Komiek Volodymyr Zelensky heeft de zittende president Petro Porosjenko zondag met een overweldigende meerderheid verslagen. Volgens de voorlopige uitslagen stemde ruim 73% van de kiezers op de nieuwkomer en nog geen 25% op de man die ze 5 jaar als president hadden meegemaakt. Voordat Zelensky over een maand de Oekraïense troon bestijgt, wordt het tijd om wat van zijn plannen op te helderen. Geert Jan Hahn doet een poging.
door Geert Jan Hahn
De bekende cartoonist Sergej Elkin tekende vorige week de Russische president Vladimir Poetin, gebogen over een krantenkop. ‘WAT? Moet ik ook testen doen?’ roept de geschetste president. De Oekraïense presidentskandidaat Volodymyr Zelensky verklaarde namelijk klaar te zijn voor onderhandelingen met Poetin. Zelensky heeft zijn bloed- en dopingtest – die hij ook bij zijn rivaal Porosjenko afdwong - immers al gedaan, grapt Elkin impliciet.
Het Russische woord voor test ‘анализ’ is in dit geval voor meerdere uitleg vatbaar. Welke analyse zou Poetin van Zelensky gemaakt hebben? En vice versa? Terwijl Zelensky uit de peilingen als winnaar naar voren komt, zijn z’n ideeën nog steeds moeilijk te lezen. Welke geopolitieke plannen heeft hij? Wat wil hij met de economie van Oekraïne? Met de Krim en met de Donbas? En welke relatie voorziet Zelensky met Rusland?
Zelensky als president in de satirische tv-serie 'Dienaar van het volk'
Er was hoop dat hij na de uitslag van de eerste verkiezingsronde meer duidelijkheid zou verschaffen. Voor de analyses die we nu kunnen maken, moeten we ons baseren op één verkiezingsessay en het gedachtegoed van twee adviseurs die naar buiten zijn getreden – de rest wordt naar verluidt op 19 april bekend gemaakt. We kunnen de beelden erbij pakken die Zelensky in zijn loopbaan als acteur en komiek heeft gemaakt en we kunnen zijn relatie met oligarch Ihor Kolomojsky onder het vergrootglas leggen. Maar dan begeef je je al in grijs gebied. Heeft Zelensky inderdaad een hekel aan het IMF, omdat hij in een aflevering van een satirische tv-serie de IMF-directeur in een zwembad gooit? Dan is een dopingtest betrouwbaarder.
Het Oekraïne van Zelensky’s dromen
Laten we een poging wagen Zelensky’s toekomstige beleid of op z’n minst zijn richting te schetsen aan de hand van zijn eigen verkiezingsessay en de ideeën van zijn economische adviseurs. En laten we dan ook gelijk naar de haalbaarheid van zijn enkele plannen kijken; wat ligt binnen zijn macht als toekomstig president en waar gaat het parlement over, waar Zelensky’s eind 2017 opgerichte partij ‘Dienaar van het Volk’ (tevens de titel van zijn tv-satire), nog geen enkele zetel heeft?
Terwijl het programma van Petro Porosjenko ‘De grote houvast voor vrije en gelukkige mensen heet’, kiest Zelensky - tamelijk toepasselijk ook weer – voor ‘het Oekraïne van mijn dromen’. Het is dus een essay, een pamflet, meer gericht op emotie opwekken dan op plannen uitleggen, en inderdaad meer een droom dan een visie. Commentatoren merken op dat Zelensky met name de jonge mensen wil bewegen om aan te sluiten bij zijn Oekraïense droom waarin nog keuzes gemaakt kunnen worden, terwijl Porosjenko zichzelf en daarbij ook zijn programma presenteert als een goed geplaveide weg waar zijn volgelingen probleemloos overheen kunnen rijden.
NAVO en EU-lidmaatschap
Zelensky wil Oekraïne best lid maken van de NAVO, maar dan wel na goedkeuring van de bevolking via een referendum. Over een EU-lidmaatschap spreekt hij zich in zijn verkiezingsessay niet uit. De EU wordt daarin omschreven als ‘partner voor de uitvoering van afzonderlijke projecten’.
De haalbaarheid van toetreding tot zowel de NAVO als de EU is uiterst klein, maar Zelensky is lang niet de eerste politicus die deze belofte doet. Sterker nog, door het zelf een ‘richting’ te noemen is Zelensky in dit geval best betrouwbaar. ‘Het zou cool zijn en ik zou overkomen als een slimme man, maar er zijn zoveel voorwaarden om toe te kunnen treden tot de (NAVO) Alliantie….Wij hebben nu oorlog, dat verstoort de toetreding’, zegt hij in een interview met Dmitri Gordon, eind december 2018.
Porosjenko oogt in dat opzicht minder realistisch. De huidige president – die overigens ook wel eens voor een referendum heeft gepleit, maar het vervolgens liet bij een parlementaire stemming, verwijst naar het jaar 2023, waarin Oekraïne als aspirant-lid uitsluitsel zou krijgen over NAVO-toetreding. Dit is volgens de critici volledig afhankelijk van externe factoren en niet van Oekraïne zelf, en kan daarom als verkiezingsretoriek worden gezien.
President Porosjenko bezoekt in uniform het Oekraïense leger. Foto rechtenvrij
Toch blijkt Zelensky niet volledig op de hoogte te zijn van de gang van zaken bij de NAVO. Zelensky’s wil het Oekraïense leger versterken – waarvoor ook Porosjenko pleit – door vooral de corruptie in de defensiesector teniet te doen en ervoor te zorgen dat de salarissen van de soldaten het niveau van de NAVO hebben. Dat wordt echter lastig, aangezien er geen NAVO-salarisschalen zijn. Dat bepaalt elk land zelf.
Krim en Donbas: verliezen compenseren
Wat Zelensky en Porosjenko ook gemeen hebben, is hun ‘best doen’ voor het terugkrijgen van de bezette conflictgebieden in de Donbas en van de Krim. Zelensky belooft daarbij ‘de agressor te dwingen om de verliezen te compenseren’.
Moestafa Dzjemiljov, een leider van de Krim-Tataren, wilde duidelijkheid van Zelensky. Afgelopen maandag kwamen zijn adviseurs met een reactie. ‘De Krim was, is en blijft een deel van Oekraïne.’ In tegenstelling tot eerdere berichten verduidelijkt het team van Zelensky dat het niet om ‘landcompensatie’ van Rusland gaat, maar ‘herstelbetalingen voor gewonden en nabestaanden’, naast het teruggeven van het land. Over het lot van de Krim, Donetsk en Loehansk valt niet te onderhandelen: ‘zij zijn Oekraïne’.
Gewonde Oekraïense soldaat in de Donbas-regio
Een militaire oplossing voor het conflict met Rusland over de Krim en de Donbas is volgens het team van Zelensky uitgesloten. Hij wil enkel een diplomatieke oplossing, met steun van Westerse partners (naast Duitsland en Frankrijk zou Zelensky ook de Verenigde Staten en Groot-Brittannië aan de ‘Normandië-Tafel’ willen). Tot die tijd blijft de economische blokkade vanuit Oekraïne voor de bezette en opstandige regio’s van kracht. Maar de vraag blijft: als Zelensky zegt na een staakt-het-vuren met Poetin te willen onderhandelen, waarover dan precies? Wat wil Zelensky Poetin dan bieden, in ruil voor het Oekraïense land en de herstelbetalingen?
Amnestie voor zwartspaarders
Dan naar de economie. Ook hier valt op dat zowel Porosjenko als Zelensky voorstander zijn van een tamelijk liberale economie – op papier dan. Niet alle plannen van Zelensky zijn tot in detail op haalbaarheid te toetsen. Ze zijn immers niet concreet. Daarnaast ligt de verantwoordelijkheid voor de economie bij het kabinet en bij het parlement, en niet bij de president.
Zelensky is in zijn verkiezingsessay voorstander van de volgende zaken: meer investeren in de IT-sector (hij wil bijvoorbeeld een e-overheid, met zo veel mogelijk overheidszaken voor bedrijven die online geregeld kunnen worden), meer fondsbescherming voor investeerders, en niet de inkomstenbelasting, maar de vermogensbelasting – met name wat betreft kapitaal dat naar het buitenland gaat – moet de kern van het belastingstelsel zijn. Deze drie plannen lezen we ook terug bij Porosjenko.
Ook is Zelensky voorstander van fiscale amnestie voor zwartspaarders. Een regeling waarbij vermogende bedrijven of individuen een generaal pardon krijgen. Wie zijn vermogen terughaalt uit het buitenland hoeft dan veel minder belasting af te dragen. Zo hoopt Zelensky miljarden terug te lokken.
Daarnaast rept hij van lagere belastingtarieven (voor het MKB om het ondernemerschap te stimuleren, voor grotere bedrijven om kapitaal in het land te houden) en een vlaktaks. De precieze tarieven en percentages zijn allemaal nog 'bespreekbaar’. Of de Oekraïense begroting dit soort cadeautjes kan financieren, zal allemaal afhangen van inkomsten die de staat binnenhaalt met de gewenste privatiseringsgolf. Overigens is dit niet iets wat een president zelf zomaar kan beslissen.
Verder pleit Zelensky voor het – onhaalbare – plan van een economisch paspoort voor elke Oekraïner. Zijn idee is dat elk kind spaargeld opbouwt op basis van staatsbeleggingen, waarmee het kind bij het bereiken van de volwassen leeftijd bijvoorbeeld een eigen bedrijfje kan beginnen.
Versnelde privatisering
Al deze economische plannen komen overeen met de ultraliberale intenties van Zelensky’s belangrijkste economische adviseurs: Oleksandr Daniljoek en Aivaras Abromavicius. Zij dienden als minister onder president Porosjenko (Daniljoek als minister van Financiën in het kabinet-Grojsman, Abromavicius als minister van Economische Ontwikkeling en Handel in het kabinet-Jatsenjoek II), waar zij de handdoek betrekkelijk snel in de ring gooiden. De reden: de privatisering ging niet snel genoeg. Daniljoek is een uitgesproken libertariër, voorstander van een zo groot mogelijke economische vrijheid met zo min mogelijk onvrijwillige belasting en bemoeienis van (overheids)instanties. Puur kapitalisme dus, oftewel een volledig vrije markt-economie.
Voor een land als Oekraïne, waar staatsregulering tot nu toe de klok sloeg, is dat een gigantische transformatie. Daar liep het functioneren van zowel Daniljoek als Abromavicius dan ook op stuk; zij wilden sneller hervormen, privatiseren en liberaliseren dan wetgeving, parlement en president toestonden. Dat vervolgens de nationalisering van de PrivatBank van Kolomojsky (binnenlandse staatsvijand van Porosjenko nummer 1, tevens tegenwoordig banneling) wel werd mogelijk gemaakt, was helemaal tegen het zere been van het tweetal.
De privatisering is onder Porosjenko niet van de grond gekomen. Een wet die in januari onder druk van de EU en het IMF (als voorwaarde voor steunbetalingen) door het Oekraïense parlement kwam, is bedoeld om privatisering op gang te brengen. Politiek adviseur Pawel Purski schreef onlangs in New Eastern Europe dat er sinds 2014 slechts één succesvolle privatisering tot stand is gekomen. En dan ging het om de verkoop van een meerderheidsaandeel in electriciteitsnetwerken aan de energiegroep DTEK én NGR BV van oligarch Rinat Achmetov, dat in het Nederlandse belastingparadijs resideert. Dat laatste is natuurlijk óók weer niet de bedoeling volgens beide presidentskandidaten.
Markt opengooien
Wel moet er buitenlands kapitaal worden aangetrokken, en snel een beetje. Wat Zelensky’s adviseurs betreft wordt de hele Oekraïense markt opengegooid; ben je gelijk van die oligarchenclans af. Maar zo makkelijk gaat dat niet. Achmetov loert op nieuwe investeringen nu zijn imperium in Donetsk ten onder is gegaan, Kolomojsky zou bij een overwinning van Zelensky maar wat graag terugkeren naar Oekraïne en zijn PrivatBank weer in handen krijgen en daarnaast is het vertrouwen van buitenlandse investeerders om in Oekraïne te investeren nog altijd laag. Het is een risicoland, dat aan het infuus van het IMF hangt. Je kunt je eigen land wel liberaliseren, maar daarmee verhinder je nog niet dat net als in de jaren ’90 de eigen miljardairs er met de (economische) macht vandoor gaan. Een macht die nog steeds resulteert in greep op de media (een beetje oligarch heeft z’n eigen media-kanalen, bij voorkeur met een tv-zender én kranten) én de politiek.
Miljardair Kolomojski zou graag terug willen keren naar Oekraïne
De relatie met het IMF blijft ook met Zelensky als president intact, zo heeft Abromavicius dit weekend laten weten. Zelensky is geen groot fan van het IMF, van de bemoeienis van instituten en zijn libertarische adviseurs zijn hier al helemaal niet van gediend. Maar team-Zelensky zal de banden met het IMF niet verbreken. De steunbetalingen gaan immers een laatste fase in en het is dus niet nodig om die relatie op de spits te drijven. Bovendien is Zelensky het wel eens met de gedachte achter de voorwaarden die het IMF stelt, namelijk versneld hervormen. Wat dat betreft is de eerder geschetste scène uit de tv-serie van Zelensky misschien wel een toepasselijke. Na eerst de IMF-directeur in het zwembad te hebben gegooid, sluit de acteur Zelensky uiteindelijk in beschonken toestand toch weer vrede met zijn geldschieter.
Abromavicius kwam maandag met een nieuw plan namens Zelensky. Gooi de markt voor de landbouwgrond maar open, weg met dat moratorium. Die vruchtbare zwarte aarde van graanschuur Oekraïne doet Abromavicius bij deze in de aanbieding. Er is één ‘maar’: niet de president, maar het parlement gaat hierover.
'Vindersloon' voor corruptieverklikkers
Tot slot dan nog de kruistocht van Zelensky tegen corruptie en voor meer transparantie. Een aantal zaken, zoals de eerder genoemde e-government, moet daaraan bijdragen. In zijn verkiezingsessay komt hij ondanks zijn vele tirades niet tot veel nieuwe inzichten of ideeën. Ja, rechters die kleine vergrijpen moeten oplossen, moeten gekozen worden door ‘een groep mensen’ en diezelfde groep moet ook onderdeel zijn van een jurysysteem dat voor meer betrokkenheid van het publiek moet zorgen. En goed, eerlijk is eerlijk, er is een initiatief waarvan deskundigen denken dat het mogelijk kan werken, namelijk een soort anti-corruptie-beloningssysteem. Als mensen corruptie aan de kaak stellen of ‘verklikken’, kan in ruil daarvoor een percentage van het ontvreemde bedrag als ‘vindersloon’ worden gepresenteerd. De vraag is alleen welke excessen dit dan weer oplevert.
Deze week stuurde Zelensky trouwens nog een berichtje, via Telegram. Een digitaal chatmiddel dat hij in dit geval gebruikt om nog wat programmapunten bekend te maken. Zelensky laat zijn volgers weten dat hij een anticorruptierechtbank wil oprichten (héél toevallig afgelopen week door Porosjenko al in het leven geroepen), de immuniteit op vervolging voor parlementsleden wil intrekken en een eenheid in het leven wil roepen die financiële crimefighters aanstuurt (nu de bevoegdheid van de geheime dienst SBoe).
Verliezers hebben een excuus, winnaars een plan. En toegegeven: al met al zijn het een flink aantal suggesties en leuzen. Sommige ideeën komen overeen met die van Porosjenko, andere moeten juist een contrast vormen met het passieve deel van Porosjenko’s ambtstermijn. Nu nog de uitleg, onderbouwing, context en haalbaarheid, graag ook van Zelensky zelf en niet alleen van zijn adviseurs.
Geert Jan Hahn is presentator van de podcast BNR Perestrojkast , slavist en oud-correspondent in Oekraïne