Dit najaar zijn er in Oekraïne regionale verkiezingen die een graadmeter moeten worden voor Zelensky’s strijd tegen de overduidelijke en goedgedocumenteerde corruptie van lokale machthebbers. Gaat hij die slag winnen? Hoe werkt die lokale machtsstructuur van mafia-achtige burgemeesters, zakenlui en gouverneurs? Mischa van Diepen beschrijft dat aan de hand van de Oost-Oekraïense universiteitsstad Charkiv, waar de corrupte burgemeester Hennadi Kernes tot nu toe alle stormen heeft overleefd. Zelfs een moordaanslag die hem in een rolstoel deed belanden.
Corrupte clan van Oekraïne: voormalig president Janoekovitsj (tweede van links), oligarch Jaroslavski (kaal) en burgemeester van Charkiv Hennadi Kernes (met bril)
door Mischa van Diepen
Midden maart 2020 riep de rijkste man van Charkiv, de statige Oleksandr Jaroslavski, de plaatselijke grootkapitalisten en bestuurders in zijn Palace Hotel bijeen om verslag te doen van hun individuele bijdragen in de strijd tegen het coronavirus. President Zelensky had de oligarchen opgeroepen in hun diepe zakken te tasten om de arme staat te hulp te schieten. In Charkiv was Jaroslavski de aangewezen persoon; hij werd rijk in het bankwezen en is nu eigenaar van het vliegveld en andere blikvangers in de regio. Burgemeester Hennadi Kernes was ook van de partij, maar één belangrijke bestuurder ontbrak: gouverneur Oleksi Koetsjer van de provincie Charkiv, benoemd door president Zelensky. Hij deed de bijeenkomst af als spierballenvertoon van de plaatselijke elites en richtte zijn eigen crisisstaf op. Aanleiding voor burgemeester Kernes en magnaat Jaroslavski om de aanval te openen.
‘Hij is een wanprodukt dat de regio Charkiv niet verdient,’ foeterde Jaroslavski, zich ostentatief ontfermend over zíjn Charkiv, de tweede stad van Oekraïne en in de 20ste eeuw zelfs korte tijd de hoofdstad van de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek. Achter Jaroslavski zat burgemeester Kernes in zijn rolstoel. ‘Als iemand als Koetsjer mij en de anderen in de jaren ’90 zo voor het blok had gezet, had ik hem als een mug verpletterd,’ zei Kernes, die destijds gerust eigen knokploegen van sportclubs inzette tegen zijn tegenstanders.
Met de strijd tegen corona als dekmantel vormden Kernes en Jaroslavski een front tegen de gouverneur van hun provincie. Het is een beeld dat ook uit andere regio’s in Oekraïne oprijst.
Sindsdien opereren de twee crisisstaven van de stad en de provincie Charkiv apart van elkaar en dat komt de bestrijding van het virus niet ten goede. Een kennis uit Charkiv klaagde tegen mij dat de gouverneur zich vooral bezighoudt met het verhullen van de jammerlijke toestand van de ziekenhuizen in de provincie, terwijl Kernes de crisis als de zoveelste mogelijkheid voor een PR-campagne gebruikt. Als er om concrete actie wordt gevraagd wijzen beide partijen met de beschuldigende vinger naar elkaar.
Kernes en Jaroslavski zijn nu strijdmakkers, maar ze leefden jaren in onmin. In 2012 moest Jaroslavski zijn voetbalclub Metalist Charkiv afstaan aan een vazal van president Janoekovitsj, naar eigen zeggen onder druk van de gemeenteraad. Sindsdien sprak hij niet meer met Kernes. Jaroslavski presenteerde zich als mecenas van Charkiv, schonk rijkelijk aan de plaatselijke universiteit, en hield zich politiek opvallend afzijdig. Maar een maand na de benoeming van Oleksi Koetsjer tot gouverneur in november 2019 verzoenden de twee zich. Alom werd melding gemaakt van het feit dat Kernes en Jaroslavski zelfs samen oudjaar vierden. Voor Kernes is zijn steun inmiddels belangrijk.
Stad versus provincie
De confrontatie tussen de stad en de provincie Charkiv is een voorbode van de strijd om Oekraïne’s regio’s die president Zelensky tijdens de plaatselijke verkiezingen komend najaar tegemoet gaat. Behalve gemeenteraden en provinciaal bestuur worden dan ook de burgemeesters gekozen.
Voormalige Oekraïense hoofdstad Charkiv, 30 km van de Russische grens, is het koninkrijk van burgemeester Kernes (foto rechtenvrij)
Maar intussen vervangt Zelensky alle oude gouverneurs van zijn voorganger Porosjenko door zijn eigen mensen, op voordracht van de premier. De gouverneurs behartigen de belangen van de centrale regering in Kyiv tegenover de lokaal verkozen bestuursorganen. In de provincie Charkiv is dat Oleksi Koetsjer. Een aantrekkelijke positie: in provincies met machtige steden als Charkiv en Odessa kunnen gouverneurs van de president een reputatie opbouwen en mogelijk een gooi doen naar het burgemeesterschap.
Maar de elites van deze regio’s gaan graag de confrontatie aan met vertegenwoordigers van de centrale regering, zoals te zien is aan het voorbeeld van Charkiv. Waarom zijn de corrupte schema’s van plaatselijke elites zo moeilijk te bestrijden? En wat is hierin sinds Majdan veranderd?
Hoe Charkiv bij Oekraïne bleef
Toen president Viktor Janoekovitsj begin 2014 door de straat uit Kyiv werd verjaagd, moest Charkiv zijn toevluchtsoord worden. Op 22 februari 2014 belegden burgemeester Kernes en de toenmalige gouverneur Michail Dobkin daar met de Partij van de Regio’s van Janoekovitsj een ‘Vergadering van Afgevaardigden van de Zuidoostelijke regio’s van Oekraïne’. In Kyiv vreesde men dat grote Oost-Oekraïense steden als Charkiv, Donetsk, Luhansk en ook de zuidelijke havenstad Odessa zich zouden verenigen en een breuk met de rest van Oekraïne zouden nastreven.
De vergadering riep luidkeels om steun uit Rusland. Maar Janoekovitsj durfde zich niet aan het hoofd van de opstand te stellen en verdween als een dief in de nacht naar Marioepol, waar Poetin hem met een militair schip liet ophalen. Zo kwam een abrupt einde aan zijn presidentschap. Burgemeester Kernes vluchtte zelf twee dagen naar Moskou, maar na zijn terugkeer koos hij eieren voor zijn geld en bekeerde zich tot fervent verdediger van de eenheid van Oekraïne.
Net als in Donetsk en Luhansk werd in april 2014 in Charkiv een ‘Volksrepubliek’ uitgeroepen. Maar waar de ‘Volksrepublieken van Donetsk en Luhansk’ tot op heden de status van niet-erkende splinterstaatjes genieten, hield de ‘Volksrepubliek van Charkiv’ maar enkele dagen stand. Oekraïense regeringstroepen heroverden overheidsgebouwen snel op de pro-Russische opstandelingen. Zelf kwam Kernes niet ongedeerd uit de strijd: op 28 april 2014 werd er een moordaanslag op hem gepleegd en sindsdien zit hij in een rolstoel.
Het succes van de pro-Russische opstanden die in de lente van 2014 in het oosten van Oekraïne uitbraken hing in sterke mate af van de opstelling van de elites. Zij vreesden voor hun macht en bezittingen. Bankmagnaat Ihor Kolomoisky koos in zijn thuishaven Dnipropetrovsk bijvoorbeeld direct voor Kyiv, maar Kernes en de politieke leiding van Odessa weifelden aanvankelijk, totdat ze inzagen dat zij voor het behoud van hun financiële eigendommen en verdienmodellen gebaat waren bij de territoriale eenheid van Oekraïne. Dus waaiden zij uit eigenbelang mee met de nieuwe centrale regering in Kyiv.
Jaroslavski (kaal) en Kernes (met bril) in de ‘Anticrisis Staf’ (Bron: city.kharkiv.ua)
Hennadi Kernes was de man om Charkiv binnenboord te houden. In ruil hiervoor kreeg hij een vrijbrief voor het bestuur van zijn stad en kon hij ongehinderd verder bouwen aan zijn eigen koninkrijkje. Hoe steekt dit koninkrijk Charkiv eigenlijk in elkaar?
Het koninkrijk Charkiv
Om inzicht te krijgen in de corrupte structuren van Charkiv geeft het openbare e-declaratiesysteem voor politici en ambtenaren een indicatie. Dit systeem is één van de opzienbarendste anticorruptiemaatregelen die in Oekraïne sinds 2014 zijn genomen; sinds 2016 moeten hierin bezittingen en inkomsten van overheidsfunctionarissen voor het publiek inzichtelijk worden gepubliceerd.
Kernes’ publieke opgaven in dit systeem suggereren dat de burgemeester een zeer bescheiden leven leidt. Zo declareert hij een kamertje van zeven vierkante meter dat hij van een gepensioneerde huurt en een kamer in een hotel dat voorheen zijn eigendom was, maar nu geregistreerd is op naam van familieleden. Hij zal de ruim 53 miljoen hryvnia [bijna €2 miljoen] aan contanten en elf peperdure klokjes die hij dan weer wel declareert vast onder zijn bed bewaren.
Het is tekenend voor de cynische wijze waarop Kernes naar de letter van de nieuwe anticorruptiemaatregelen leeft. In werkelijkheid maakt hij misbruik van zijn positie als burgemeester om grote rijkdommen voor zichzelf en zijn naasten te vergaren. Volgens het ‘Anticorruptiecentrum van Charkiv’ controleert Kernes de facto 90% van de publieke dienstensector in de stad. Een reportage van onderzoekscollectief Nashi Groshi (‘Ons Geld’) laat de werking van dit systeem van zelfverrijking zien.
YouTubeprogramma Nasji Grosji (Onze centen) over de gigantische zelfverrijking van burgemeester Kernes
Sinds Kernes in 2010 burgemeester werd, gebruikt hij tenders om geld uit het stadsbudget naar zijn omgeving en zichzelf te sluizen. Bedrijven van kennissen en stromannen halen gemeenschapsgeld binnen om de publieke ruimte vorm te geven. Van meedingen is geen sprake. Vaak zijn aan Kernes’ gelinkte bedrijven de enige die zich op een tender inschrijven.
Nashi Groshi geeft als voorbeeld het constructiebedrijf Parking+, dat sinds Kernes’ aantreden tenders ter waarde van 2,5 miljard hryvnia [ca. €80 miljoen tegen de huidige koers] heeft binnengesleept, voldoende om heel Charkiv van nieuwe wegen te voorzien. Parking+ werd in 2007 opgericht door Volodymyr Tsjoemakov, die Kernes na zijn aantreden in 2010 benoemde tot hoofd van het ‘Departement voor Constructie’ van Charkiv. Het bedrijf werd ondergebracht bij vrienden, en geld van Tsjoemakovs departement vloeide er rijkelijk naartoe.
Parking+ krijgt haast alle grote opdrachten voor wegenbouw en leverantie van bouwmaterialen in Charkiv toegespeeld. Dat gaat volgens een vast recept: een tender wordt uitgeschreven maar de enige die inschrijft is Parking+. Voor de vorm wordt de tender nog tweemaal verlengd, waarna de opdracht aan de enige kandidaat wordt toegekend.
Zo spannen Kernes en Tsjoemakov samen om publieke gelden binnen te halen. Toch doet de burgemeester nog graag alsof hij zich werkelijk druk maakt om de publieke ruimte. Zo stuurde hij Tsjoemakov eens demonstratief een vergadering uit: ‘Verlaat de zaal nu en ga aan het werk. En ik geef u het advies om het daglicht en goede weer te gebruiken om te doen wat u verplicht ben te doen [wegen aanleggen].’ De sterke man deelt uit. Dit is de vorm van cliëntelisme die in heel Oekraïne de norm is.
Burgemeester Kernes voert een toneelstukje op: hij foetert zijn compaan Tsjoemakov en plein public uit
Er gloeiend bij?
De civil society heeft sinds Majdan de druk opgevoerd op corrupte schema’s van politici, waarvan Charkiv een schoolvoorbeeld geeft. Hierbij maken onderzoekers en activisten gebruik van instrumenten die uit nieuwe anticorruptiewetgeving voortkomen. Het ‘Anticorruptiecentrum van Charkiv’, bijvoorbeeld, bestudeert de gegevens uit ProZorro minutieus. Dit onlinesysteem voor overheidsaanbestedingen en ‑tenders werd in 2016 ingevoerd. Dagelijks bericht het centrum over veel te hoge uitgaven aan printpapier en prullenbakken, aan toiletgebouwen in een park en kroonluchters in een muziekschool. Deze informatie wordt opgepikt door kritische lokale media, zodat zij in behapbare vorm het publiek kan vinden. So far, so good. Waar gaat het mis?
Allereerst lopen critici van de corrupte macht persoonlijk gevaar. In 2017 werden binnen een maand twee leden van het ‘Anticorruptiecentrum van Charkiv’ in elkaar geslagen. Het rechtssysteem bood weinig bescherming. Open Democracy noemt deze zaken onderdeel van systematische onderdrukking van de Oekraïense civil society. Velen hebben belang bij het toedekken van corrupte schema’s en schuwen geweld niet. Actievoerders gaan door, maar een groot deel van de burgers van Charkiv bedenkt zich wel twee keer voordat zij kritiek uit op de lokale machthebbers.
Onderdeel van het probleem
Daarbij komt dat het rechtssysteem dat corrupte overheidsfunctionarissen moet bestraffen in veel gevallen juist een onderdeel van het probleem is. Een voorbeeld.
Eén van de grootste anticorruptiezaken na Majdan betreft de toe-eigening van minstens 650 hectare land in en rondom Charkiv in de periode 2006-2014. Michail Dobkin, ex-burgemeester en ex-gouverneur van Charkiv en een goede vriend van Kernes, verving tijdens zijn bewind een ingewikkeld systeem waarin bouwgrond van de staat werd gepacht door een uiterst simpel schema. Hij gaf het land weg aan vriendjes die zich verscholen in coöperatieve woningcorporaties. Zij knipten dit land op en verkochten het aan privépersonen. De winsten werden gedeeld.
In dit schema werd gebruikgemaakt van een wet die stamt uit de Sovjet-Unie. Deze stond toe dat burgers die zich verenigden in woningcorporaties gratis land kregen om op te bouwen. In de moderne Charkivse variant was een web van woningcorporaties te herleiden tot drie eigenaren uit de omgeving van Dobkin en Kernes.
Kernes was secretaris van de gemeenteraad van Charkiv onder Dobkin en het schema liep tot ver in zijn eerste ambtstermijn als burgemeester door. Zelf blijft Kernes in deze zaak buiten schot, hij legt de schuld bij individuele overheidsfunctionarissen. Zijn boezemvriend Dobkin is wel in het beklaagdenbankje beland.
Gorki Park te Charkiv, een (zeer verlieslijdend) paradepaardje van Kernes (bron: city.kharkiv.ua)
De rechtszaak wordt volop belicht in lokale en nationale media. Desondanks gaf een plaatselijke rechter afgelopen februari 13 hectare waar beslag op was gelegd in deze zaak vrij aan een vazal van Kernes. Hij mocht hier een stadspark aanleggen. Een maand later zagen de onderzoekers van het ‘Antiecorruptiecentrum van Charkiv’ in het staatskadaster voor onroerend goed dat de 17-jarige en 7-jarige kinderen van deze rechter de trotse eigenaren waren geworden van een tweekamerappartement in Charkiv. Dit was hen toegewezen door het woningbouwfonds van de gemeente. Open en bloot.
Een appartementje voor de kinderen cadeau doen aan een plaatselijke rechter die een stuk land van de staat weggeeft, met medeplichtigheid van het bouwfonds van de gemeente. Dit soort corrupte schema’s drijft bovenal op wederdiensten. Hoe groot de ambities van het Openbaar Ministerie ook zijn, de strijd tegen corruptie wordt belemmerd door ouderwets corrupte rechters en ambtenaren die profiteren van de status quo.
Een enclave binnen Oekraïne
Ondanks overstelpend bewijs tegen hemzelf en zijn directe omgeving heeft Kernes nog steeds een stevige electorale basis. Tijdens de burgemeestersverkiezingen van 2015 kreeg hij in de eerste ronde al 65,8 % van de stemmen. Zijn partij Hergeboorte heeft een meerderheid in de Charkivse gemeenteraad. Hoe is dit te verklaren?
Kernes koestert Charkiv als een enclave binnen Oekraïne. Na de machtswisseling in Kyiv in 2014 trok hij zijn aanvankelijke steun aan de separatisten in en zo kon hij met de eer gaan strijken dat hij Charkiv bij Oekraïne heeft gehouden. Tegelijkertijd valt hij de centrale regering net zo makkelijk af, bijvoorbeeld in het geval van de ‘decommuniseringswetten’, die namen en monumenten uit de Sovjet-Unie uit het straatbeeld wissen. Zo pleitte hij voor de terugkeer van het standbeeld van Lenin in de stad en steunde een petitie met 45.000 ondertekenaars om de Maarschalk Zjoekov Avenue, genoemd naar de zegevierende militaire leider in de Tweede Wereldoorlog, in ere te herstellen.
Ook zijn opstelling rondom het coronavirus bevestigt dit beeld. In eerste instantie weigerde Kernes de quarantaine in te voeren en nog begin mei wilde hij, in weerwil van het regeringsbeleid, de metro’s weer laten gaan rijden. In beide gevallen bond hij uiteindelijk in, maar het is typerend dat hij de confrontatie met Kyiv opzoekt.
Zelenski is aan zet
De hervormingen die sinds Majdan zijn doorgevoerd hebben maar gedeeltelijk effect, zoals Charkiv laat zien. Er wordt anticorruptiewetgeving aangenomen, zie het e-declaratiesysteem en ProZorro, en de druk op corrupte schema’s neemt toe. Tegelijkertijd blijven de belangrijkste posten, van rechters tot ambtenaren, burgemeesters of raadsleden, bezet door individuen die belang hebben bij behoud van de status quo. Zij gebruiken formele beslissingsmechanismen die een gelijk speelveld moeten creëren, zoals het onlinesysteem voor tenders, om zelfverrijking in stand te houden.
Zolang rechtszaken voortmodderen en niet bij kopstukken als Kernes in de buurt komen, zullen de corrupte functionarissen niet verdwijnen. Dus bieden de plaatselijke verkiezingen komend najaar de grootste, snelste en waarschijnlijk enige slag om de regio’s die president Zelensky kan winnen. Zijn succes bij de landelijke verkiezingen in Charkiv biedt enige hoop: tijdens de presidentsverkiezingen haalde hij hier één van zijn hoogste scores en in elk kiesdistrict in de stad werden afgevaardigden van zijn partij Sluha Narodu (‘Dienaar van het volk’) verkozen.
Maar dat waren landelijke verkiezingen en nu moet Zelensky het opnemen tegen elites die in de regio’s zijn vastgeroest. De strijd met corona laat zien dat het nog niet zo makkelijk is om met hen te breken. De centrale overheid heeft geen vet op de botten en moet de coronacrisis bestrijden met een gezondheidszorgsysteem dat sinds de Sovjet-Unie weinig is opgeknapt. De regionale leiders hebben wel geld. Dus was Zelensky gedwongen een beroep op Oekraïne’s grootindustriëlen te doen om met middelen over de brug te komen.
Kernes greep de kans en nam een voorschot op zijn eigen verkiezingscampagne: 100.000 minderbedeelden ontvingen een voedselpakketje met de namen van de burgemeester en zijn nieuwe strijdmakker Jaroslavski erop.
Zo grijpt Kernes zelfs de pandemie aan om de controle over zijn koninkrijkje te vergroten.