven door Asejev:
‘Buiten de cellen moeten gevangenen zich met een zak over het hoofd voortbewegen. Bij het openen van de celdeur moeten gevangenen zich omdraaien, naar de muur kijken, een zak over hun hoofd doen en de handen op de rug leggen totdat de deur zich weer sluit.’ De gevangenen worden 24/7 met camera’s in de gaten gehouden. De cellen zijn altijd verlicht en ramen afgeplakt.
‘Een nieuwe gevangene wordt direct naar de kelder gevoerd, uitgekleed, aan een metalen tafel vastgebonden en met twee kabels aan een militaire veldtelefoon verbonden. Na water over de gevangene te gieten, laten ze de stroom lopen.’ Daarbij is het een gelukje als de draden aan de oorlellen of vingers verbonden worden. ‘Het vaakst wordt één kabel aan de genitaliën verbonden en de ander in de anus ingebracht.’
Bij een andere martelmethode moeten gevangenen met de benen gespreid hun handen boven het hoofd tegen de muur houden. Urenlang; het loslaten van deze houding wordt bestraft met een slag in het kruis met een pijp.'
Eiland van wetteloosheid
In (pro-)Oekraïense media worden ‘staatsinstituties’ van de ‘Volksrepubliek Donetsk’ (DNR) en het tweelingzusje in Loehansk (LNR) altijd tussen aanhalingstekens aangeduid. De staatsstructuren van de door geen enkel land erkende splinterregio’s mogen op geen enkele manier worden gelegitimeerd. Wat is de positie van Izoljatsia binnen een totaal wetteloos kader?
Volgens enkele leden van het kunstenaarscollectief die op 9 juni 2014 nog aanwezig waren werd de bezetting van Izoljatsia geleid door Roman Ljagin, het hoofd van de ‘Kiescommissie’ die een maand eerder het referendum voor de onafhankelijkheid van de volksrepubliek had geleid. Het werd de zetel van een ‘Buitengewone Eenheid’ binnen het ‘Ministerie voor Staatsveiligheid’ van Leonid Baranov, die in een dystopisch filmpje in een kantoor van het kunstplatform door een boek met kunstfoto's bladert die hij als pornografisch bestempelt. De fabrieksgronden dienden aanvankelijk als schietbaan voor de ‘Buitengewone Eenheid’ en opslagplek voor Russisch wapentuig en gestolen of onteigende auto’s. Maar al snel arriveerden de eerste gevangenen.
Maar het verloop onder de rebellen bleek groot: Ljagin vluchtte in 2016 naar Rusland en belandde in 2019 op onduidelijke wijze in handen van de Oekraïense veiligheidsdiensten. Van Baranov is sinds 2015 geen digitaal spoor meer te bekennen.
De ‘Minister van Staatsveiligheid’ van de Volksrepubliek Donetsk laat een fotoboek over Izoljatsia zien (screenshot YouTube)
Tot februari 2018 stond de gevangenis onder leiding van Denis Pavlovitsj Koelikovski – bijgenaamd ‘Palitsj’ – die als hoofdbeul in dronkenschap eigenhandig martelde, vrouwelijke gevangenen verkrachtte en volgens oud-gevangene Stanislav Petsjonkin zijn verjaardag met een schijnexecutie vierde:
‘Wij waren met z’n tienen. Eerst dwongen zij ons om voor Palitsj’ gasten te zingen.’ Daarna werden de gevangenen afgeranseld. ‘[Palitsj] en zijn gasten, waaronder een dokter, zaten aan tafel. Palitsj schreeuwde: “Executeer ze!”. We werden op onze knieën gedwongen. Een gevangenisbewaarder liet zijn geweer meerdere keren klikken. Maar schoot niet. Daarna schonken ze de gasten weer in.’
Criminele gedragscodes
De provincie Donetsk was al berucht tijdens de Sovjet-Unie, toen er criminelen heen werde gedeporteerd om in de zware industrie te werken. Met twintig gevangenissen gold dit als de bajes van Oekraïne. Veertien daarvan – dertien werkkampen en een huis van bewaring - kwamen na 2014 achter de frontlinie te liggen. Merkwaardig genoeg handhaafden de separatisten vaak de gevangenisstraffen die door Oekraïense rechtbanken waren uitgedeeld. De meeste cipiers bleven gewoon hun werk doen – nu onder een andere vlag. In de werkkampen overleefde de oude ongeschreven moraal uit de Sovjet-Unie: criminelen hebben meer te zeggen dan gevangenisbewaarders. Alles is er te koop.
Concentratiekamp Izoljatsia in de Donbas (foto De tractorist van Donetsk)
Voor de politieke gevangenen van de Volksrepubliek is in de zomer van 2014 een stelsel van heimelijke ondergrondse kelders van het 'Ministerie voor Staatsveiligheid' in gebruik genomen. Maar de ergste variant is afvoer naar Izoljatsia, ook wel het 'Dachau van Donetsk' genoemd. Hier belanden ‘vijanden van het volk’ die worden verdacht van spionage, haatzaaiing of landverraad.
Bekentenissen – vals of niet – worden met marteling afgedwongen, maar in Izoljatsia stopt de fysieke en mentale vernedering nooit. Het doel is de complete vernedering en uitwissing van het individu. Door gevangenen tegen elkaar op te zetten bij martelpraktijken wordt elke groepsvorming in de kiem gesmoord.
Een ondergrondse cel in Izoljatsia (bron: Telegramaccount Донецкий тракторист)
Oekraïners beter behandeld
Naast de martelingen en vernederingen worden de gevangenen ingezet voor dwangarbeid. Zij werken in het café voor werknemers van het ‘Ministerie van Staatsveiligheid’, onderhouden een moestuin en voeden kippen, varkens en beverratten. De fysieke belasting is het grootst in de fabrieksloods met wapengeschut: daar moeten gevangenen metaal snijden, kisten granaten en velgen versjouwen en helpen bij een schietbaan. De meeste gevangenen zitten hier een maand of twee, de journalist Asajev werd er 28 maanden vastgehouden.
Voorgeleiding voor de rechter of overplaatsing naar een ‘normale’ gevangenis maakt een einde aan de hel van Izoljatsia. Op spionage staan enorme straffen van minstens tien jaar, maar die hoeven bijna nooit uitgezeten te worden. Meestal worden de gevangenen uitgewisseld met separatisten of Russen die door de Oekraïense diensten zijn opgepakt. Eind 2019 ruilde Kiev 124 separatisten voor 76 Oekraïense gevangenen, onder meer Asejev. In april 2020 werden 19 separatisten geruild voor 14 Oekraïners.
Geen genade voor eigen mensen
Maar voor rebellen die door hun eigen strijdmakkers in Izoljatsia worden vastgehouden, bestaat slechts één uitweg: zij kunnen voor tienduizenden dollars een plek op de lijst voor gevangenenruil kopen. Binnen het rebellenstaatje durft niemand het voor hen op te nemen en uit Rusland valt evenmin hulp te verwachten voor gevangenen die op papier niet bestaan. En zo doet zich de frappante paradox voor dat Kiev zich nu inspant om een concentratiekamp te sluiten waar inmiddels nog hoofdzakelijk separatisten worden vastgehouden.
Tijdens Asejevs 28 maanden in Izoljatsia bestond doorgaans minstens de helft van de medegevangenen uit separatisten. Zo beschrijft hij dat in het boek De Verlichte Weg: ‘Het is een misverstand om te denken dat hier alleen oekropi [Russisch scheldwoord voor Oekraïners - MvD] mishandeld werden, waaronder iedereen wordt verstaan die van “spionage” verdacht wordt. Wij werden juist bekeken met het oog op een mogelijke gevangenenruil, dus mochten wij geen wonden, brandplekken en breuken hebben. De zogenaamde “opstandelingen”, medewerkers van “ministeries” en anderen – waren rauw vlees, oefenmateriaal, dat je tegen de grond kan slaan zonder de gevolgen te vrezen. De leiders van Izoljatsija begrepen heel goed dat geen enkel Russisch televisiekanaal die gevangenen ooit zal interviewen en geen enkel blad ooit over hen zal schrijven. Die mensen bestonden gewoon niet, hun pijn was er niet, zij waren niemand.’