Corona legt Oekraïense zwakte bloot - net als in 2014

Het straatarme Oekraïne is niet voorbereid op de coronacrisis. Net als in 2014, toen de oorlog in de Donbas uitbrak, springen ngo's bij waar de overheid het laat afweten. En opnieuw doet president Zelensky een beroep op de diepe zakken van de oligarchen, die meestentijds in de schaduw opereren. Dat mag geen vervanging worden voor de overheid, waarschuwt politicoloog Mischa van Diepen. Dat ondermijnt het staatsbestel.

corona oekraine zelensky bezoekt tsjernobylPresident Zelensky bezoekt Tsjernobyl bij de herdenking van de ramp in de kerncentrale (foto president.gov.ua) 

door Mischa van Diepen

‘We zien betrokken burgers die in actie komen en zich in de huidige situatie, net als in 2014, organiseren om specifieke problemen aan te pakken. We zeggen wel eens tegen elkaar dat we de overheden ruimte moeten bieden om zich te laten zien. Die laten het echter afweten. [..] Hier in Charkiv is een commissie ingesteld waarvan de leden elkaar al de tent uitvechten en publiekelijk aanvallen. Nu doen ze wel alsof ze aan het werk zijn, maar we zien nog geen resultaten.’

Aan het woord is Alisa Venevtseva, hoofd communicatie van hulporganisatie Station Charkiv [stad in Oost-Oekraïne, vlakbij de Russische grens - red.]. Sinds het uitbreken van de oorlog in Oost-Oekraïne in 2014 helpt deze organisatie vluchtelingen uit het nabijgelegen conflictgebied. Inwoners van Charkiv  doneerden massaal levensmiddelen. Op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis in augustus en september 2014 passeerden per dag wel 600 nieuwe ontheemden het doorgangspunt dat Station Charkiv had opgesteld op het centraal station.

Toen de situatie normaliseerde ging Station Charkiv zich met een klein team toeleggen op specifieke projecten, met subsidies van westerse organisaties en incidentele donaties van betrokken burgers. Eind februari sprak ik per skype met Alisa, die me haar kantoor liet zien, vol collega’s hutjemutje op elkaar. Het bestaat uit kleine zaaltjes waarin ondermeer trainingen worden gegeven om vrouwen een zetje te geven richting de arbeidsmarkt. Op sociale media wordt geld ingezameld voor schrijnende gevallen; voor een operatie, of voor psychiatrische klinieken die ontheemden uit de Donbas huisvesten. Station Charkiv had ook een project in de wacht staan om de uitvoering van het medisch hervormingsprogramma van 2018 te monitoren. De wil was er, maar er waren niet genoeg vrijwilligers om de regionale ziekenhuizen te bezoeken. 

De hulptroepen stonden gereed

Nu, twee maanden later, is alles anders. Oekraïne zit op slot, het verkeer tussen steden is platgelegd. Politici, militairen, allen hullen zich in mondkapjes. Waarnemers houden hun hart vast. De staat zat zonder corona al krap bij kas en moet nu enorme bedragen vrijmaken om een wereldmarkt met omhooggeschoten prijzen voor medische goederen op te gaan. Medisch personeel komt veelvuldig onbeschermd in aanraking met coronapatiënten.

corona oekraine zelensky bezoekt brandweermannen na de brand bij Tsjernobyl President Zelenski bezoekt brandweermannen na brand bij Tsjernobil (bron: president.gov.ua)

De hulporganisaties die nog overeind staan na de wildgroei in het maatschappelijk veld na de Majdanopstand herkennen het signaal; het tekortschieten van de overheid maakt directe actie noodzakelijk. Grote organisaties die de slag onder de Oekraïense ngo's hebben gewonnen heroriënteren zich om het gat op te vullen en de kleintjes zijn nuttige voeten aan de grond.

Ngo Vostok SOS bijvoorbeeld voert normaalgesproken periodieke monitoringsmissies in de Donbas uit. Nu brengt zij de toestand in kaart van coronaziekenhuizen in de regio Lugansk. Het oordeel is niet mis: er zijn grote tekorten aan medisch specialisten, apparatuur en beschermingsmiddelen, zoals blijkt uit foto’s van aftandse en ouderwetse ziekenhuizen waar de verf van de muur bladdert.  

Kleinere organisaties organiseren lokale inzamelingsacties en dienen als doorgeefluik voor buitenlandse actoren om middelen op de goede plek te krijgen. Netwerken en vertrouwensbanden die in de afgelopen zes jaar ontwikkeld zijn, komen nu goed van pas. Zo kreeg Station Charkiv $20.000 uit de VS om in de regio Charkiv te verdelen. Een deel over zeven ziekenhuizen, een deel over 100 gezinnen die door het wegvallen van inkomsten door de lockdown in acute financiële nood zitten. Dit zijn doekjes voor het bloeden in een land waar naar schatting bijna de helft van de inwoners twee weken voor het aangekondigde versoepelen van de quarantaine geen spaargeld meer heeft.

Uit nood geboren maatschappelijk bewustzijn

De oorlog in Oost-Oekraïne heeft een zeker maatschappelijk bewustzijn onder de Oekraïense bevolking gevoed. Het slecht georganiseerde nationale leger, waar de moraal laag was, was in 2014 niet voorbereid op de strijd. Destijds namen  nationalistische vrijwilligersbataljons het leeuwendeel van de gevechten voor hun rekening. Voor het onderhoud van deze hulptroepen en van de veteranen die al dan niet gewond terugkeerden uit de ‘Antiterroristische Operatie’, zoals de overheid de door Rusland geleide oorlog veiligheidshalve doopte, werd een beroep gedaan op het volk. Nationalistische burgers verzamelden vaak provisorische vechtuitrustingen, van kogelvrije vesten tot nachtkijkers. 

Meedoen aan inzamelingsacties via sociale media is in Oekraïne niet ongewoon. Voor specifieke doeleinden is de bereidheid om bij te dragen vaak groot. Zelf werd ik ooit door goede kennissen uit Oekraïne, een gezin dat financieel van dag tot dag leeft, gevraagd bij te dragen aan een inzamelingsactie voor een operatie van één van de dochters. De benodigde 50.000 hryvnia, omgerekend ongeveer €1.600 en net iets minder dan het wettelijk minimum jaarloon in Oekraïne, was binnen enkele dagen verzameld met giften van onder meer de dorpsraad en dorpsgenoten.

Bijdragen aan specifieke inzamelingsacties is een alternatieve vorm van herverdeling in een land waar het vertrouwen in overheidsinstituten, en daarmee ook het vertrouwen in de correcte besteding van belastinggeld, laag is. Deze mindset wordt ook in de coronacrisis aangesproken.

Uit de achterkamertjes en aan tafel

Het tweede krachthonk waaruit de Oekraïense regering in de beginjaren van het conflict in de Donbas bijstand kreeg, waren de oligarchen. Zij schoten met mankracht en financiële middelen het gebrekkige nationale leger te hulp. De versterking was noodzakelijk: ten tijde van de annexatie van de Krim door Rusland in maart 2014 telde het reguliere leger slechts 6.000 gevechtsklare troepen. Maar de financiële hulp van de rijke zakenlui was voor de Oekraïense staat niet ongevaarlijk, omdat ze het risico liep ten prooi te vallen aan ongecontroleerde hulpkrachten die de belangen van hun bazen behartigden.

Oekraïnes zakelijke elites prefereren hun invloed op het politieke proces vanuit de schaduw uit te oefenen. Karakteristiek voor de manier waarop het publiek naar de oligarchen kijkt is hun weergave in de komedieserie Sluha Narodu, waarin huidig president Volodimir Zelenski de geliefde rol speelde van een geschiedenisleraar die president wordt. Gezeten in fauteuils in donkere achterkamertjes, met gezichten buiten beeld, coördineren deze poppenspelers hun strategieën.

corona oekraine zelensky ontmoet oligarchenZelenski ontvangt de oligarchen aan het begin van de coronacrisis, 16 maart jl. (bron: president.gov.ua)

Op 16 maart ontving president Zelenski de oligarchen in zijn residentie. Voor de strijd met corona zijn bakken met geld nodig en Zelenski verzocht zijn tafelgenoten vriendelijk doch dringend om over de brug te komen. Met dit moreel appèl haalde Zelenski de oligarchen uit de achterkamertjes: Jullie hebben macht en middelen, benut ze ten goede.

Van offshore naar vliegverbod 

Oekraïne’s rijksten hebben de handschoen opgenomen. Petro Porosjenko, Zelenski’s voorganger, gaat prat op zijn persoonlijke fonds en maakt melding van elke partij beschermingsmiddelen die hij het land binnenhaalt. Rinat Achmetov, ’s lands rijkste man, doneerde partijen beademingsapparatuur. Getuige een lijst van donaties door personen en bedrijven bijgehouden op de nieuwssite van Dmitri Gordon en actieve zelfpromotie door bedrijven is de coronacrisis een goede vitrine voor corporate social responsibillity.

Maar elke kritische toeschouwer zet vraagtekens bij deze plotselinge gedaanteverwisseling van klassieke belastingontwijkers tot filantropen. De actieve profilering van voormalig president Porosjenko die de middelen binnenhaalt waarvoor zijn opvolger primair verantwoordelijk is, ondermijnt de autoriteit van Zelenski. Porosjenko’s hulp lijkt zo een ordinair middel in de politieke strijd met Zelenski.

De activiteiten van Oekraïne’s politieke en zakelijke elites moet men dus bekijken met de nodige scepsis. Net als de inzet van ‘vrijwilligersbataljons’ in de Donbas regio kan de levering van medische apparatuur en beschermingsmiddelen in principe een noodzakelijke aanvulling zijn op de tekortschietende overheid, maar als financiële hulp een strijdtoneel wordt voor politiek en zakelijk gewin, kan deze hulp structurele medische hervormingen en een effectieve aanpak van de coronacrisis in de weg staan. Een ziekenhuis mét beademingsapparatuur maar zonder stromend water is nog steeds geen veilig onderkomen.

Een alternatieve verklaring voor de vrijgevigheid van de elites in Oekraïne levert Aleksej Davydenko, eigenaar van een bedrijf dat medische artikelen verkoopt en populair blogger over de coronacrisis in Oekraïne: ‘Ik zie een waanzinnige hysterie in Kiev onder politici van alle niveaus, ex-politici, huidige politici, zeer welvarende mensen, oligarchen en hun entourage, die nu begrijpen dat ze dit land niet kunnen verlaten. Als ze ziek worden, kunnen ze zelfs met een privévliegtuig nergens heen. [..] Zij begrijpen dat zelfs privéklinieken in Kiev geen infectie-afdelingen hebben waar ze goed behandeld kunnen worden met het coronavirus. Daarom zijn ze begonnen te helpen.’

Het is populaire kritiek op de Oekraïense elites dat zij hun kinderen op buitenlandse scholen laten studeren en zelf in privéklinieken in het buitenland genezing zoeken. Zo wijt men halfhartige hervormingen in het land aan het feit dat politici losstaan van de plaatselijke realiteit; zij voelen de noodzaak niet omdat zij persoonlijk altijd de vlucht naar het buitenland kunnen nemen. Maar door de coronacrisis is deze vlucht onmogelijk gemaakt. Ook kunnen publieke figuren er niet mee wegkomen binnenslands zorg voor zichzelf te organiseren die voor de rest van het land ontoegankelijk is. Dan maar een dozijn beademingsmachines doneren aan een plaatselijk ziekenhuis, als er maar wel één beschikbaar zal blijven voor de charitatieve donateur. 

Een crisis legt de krachten en zwaktes van een land bloot. Oekraïne’s zakelijke elites zijn in de huidige coronacrisis ouderwets aanwezig, maar het brede maatschappelijk veld van de ngo's van het post-Majdan tijdperk vormt idealiter de oren en ogen van de overheid en controleert en corrigeert staatsinstituten waar nodig. Cruciaal is echter dat deze actoren aanvullingen op de overheid zijn en geen substituten gaan vormen. In het laatste geval wordt het vertrouwen in overheidsinstituten ondermijnd en zijn we in Oekraïne na afloop van de coronacrisis nóg verder van huis.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.