De definitieve uitslag van de regionale verkiezingen in Oekraïne op 25 oktober is nog niet bekend, maar de opkomst was met 37% laag. Zelensky's partij 'Dienaar van het Volk' kreeg volgens de eerste uitslagen landelijk nog wel rond de 20% van de stemmen, maar legde het in alle grote steden af tegen de zittende, vaak corrupte oude burgemeesters. Zelfs in zijn geboorteplaats Kryvy Rih ontging zijn partij de burgemeesterszetel. Mischa van Diepen schetst met Odessa als voorbeeld hoe locale politiek werkt in post-Majdan-Oekraïne. Belaagde activisten lopen zich stuk op de machthebbers en oppositiepolitici kiezen soms bedenkelijke strijdmakkers.
Odessa's burgemeester Hennadi Troechanov
door Mischa van Diepen
Langs de kustlijn van de Oekraïense havenstad Odessa loopt de Frantsoezki Boulevard, de Franse Boulevard. Deze eenbaansweg met zware klinkers slibt iedere zomerdag dicht met verkeer tussen het historische centrum en Arkadia, een voormalig groengebied dat in korte tijd getransformeerd is tot een ordinaire feestzone à la Mallorca.
De verkeersader heeft een geschiedenis die Odessieten liefhebben. Eind negentiende eeuw hadden kooplui en industriëlen hier hun datsja’s, buitenhuizen die de sovjets in de twintigste eeuw omtoverden tot ontspannings- en genezingsoorden voor het volk. Maar in het onafhankelijke Oekraïne wordt de oude Frantsoezki aan verval overgelaten. Zware stenen afscheidingen langs de stoep zitten onder zwarte aanslag en ornamenten brokkelen van de huizen; bankjes in de botanische tuin bieden weinig comfort meer.
De plaatselijke machthebbers hebben weinig oog voor het oude Odessa. Zij laten zich leiden door de hoge grondprijs aan het strand. Onder auspiciën van het stadsbestuur worden flats opgetrokken waar het bestemmingsplan dat helemaal niet toelaat. Slagbomen met een bewakershokje ernaast weren voorbijgangers van grond die vroeger aan het volk toebehoorde. Ook voor de files op de boulevard hadden de volksvertegenwoordigers een creatieve oplossing: een rij bomen en de trambaan aan weerszijden van de weg moesten plaatsmaken voor een tweede rijbaan.
Het stadsbestuur nam een lange aanloop om een kapverbod aan de boulevard te omzeilen. De bomen werden in 2013 getopt, wat bij goede uitvoering tot verjonging van de boom kan leiden maar bij slechte uitvoering tot uitdroging. En dode bomen moet je natuurlijk kappen. Aldus geschiedde in 2015. De bestuurders rekenden op de gebruikelijke passiviteit van het volk maar botsten op een harde kern van burgers die na de Majdan-opstand van 2013-14 een stuk actiever waren geworden.
Zij beriepen zich op hun burgerrecht op ‘landschapsherstel’ en trokken met schoffels en stekjes naar de Franse boulevard. Het stadsbestuur beschuldigde de activisten van ‘hooliganisme’ maar bond later in. Dunne twijgboompjes herinneren nu aan deze confrontatie tussen de plaatselijke machthebbers en een groep betrokken Odessieten.
De grond aan de Franse Boulevard waarop deze flats van 21 verdiepingen worden gebouwd is eigenlijk bestemd voor een kuuroord (Foto: Mischa van Diepen)
De slag om Frantsoezki was een symbolische overwinning in een stad die sinds Majdan alleen maar sneller van zijn historische aanzicht wordt beroofd. Hier aan de Zwarte Zee komt weinig terecht van de wens om een einde te maken aan de corruptie die demonstranten in de winter van 2013-14 Majdan Nezalezjnosti (het Onafhankelijkheidsplein) van Kiev opdreef.
In zes jaar heeft Odessa’s burgemeester Hennadij Troechanov met zijn partij 'Vertrouw de zaken', in innige samenwerking met haast de voltallige gemeenteraad, de publieke ruimte in de uitverkoop gezet. De enige weerstand komt van activisten en burgerinitiatieven – en die worden met alle mogelijke middelen dwarsgezeten.
Waarop loopt de strijd tegen corruptie in Odessa zo genadeloos vast?
Zelensky’s overmacht verdampt ook in Odessa
President Zelensky leek bij zijn overdonderende machtsgreep in 2019 een oplossing te bieden voor de botsing tussen de strijd tegen corruptie en de worsteling om de Oekraïens-Russische identiteit die zo kenmerkend is voor (het Russischtalige) Odessa. De komiek benadrukte dat het van secundair belang is welke taal je spreekt of hoe de straat heet waar je woont (met behulp van de omstreden 'decommunisatiewetten' poogt Kiev het sovjet-verleden van Oekraïne uit te wissen). Tegelijk beloofde hij een eind te maken aan corruptie – zonder in al te veel detail te treden over zijn plan van aanpak.
Deze boodschap landde in Odessa op vruchtbare grond. In 2019 won Zelensky er met overmacht. In de tweede ronde van de presidentsverkiezingen tegen Porosjenko haalde hij hier met bijna 90 % van de stemmen een van zijn hoogste scores. Op de parlementaire verkiezingen in juli 2019 won zijn partij ‘Dienaar van het Volk’ in alle vier kiesdistricten van de stad.
Van die overmacht in Odessa bleef bij de plaatselijke verkiezingen van 25 oktober – na anderhalf jaar Zelensky – weinig over. De definitieve uitslag laat op zich wachten, maar de exitpolls plaatsen 'Dienaar van het Volk' met ongeveer 16 % van de stemmen op een derde plek. 'Vertrouw de Zaken' van burgemeester Troechanov lijkt als eerste te eindigen met 24%, gevolgd door de partij 'Oppositieplatform voor het Leven' met 22%.
Daarmee gaat het goud en zilver naar partijen die bestaan uit mensen die tot 2014 lid waren van de 'Partij van de Regio’s' van Viktor Janoekovitsj. Zij waren het motorblok van de gemeenteraad die in 2015 verkozen werd en hebben zich Odessa in moordtempo toegeëigend. Ook in de aanstaande gemeenteraad zullen deze twee partijen een meerderheid vormen. Veel van de uitgebrachte stemmen gingen namelijk naar partijen die onder de kiesdrempel van 5% eindigden. Deze gaan de prullenbak in.
Belangrijker is misschien nog wel de uitslag van de burgemeestersverkiezingen: daar haalde Troechanov ongeveer 34%. Hij neemt het in de tweede ronde op tegen Nikolaj Skorik, de kandidaat van ‘Oppositieplatform voor het Leven’ met 18%. Dat is een keuze tussen twee kwaden.
Dat Zelensky in Odessa het onderspit delft is deels het gevolg van een verlies van populariteit van de president op nationaal niveau. Ook is de campagnestrategie van zijn partij niet bepaald toegespitst geweest op de regio’s. Op billboards door het hele land staat dezelfde slogan: ‘… - dat ben jij’. Met op de puntjes de naam van de stad.
Deze one-size-fits-all-campagne is niet opgewassen tegen de middelen van de zittende macht in Odessa – die controleert bijna alle lokale mediakanalen en zet publieke gelden in ter zelfpromotie.
De brand die de stad splijt
Om de verhoudingen in Odessa te begrijpen moeten we terug naar de lente van 2014. Nadat op 22 februari de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj uit Kiev was verjaagd, volgden in steden in Zuid- en Oost-Oekraïne pro-Russische opstanden. Zo ook in Odessa.
Op 2 mei 2014 liep de stituatie volledig uit de hand. Een ‘Mars voor de Eenheid van Oekraïne’ met ongeveer tweeduizend deelnemers werd aangevallen door rond de driehonderd pro-Russische vechtersbazen. In een massale knokpartij met kasseien uit Odessa’s historische straten en molotovcocktails vielen honderden gewonden. Aan beide kanten doken geweren op: zes mensen stierven op straat.
De brand in het Vakbondshuis in 2014 splijt tot op heden Odessa
Pro-Oekraïners trokken daarna naar het tentenkamp van hun tegenstanders, bij het Vakbondshuis op een plein bij het station. Toen die zich barricadeerden in het Vakbondshuis vlogen molotovcocktails over en weer en er ontstond een verwoestende brand. De opgesloten anti-Majdanners moesten 40 minuten wachten op de eerste brandweerwagens. Sommigen sprongen uit wanhoop uit de hoge ramen. In dit inferno kwamen 42 mensen om.
Odessa’s Majdan-aanhangers leven voort met de erfzonde van 2 mei; veel Odessieten houden hen direct verantwoordelijk voor deze tragedie, waarnaar ik in de zomer van 2019 onderzoek deed voor mijn masterscriptie.
Oude mafioso aan de macht
In een context waarin niet alleen Odessa maar heel Oekraïne uit elkaar dreigde te vallen werden in Odessa op 25 mei 2014 vervroegde burgemeestersverkiezingen gehouden, evenals in vijf andere ‘regionale centra’ en Kiev. In Odessa greep Gennadi Troechanov de macht. Op dezelfde dag werd de schatrijke zakenman Petro Porosjenko, die zich tot leider van de oppositie had getransformeerd, met overmacht tot de nieuwe president van Oekraïne gekozen. De nieuwe politieke realiteit sinds de vlucht van Janoekovitsj vereiste immers nieuwe leiders.
Gennadi Troechanov is een man met een indrukkend cv. Hij begon in de jaren ’90 tijdens de wilde overgang van communisme naar kapitalisme een ‘beveiligingsbedrijf’, destijds synoniem voor een gewapende bende. Hiermee begeleidde hij de wapenuitvoer uit Odessa’s haven naar het voormalige Joegoslavië en Afrika. Als je over goede contacten beschikte waren die wapens na de val van de Sovjet-Unie voor een spotprijsje op te halen.
De ervaring die Troechanov in de ‘beveiliging’ opdeed paste hij in het begin van de 21ste eeuw legaal toe als beveiligingsadviseur voor het Russische oliebedrijf Lukoil. Vanaf 2005 zat hij in Odessa’s gemeenteraad en in 2012 werd de oude mafioso in een kiesdistrict in Odessa gekozen als afgevaardigde in het Oekraïense parlement namens de ‘Partij van de Regio’s’ van Janoekovitsj.
Op de dag dat Janoekovitsj de benen nam verliet Troechanov die partij, maar hij liet zich als parlementslid nog wel op het podium van het pro-Russische tentenkamp bij het Vakbondshuis zien. Hij riep de aanwezigen op zich ‘op z’n Odessa’s te gedragen: correct en tolerant’.
Het is typerend voor het imago dat Troechanov koestert: hij presenteert zich als de vertegenwoordiger van ‘het echte Odessa’. Bij de burgemeestersverkiezingen in de door de afschuwelijke brand verlamde stad was dat een winnende boodschap. De kiezers braken dan misschien niet met Oekraïne, maar konden wel laten zien dat ze helemaal niets ophadden met Majdan dat in de stad slechts verwoestende verdeeldheid had gezaaid.
Verkiezingsaffiche van Troechanov: 'Er zijn veel partijen, maar er is maar één Odessa (foto Mischa van Diepen)
Porosjenko wekte nog even de indruk dat hij de strijd met Troechanov aan zou gaan door in mei 2015 zijn oude studievriend Michail Saakasjvili aan te stellen als gouverneur van de provincie Odessa. Saakasjvili voerde van 2004 tot 2013 als president van Georgië met straffe hand Westerse hervormingen door en werd binnengehaald als fanatiek corruptiebestrijder.
Met een team van hervormers – bijvoorbeeld een 26-jarige havendirecteur – ging Saakasjvili in Odessa aan de slag, maar hij kwam van een koude kermis thuis: hij raakte gebrouilleerd met de president en beschuldigde hem ervan dat hij diepgaande hervormingen dwarsboomde. Na anderhalf jaar trad hij af en even later werd hij door Porosjenko het land uitgezet.
Van Kiev had Troechanov vervolgens niets meer te vrezen. In 2015 werd hij tijdens reguliere lokale verkiezingen herkozen en sindsdien stemt Porosjenko’s partij ‘Solidariteit’ in de gemeenteraad vrolijk met Troechanov mee. In 2018 lekte een bandopname van de speciaal aanklager voor corruptiezaken uit, waarin die een ondergeschikte oproept een zaak tegen Troechanov te laten varen. ‘Hij houdt Odessa in Oekraïense kleuren. Wie weet wie er in zijn plek komt,’ aldus de aanklager. En zo liep Saakasjvili's strijd tegen de corruptie vast.
Troechanov maakt daar dankbaar gebruik van. De in 2016 geopenbaarde Panama Papers legden bloot hoe de burgemeester publieke gelden wegsluist. Bedrijven op de Maagdeneilanden die op Troechanovs naam stonden bleken opvallend vaak de gelukkige winnaars van tenders voor werkzaamheden aan de publieke ruimte van Odessa tegen opgeblazen prijzen. Ook aan de verpachting van gemeentegrond wordt goed verdiend: er stroomt maar weinig geld naar de stadskas, maar voor iedere deal wordt flink wat afgedragen aan de bestuurders die aan de knoppen zitten.
Activisten voeren eenzame strijd
Dat de belofte van Majdan in Odessa niet bepaald is uitgekomen beaamt Vitali Oestimenko, een van Odessa’s bekendste activisten. De 27-jarige politicoloog is de leider van de ngo ‘Automajdan’, die tijdens Majdan optochten van auto's ter ondersteuning van het protest organiseerde. Oestimenko schetst een somber beeld van de gemeenteraad, waar 60 van de 65 raadsleden als één blok samenwerken om Odessa’s publieke ruimte te gelde te maken.
Activist Vitali Oestimenko boven de ‘Devolanovski Helling’, een vervallen maar fotogenieke bouwgeul naast het Sjevtsjenko Park in Odessa (Foto: Mischa van Diepen)
Sinds Majdan is het activisme van mensen als Oestimenko de enige weerstand geweest tegen dit stadsbestuur, dat het liefst in de schaduw opereert. Oestimenko woont tergend saaie commissie- en raadsvergaderingen bij en bij misstanden alarmeert hij controlerende instanties, de rechter en het publiek. De gemeenteraadsvergaderingen noemt hij ‘een pure hel’. ‘Als je daar überhaupt binnen wordt gelaten, dan zetten ze bewakers en oudjes op de stoelen en zeggen dat de zaal al vol zit.’
Oestimenko moet urenlang staan om te controleren of er geen punten buiten de agenda om worden besproken. ‘Wij hebben als leden van de lokale gemeenschap het recht om te weten welke vragen en beslissingen worden besproken, zeker als dat gaat om de openbare ruimte: onze grond.’
Maar als Oestimenko en zijn bondgenoten bij de rechter bezwaar aantekenen tegen gemeenteraadsbesluiten beginnen de nieuwe grondeigenaren zo snel mogelijk met de bouw, om bij een gerechtelijk bevel om de bouw te stoppen de vermoorde onschuld te kunnen spelen: ‘maar we zijn al zo ver’. Met een beetje smeergeld zijn lokale rechters voor dat argument best vatbaar.
Illegaal vijfsterrenhotel aan het strand
Daarom verplaatst de strijd om de publieke ruimte zich vaak letterlijk naar de straat, zoals blijkt uit de bouw van een vijfsterrenhotel direct aan zee. Aan het strand neemt de illegale privatisering en commercialisering van Odessa’s publieke ruimte de meest stuitende vormen aan. Boven een karige strook van tien meter zandstrand loopt een stenen promenade met eindeloze vreettentjes en terrassen. Op de kop van de promenade stuit je op een dolfinarium en twee vijfsterrenresorts met een zwembad op vijf meter van de zee. Dit alles staat op illegaal bebouwde grond, want op een strook van 100 meter vanaf de zee mag volgens de wet niet gebouwd worden.
Toen begonnen werd aan een uitbouw van het Nemohotel – dat aan het dolfinarium vastzit en eigendom is van een gemeenteraadslid van Troechanovs partij – was daar duidelijk haast bij. Dag en nacht werd gebouwd; een bouwvakker kwam om door een ongeval waarna hulpverleners niet werden toegelaten tot de bouwplaats.
Oestimenko trommelde zoveel mogelijk kameraden op die de hekken rond de bouwplaats omvertrokken en het raamwerk van de eerste verdieping omlaag wisten te halen. Het haalde niets uit: inmiddels staan er zeven verdiepingen overeind.
De oude stad Odessa is legendarisch in de Russische literatuur
Oestimenko benadrukt dat fysiek ingrijpen een laatste redmiddel is. ‘Het is een vreselijke methode.’ De jonge Odessiet werd vanwege zijn publieke activisme meermaals belaagd. In 2018 is hij door twee mannen met een mes aangevallen. Media toonden beelden van Oestimenko met een jaap langs zijn bakkebaard. De daders, veteranen van het Azov-bataljon, zitten vast. Het wijst op een onaangename waarheid: activisten uit de Majdan-beweging die plaatselijke machthebbers in de wielen rijden worden vaak aangevallen door hun voormalige strijdmakkers. Oud-oorlogsveteranen (zoals leden van het extreem-rechtse vrijwilligersbataljon Azov) en mensen die rondom de gebeurtenissen van 2 mei 2014 nog aan de pro-Oekraïense kant stonden, worden nu als ordinaire knokploegen ingehuurd door zakenlui en politici.
Een ecoloog en knoknationalist op één lijst
Deze verdeel-en-heerstactiek leidt tot onenigheid onder de activisten zelf. Ecoloog Jana Titorenko van ‘Groen Blad’, dat zich sinds de bomenactie op de Franse Boulevard in 2015 inzet voor groenbehoud in Odessa, laat zich bij wat agressievere acties bijvoorbeeld bijstaan door leden van het Nationale Corps, de politieke partij van het Azov-bataljon. Het vrijwilligersbataljon speelde in 2014 een belangrijke rol bij de verdediging van de havenstad Marioepol tegen de pro-Russische opstandelingen, maar is fel omstreden. De harde kern komt voort uit een extreemrechtse paramilitaire groep en het bataljon heeft een variant van de nazistische Wolfsangel als logo.
Mij wijst Titarenko vooral op haar voortvarende samenwerking met deze extreme nationalisten ter bescherming van de publieke ruimte: sterke mannen komen immers goed van pas bij het neerhalen van hekken. Daarom besloot Titarenko in te gaan op een uitnodiging zich kandidaat te stellen namens het Nationale Corps: ‘Zij strijden voor groenbehoud en tegen bouwprojecten. Wij staan vaak zij aan zij.’
Kandidaten van het Nationaal Corps in Odessa. Ecoloog Titarenko staat tweede van links in de bovenste rij (Foto: Mischa van Diepen)
Twee dagen later ontmoet ik Titarenko’s collega Svetlana Podpalaja. Zij zitten samen in het bestuur van Groen Blad. Wanneer wij in het Sjevtsjenko Park langs een affiche met de kandidaten van het Nationale Corps lopen, verwacht ik dan ook dat Podpalaja mij op Titarenko zal wijzen, die hier gepresenteerd wordt als ‘ecoloog en publiek figuur’. Maar Podpalaja wijst zuchtend op een andere kandidaat: Jevgen Nizjegorodov, ‘econoom en sportman’. Podpalaja weet zeker dat hij betrokken was bij een aanval waar een groep gespierde jongemannen een emmer uitwerpselen over haar heen gooide. De opdrachtgever moet iemand geweest zijn die belang had bij de bouw van een winkelcentrum op de plek van het ‘Zomertheater’ midden in Odessa’s historisch centrum. Tegen dat winkelcentrum strijdt Podpalaja samen met Titarenko.
Zo illustreert de verkiezingsposter dat veel Majdan-veteranen niet alleen activistisch zijn, maar ook nationalistisch. En onder die gemeenschappelijke deler trekken zij soms samen op met foute figuren die hun inzet voor het stadsbehoud juist dwarszitten en zich daarbij gretig bedienen van de status die de term ‘nationalist’ in Oekraïne sinds de oorlog in de Donbas nog altijd biedt.
Odessa biedt zo een schoolvoorbeeld van de botsing tussen de strijd tegen de corruptie en de worsteling om de Oekraïense identiteit die in heel Oekraïne valt waar te nemen. Daarbij maakt een burgemeester als Troechanov handig gebruik van omstreden kwesties als het gebruik van de Russische taal en het herschrijven van de Oekraïense geschiedenis, die volgens nationalisten moet worden ontdaan van sovjet-invloeden.
Weer vijf jaar Troechanov
Odessa stevent af op nog eens vijf jaar Troechanov. De slogan van zijn partij ‘Vertrouw de Zaken’ spreekt boekdelen: ‘Er zijn veel partijen, maar er is er maar één van Odessa’. De burgemeester werpt zich op als de verdediger van Odessa. Maar de activisten die ik sprak zien slechts dat Troechanovs machtsblok zich na Majdan heeft geconsolideerd. Niet alleen moeten zij het opnemen tegen de criminelen tegen wie Majdan gericht was, ook zien ze hoe hun oude strijdmakkers overstappen naar de machthebbers. Een redelijk alternatief voor de macht heeft niet de kans gekregen tot bloei te komen.
Zelensky dacht het trucje waarmee hij zelf president werd in Odessa te herhalen. In 2019 veroverde hij Oekraïne dankzij zijn populaire rol als geschiedenisleraar die president wordt in de komedieserie ‘Dienaar van het Volk’. In Odessa schoof hij Oleg Filimonov naar voren als burgemeesterskandidaat, een populaire moppentapper uit de havenstad. Hij werd met 14% van de stemmen derde.
Voor Gennadi Troechanov is dat een lachertje.
Lees hier Mischa van Diepens master-scriptie over de brand in Odessa.