MH17-getuige Tsemach verdween onder Zelensky's witte vlag

In Oekraïne is met grote vreugde gereageerd op de vrijlating van 35 Oekraïense gevangenen tegen Oekraïners en Russen die betrokken waren bij de oorlog in de Donbas. Het was een triomf voor de jonge president Volodymyr Zelensky, die de dialoog zoekt met Poetin. Maar de prijs was hoog. Stef Heinink sprak in Kiev met Minsk-onderhandelaar Roman Bezsmertny. Poetin heeft de MH17-getuige  Vladimir Tsemach op het laatste moment als voorwaarde voor de uitruil gesteld. 'Rondom Tsemach stond voor ons altijd een muur van beton.' Bezsmertny werd aan de kant gezet.

sentsov uitruil in vliegtuig naar kiev foto fb kirill timoshenko assistent van zelenskyOekraïense gevangenen in het vliegtuig op weg van Moskou naar Kiev (FB-foto Kirill Timoshenko, uit team van Zelensky)

door Stef Heinink

De nieuwe Oekraïense president is uit de startblokken. En hoe. Een liberaal-economische ‘Blitzkrieg’ is het begin van Volodymyr Zelensky’s ambtstermijn in de Oekraïense media wel genoemd. Nadat zijn partij Dienaar van het Volk bij de parlementsverkiezingen in juli een historische absolute meerderheid won, volgde de benoeming van de jonge economische hervormer Oleksij Hontsjaroek (35) tot premier van een kabinet van frisse dertigers. In de binnenlandse politiek heeft dat al tot de nodige dijkdoorbraken geleid, zoals het (niet onomstreden) parlementaire besluit de immuniteit voor strafvervolging van volksvertegenwoordigers op de mestvaalt te gooien.

Triomfen heeft Zelensky nodig. Nu hij kan bogen op een vertrouwenspercentage van liefst 70 procent en een volgens peilingen ten goede omgeslagen stemming onder Oekraïners over de toekomst, is er sprake van momentum en daarom heeft hij haast.

Tranen en gejuich

De spectaculaire gevangenenruil die op 7 september plaatsvond was zo’n triomf. De 35 Oekraïners, met als meest prominente de in Rusland tot 20 jaar veroordeelde Oleh Sentsov, werden op het vliegveld van Kiev met tranen en gejuich binnengehaald.

Voor het oog van familieleden, Oekraïense en internationale media verwelkomde Zelensky ook de vrijgelaten bemanningsleden van de drie in november vorig jaar door Rusland voor de Straat van Kertsj aangevallen en opgebrachte marineschepen. Een van hen kreeg een souvenir: de polsband met hun 24 namen die Zelensky maandenlang droeg.

De keerzijde: Oekraïne wisselde tevens de voor de MH17-zaak belangrijke getuige (mogelijk verdachte) Vladimir Tsemach met Moskou uit. Eind juni was deze separatistencommandant door een gewaagde actie van de Oekraïense veiligheidsdienst SBOe uit de ‘volksrepubliek Donetsk’ gekidnapt. Daarbij kwam één van de Oekraïense geheim agenten om het leven.

Op de landingsbaan van vliegveld Boryspil vertelde Zelensky dat de JIT-onderzoekers de MH17-getuige nog vóór vertrek naar Moskou hadden mogen verhoren. Er was overleg met internationale regeringsleiders geweest. ‘We hebben alles gedaan wat ze van ons hebben gevraagd. Dat was ingewikkeld. Ik was bang dat als gevolg daarvan de uitruil zou mislukken.’

Ook op het vliegveld verklaarde Ivan Bakanov, vers aangetreden hoofd van de SBOe en een jeugdvriend van Zelensky uit Kryvyj Rih, tegenover Interfax Oekraïne: ‘(…) als de naam Tsemach op de lijst voor uitwisseling had ontbroken zou dat automatisch hebben betekend dat de onderhandelingen met Rusland waren afgebroken.’

Bakanov bevestigde dat Tsemach na arrestatie was ondervraagd. ‘Het materiaal is aan de zaak toegevoegd. (…) Ik kan het alleen maar eens zijn met de mening van de experts dat de eis van Moskou dat Tsemach op de lijst moest staan de zoveelste bevestiging is van de betrokkenheid van de Russische Federatie bij de ramp met MH17.’

Blauwdruk voor compromissen

Zelensky is jong en wil wat. Behalve aan grote sprongen voorwaarts in economie en rechtsstaat heeft hij zich eerst en vooral gecommitteerd aan vrede met Rusland, waarbij de belofte centraal staat geen millimeter Oekraïens grondgebied prijs te geven. Ook hier is hij snel van start gegaan, maar anders dan zijn voorganger Petro Porosjenko is de zesde president van Oekraïne op zoek naar ontspanning en een politiek compromis met Rusland.

De blauwdruk voor dat compromis zijn de Akkoorden van Minsk uit september 2014 en februari 2015. Destijds was dat compromis bijna onuitvoerbaar: direct na Ruslands annexatie van de Krim en het losbreken van het gewapend separatisme in de Donbas ging het immers hard tegen hard. Volgens sommigen was Poetin er op uit ook het hele zuiden en oosten van Oekraïne in bezit te krijgen. Het Kremlin verspreidde de mythe van de ‘fascistische junta in Kiev’ en Porosjenko beloofde op zijn beurt de vijand ‘er van langs te geven’, waarbij ook hij toen op brede steun uit de samenleving kon rekenen.

Maar vandaag doet zich een paradox voor in Oekraïne. Een opinieonderzoek stelde deze zomer vast dat niet minder dan 83 procent van de Oekraïners zich als ‘patriot’ beschouwt, terwijl eerder bleek dat 75 procent van de bevolking een dialoog met Rusland wil om vrede in de Donbas te bewerkstelligen. 55 procent zou zelfs voorstander zijn van rechtstreekse onderhandelingen met de leiders van de ‘volksrepublieken’. Deze eis van Poetin was voor Porosjenko jarenlang taboe. De grootste steun voor een compromis komt – weinig verrassend – uit het zuiden en oosten, waar Zelensky in dit verkiezingsjaar de meeste stemmen haalde.

Oekr gaan aan boord voor uitruil foto kirill timoshenko fb staf zelenskyOekraïense gevangenen gaan in Moskou aan boord voor uitruil (Facebook-foto Kirill Timoshenko, assistent uit Zelensky's team)

Bij de uitvoering van ‘Minsk’ hebben drie zaken altijd bovenaan gestaan: uitwisseling van gevangenen, een duurzaam staakt-het-vuren, stapsgewijze demilitarisatie. Maar ook daarna is de beoogde finale nog ver weg: het doel is vrije verkiezingen, gemonitord door de OVSE, in de nu nog door Moskou gecontroleerde gebieden en herstel van het Oekraïense gezag aan de grens met Rusland, dat nu vierhonderd kilometer van de grens beheerst. Oekraïense autoriteiten kunnen er geen voet zetten.

De ultieme voorwaarde is zelfbestuur voor de ‘volksrepublieken’ dat in de Oekraïense grondwet moet worden verankerd en juist dat punt verdeelt de Oekraïners. Parijs en Berlijn, initiatiefnemers van de akkoorden, roepen Rusland herhaaldelijk op ‘zijn invloed op de separatisten te gebruiken’ om de uitvoering van ‘Minsk’ te bespoedigen. Voor ex-leden van vrijwilligersbataljons en aanhangers van Majdan is dit een onverteerbaar en kwalijk eufemisme dat Moskou in staat stelt de indruk te doen postvatten niets met de crisis in Oekraïne van doen te hebben. Velen in Oekraïne beschouwen het conflict als een grootschalige politiek-militaire operatie door Rusland, een alomvattende ‘hybride oorlog’, die de Oekraïense soevereiniteit nu al vijf jaar lang doelbewust schendt.

Hervatting van Minsk-dialoog

Zelensky heeft het Minsk-proces, dat afgezien van enkele lichtpuntjes na 2016 steeds meer in het slop was geraakt, opnieuw een impuls gegeven, onder andere met de herbenoeming van de in Majdan-kringen gewantrouwde ex-president Leonid Koetsjma, over de tachtig inmiddels, tot leider van de Oekraïense delegatie. 

Op instigatie van Zelensky richtten de onderhandelaars in Minsk zich deze zomer vooral op Stanytsja Loehanska, in het noorden van het oorlogsgebied. Schrijnender dan bij dit dorp kan het conflict in Oekraïne nauwelijks ogen: na soms eindeloze wachttijden steken hier dagelijks honderden burgers, veelal gepensioneerden, via een houten noodbrug rivier en frontlijn over om familie te bezoeken, boodschappen te doen of hun Oekraïense pensioen op te halen. Eind juni maakte Zelensky zich sterk voor een staakt-het-vuren en demilitarisatie rond Stanytsja Loehanska. Inmiddels hebben militairen zich (over beperkte afstand) teruggetrokken en versterkingen ontmanteld. Symbolisch doel is de reparatie van de brug.

Het Kremlin heeft altijd gezegd dat het alleen zaken wil doen met een ‘vredespartij’. Met het soort acties als in Stanytsja Loehanska wil Zelensky de verhoudingen met Rusland normaliseren en het contact met Poetin herstellen. Het is dan ook zonneklaar dat Kiev de drijvende kracht achter de ontspanning is. De lakmoesproef is daarbij of het belangrijke project van lokale demilitarisatie door de andere kant wordt beantwoord. Vooralsnog lijken de gewapende (pro-)Russische groeperingen (onderdelen van) het initiatief op te volgen, zij het met duidelijke tegenzin.

Soms lijken de (pro-)Russische milities dat Oekraïense streven naar ontspanning op bloedige wijze te testen. Begin augustus vonden bij Pavlopil, in het zuiden van het oorlogsgebied, vier Oekraïense mariniers de dood door een antitankwapen. Het tragische voorval vond plaats op klaarlichte dag terwijl juist een relatief goed nageleefde tussentijdse wapenstilstand van kracht was. Oekraïense represailles voor de dood van de mariniers bleven achterwege.

Direct bellen met Poetin

De gevangenenruil van 7 september, door regeringsleiders en internationale organisaties van harte toegejuicht, is echter geen resultaat van Minsk, maar van direct telefonisch overleg tussen de Oekraïense president en Poetin. De ruil was een speciale operatie tussen Rusland en Oekraïne die zich onder maximale geheimhouding heeft voltrokken. In de Oekraïense media heeft deze niet minder stof doen opwaaien dan in Nederland.

Op basis van de Minsk-afspraken waren overigens ook onder Porosjenko al gedetineerden uitgewisseld. De belangrijkste grote ruil vond plaats in december 2017, toen 74 Oekraïners, die in de door Rusland gecontroleerde ‘volksrepublieken’ in de cel zaten, werden geruild tegen 306 (pro-)Russische gevangenen. Daarna verhardden de posities zich weer. Eén van de factoren die daarbij een rol speelden was dat Rusland geleidelijk zijn machtspositie bij de Krimbrug en op de Zee van Azov versterkte.

De ervaren diplomaat en voormalig vice-premier Roman Bezsmertny, lid van de Oekraïense delegatie in Minsk, was van meet af aan nauw betrokken bij de onderhandelingen over de laatste gevangenenruil, die eind juli vaart kregen. In het tweede telefoongesprek tussen de twee presidenten, op de dag na het dodelijke schietincident bij Pavlopil, zou overeenstemming zijn bereikt over het precieze aantal. Toen zou ook zijn afgesproken dat de 24-koppige bemanning van de door Rusland bij de Straat van Kertsj inbeslaggenomen marineschepen terug naar huis mocht.

‘Vervolgens begon het proces van de lijsten en overige namen,’ vertelt Bezsmertny in zijn kantoor in het centrum van Kiev. ’Van Poetin moest het snel, snel! Het Kremlin houdt immers van snel.’ Binnen de kortste keren stuurde Zelensky de Oekraïense namenlijst met de scheepsbemanning, Sentsov en de andere politieke gevangenen door. De naam van Tsemach - in de woorden van Bezsmertny Poetins ‘hoofdprijs' - werd bij die gelegenheid niet genoemd. 

Ex-onderhandelaar Bezsmertny: 'Zelensky gelooft oprecht in de goede bedoelingen van het Kremlin'

Bezsmertny, historicus en co-auteur van de Oekraïense grondwet, toonde zich vanaf het begin kritisch over Zelensky's rechtstreekse lijn met de Russische president. Uit de tragische gebeurtenissen bij Pavlopil, voor Bezsmertny een duidelijke ‘provocatie’, zou opnieuw zijn gebleken dat met Rusland alleen in formeel, internationaal verband over vrede kan worden gepraat. Zelensky’s informele contact met Poetin noemt de politicus ‘onverantwoordelijk gedrag’. Op termijn zou de laatste er slechts mee beogen de president als symbool van de Oekraïense staat in diskrediet te brengen. ‘Zelensky weet niet met wie hij te maken heeft. Hij gelooft oprecht in de goede bedoelingen van het Kremlin,' zegt Bezsmertny. 

Half augustus werd Bezsmertny door Zelensky uit de Oekraïense delegatie in Minsk gezet, volgens de woordvoerster van de president om de ‘effectiviteit’ te verbeteren.

Bezsmertny wijst erop dat aan Oekraïense kant lange tijd de misvatting heeft geleefd dat Rusland bereid was Sentsov uit te ruilen voor de Oekraïens-Russische journalist Kirill Vysjinski, in 2018 in Kiev op verdenking van landverraad gearresteerd. Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov heeft zich inderdaad half juli letterlijk in deze zin uitgelaten. De hoofdredacteur van de Oekraïense tak van het Russische persagentschap RIA Novosti werd ervan verdacht maandelijks duizenden euro’s te ontvangen om aan de gebeurtenissen op de Krim een pro-Russische draai te geven.

Anticiperend op het definitieve groene licht voor Sentsov, zegt Bezsmertny, liet een door de autoriteiten geïnstrueerde rechtbank in Kiev Vysjinski op 28 augustus uit voorarrest vrij. Op Twitter plaatste het Oekraïense Openbaar Ministerie een foto van een officiëel, door Vysjinski ondertekend verzoek tot uitwisseling. Passend bij alle verwarring die in deze dagen rondom de uitruil heerste, werd de tweet daarna weer verwijderd.

Donderslag en ultimatum

Ondertussen draaide de geruchtenmachine in Rusland en Oekraïne op volle toeren. Eind augustus keert heel Oekraïne van vakantie terug en op 1 september begint voor iedereen het nieuwe schooljaar. Voor Zelensky kon de timing niet beter zijn: op de honderdste dag na zijn aantreden, vlak voor de eerste zitting van het door zijn partij gedomineerde parlement en van zijn nieuwe piepjonge kabinet was het tijd voor een triomf.

Maar opeens werd het stil aan Russische zijde, aldus Bezsmertny, die dankzij zijn goede contacten zegt te weten 'hoe en wat en wie toen wie heeft gebeld'. ‘Ik zei tegen journalisten: het is niet Vysjinski die Poetin nodig heeft. Die is slechts afleiding.’ Toen duidelijk werd dat de uitwisseling niet van Vysjinski afhing, rees volgens de politicus in het presidentiële kamp de vraag: 'waarom?'

‘En dan ineens een ultimatum: PATS! Tsemach', zegt Bezsmertny.

Over de vraag wanneer de belangrijke MH17-getuige nu op de Russische lijst verscheen en of er sprake was van een ultimatum lopen de lezingen uiteen. Volgens een van Zelensky's onderhandelaars zou de naam Tsemach al ‘vanaf het begin' genoemd zijn. Hij refereerde in een gesprek met journalisten waarschijnlijk aan een uitspraak van een vertegenwoordigster van de ‘volksrepubliek Donetsk’ in Minsk, die in de eerste helft van augustus beweerde dat de Oekraïense delegatie de aanwezigheid van Tsemach op de lijst zou hebben bevestigd.

tsemach met dochterOekraïense getuige MH17 Tsemach na zijn vrijlating met zijn dochter Maria (foto Maria Levtsjenko)

Roman Bezsmertny noemt dat 'een leugen'. Juist vanwege de MH17-zaak zou volgens hem in Minsk om Tsemach steeds een ‘muur van gewapend beton’ hebben gestaan. ‘De naam is inderdaad begin augustus al genoemd, maar zonder ultimatum.' Het voorstel zou door de Oekraïners onmiddellijk van tafel zijn geveegd. 

'En dan ineens een ultimatum: PATS! Tsemach!'

Om Nederlandse onderzoekers van het Openbaar Ministerie de gelegenheid te geven Tsemach alsnog te verhoren, werd het voorarrest van Tsemach verlengd, maar op 5 september werd hij onvoorwaardelijk vrijgelaten. ‘Een fout die mettertijd als een misdaad zal worden beschouwd’, meent Bezsmertny. ‘De hele zaak is het gevolg van druk van de één en gebrek aan professionalisme van de ander.’

In de laatste week van augustus lichtte Zelensky zelf de motieven voor zijn directe telefonische contact met Poetin toe. ‘Leidinggevenden uit de tijd van mijn voorganger, vooral bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken, waren zeer sterk gekant tegen mijn gesprek met de Russische president’, zei hij in een promotiefilmpje op YouTube. ‘Voor hen is het een politieke aangelegenheid, voor mij is het een menselijke zaak. Voor hen geldt: laat het niet waar zijn dat de zeelieden nu terug naar huis kunnen vanwege een gesprek tussen Zelensky en Poetin. (…) Daarom besloot ik hem te bellen.’

In de telefoontjes met Poetin zou volgens Zelensky behalve de gevangenenruil het Minsk-proces aan de orde zijn geweest. In het tweede gesprek, begin augustus, zou hij zijn ambtgenoot hebben aangesproken op het doorgaan van de beschietingen. Hij meende immers dat daarover tijdens het eerste gesprek in juli juist harde afspraken waren gemaakt. Een van de conclusies was, volgens Zelensky, dat een derde gesprek de eerste echte ontmoeting tussen de presidenten zal zijn, in het zogeheten ‘Normandië-formaat’ van de vier bij het Minsk-proces betrokken landen: Duitsland, Frankrijk, Rusland, Oekraïne.

Begrip voor menselijk besluit

In de reacties en commentaren in de Oekraïense media – waar nog altijd scepsis bestaat over de vredesinitiatieven van de president – overheerst begrip voor Zelensky’s besluit de individuele burger te laten prevaleren boven de staat. Wel zijn zorgen geuit over de continuïteit van de sancties tegen Rusland en over de consequenties voor de betrekkingen van Oekraïne met Nederland, het JIT en met andere westerse partners. Er was ook twijfel over de vraag of de handelingen van de president juridisch wel door de beugel konden.

Omdat Oekraïense militairen aan Rusland waren overgedragen die zich aan desertie en landverraad hadden schuldig gemaakt, en zelfs aan samenwerking met de Russische veiligheidsdienst FSB, waarschuwden sommige commentatoren voor ‘de brandlucht van autobanden’ die weldra voor het Kantoor van de President op de Bankova zou zijn te ruiken. Een ondubbelzinnige verwijzing naar de burgeropstand Majdan in de winter van 2013/14.

Maar in Oekraïne overheerst vooral de blijdschap. ‘Een gigantische zege’, noemde minister van Binnenlandse Zaken Arsen Avakov de uitwisseling. Over Tsemach moest niet worden getreurd. ‘Wie is hij voor ons ? Een bedrieger uit de opstandige steppes en een medeplichtige aan een misdaad. Een bewijs, maar een zwijgend bewijs. Lui als Tsemach zullen er nog voldoende komen. Het was geen eenvoudige stap maar wel de juiste.'

Onmiddellijk na het feest van de uitwisseling deed de Oekraïense president nieuwe beloftes over vrede en vrijlatingen. Een ‘tweede etappe’, die ‘zeer snel’ moest plaatsvinden, zou een groep van tenminste zes Krim-Tataren betreffen, die op het door Rusland geannexeerde schiereiland om religieuze redenen gevangen worden gehouden. ‘We gaan verder om uiteindelijk al onze gevangenen te laten terugkeren’, zei Zelensky. Dat zal nog heel wat inspanning vereisen. In de ‘volksrepublieken’ bevinden zich nog minstens 130 Oekraïense gevangenen. In Rusland zelf en op de Krim tenminste 110.

Volgens voormalig procureur-generaal Loetsenko houdt Oekraïne op zijn beurt in totaal zo'n 2.000 mensen vast, van wie er ongeveer 1.300 zijn veroordeeld wegens 'terrorisme'. De helft zou bestaan uit bewoners van de niet door Oekraïne gecontroleerde gebieden die met de pro-Russische autoriteiten hebben gecollaboreerd. 

Op de landingsbaan van Boryspil beleed Zelensky nogmaals zijn geloof in het Minsk-proces en maakte de plannen bekend om de demilitarisatie van Stanytsja Loehanska in twee andere ‘pilot zones’ te herhalen. Opnieuw sprak hij de wens uit dat het viertal landen van de Normandië-groep snel bijeen komt.

Het Kremlin geeft nog geen krimp. Rusland eist allereerst een ‘voorbereiding van de allernauwkeurigste soort’ zodat ‘helder wordt dat wanneer die top plaatsvindt er politiek belangrijke resultaten zullen zijn’. Vrij vertaald bedoelt het Kremlin dat het Oekraïense parlement de constitutie moet wijzigen zodat het in Minsk afgesproken zelfbestuur voor de ‘volksrepublieken’ wordt gegarandeerd.

En daarmee lijkt Zelensky terug bij de explosieve, schier onmogelijke voorwaarde waarmee Poetin ook zijn voorganger Porosjenko chanteerde en die niet alleen de eenheid van zijn jonge partij Dienaar van het Volk ondermijnt, maar ook de soevereine staat Oekraïne op het spel zet.

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.