De komiek Volodymyr Zelensky versloeg Porosjenko in de eerste ronde met gemak. Wat wrijft men de 'chocolade-koning' allemaal aan? Rijkdom, corruptie, halfslachtig hervormingsbeleid en economische achteruitgang voor de bevolking. Historicus Stef Heinink in Kiëv beschrijft de ups and downs van de zittende president.
door Stef Heinink
De officiële verkiezingscampagne was luttele weken op streek, toen een menigte zich verdrong rondom de streng bewaakte president, omringd door geestelijken met witte kappen. Petro Porosjenko laat zich graag voorstaan op zijn hoofdrol bij de historische breuk van de Oekraïens-orthodoxe kerk met het Moskouse Patriarchaat.
‘Wanneer gaat u de strijd aan met de corruptie?’ klonk een stem uit de menigte. ‘Dat is toch het allerbelangrijkste. Corruptie is als kanker.’ Ondernemer Oleh Lisak raakte een gevoelige snaar. ‘Ga naar de kerk en steek een kaarsje op,’ was het neerbuigende antwoord van de president. En tegen de menigte zei hij: ‘Er is hier een man naartoe gestuurd die zelfs geen Oekraïens heeft geleerd. Allemaal Moskouse provocateurs die ons proberen te verdelen. Laten we bidden voor de eenheid van Oekraïne!’ Lisak liet zich niet van de wijs brengen: ‘Ik ben een Oekraïner net als u. Alleen wil ik graag dat er in ons land geen corruptie is.’
Volgens de Corruption Perception Index van Transparency International van 2018 is Oekraïne corrupter dan al zijn buren, op Rusland na. En in een onderzoek van Ernst & Young uit eind 2017 bungelde het land onderaan op plaats negen in een lijst met 55 landen. Kanttekening is wel dat Oekraïne op de ranglijst van Transparency in een jaar tijd tien plaatsen gestegen is en in de vorige poll van Ernst & Young, uit 2012, op de twee na laatste plaats stond.
Afgerekend op corruptie
Op corruptie is Porosjenko in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen van 31 maart flink afgerekend. Hij werd met 16 procent van de stemmen verrassend ruim verslagen door de komiek en tv-producent Volodymyr Zelensky, die met ruim dertig procent doorging naar de tweede ronde. 'Ik vat het signaal vanuit de samenleving aan de zittende macht op als kritisch en ontnuchterend,' was een van zijn eerste reacties.
Eind februari begon het populaire tv-programma ‘Ons Geld’ met een wekenlange serie over corruptie in de defensie-sector, die alleen al op YouTube 2,5 miljoen keer bekeken werd. Als parodie op Porosjenko’s verkiezingsleuze ‘Leger. Taal. Geloof’ heette de serie ‘Leger. Vrienden. Poen!’ Nieuw was het defensieschandaal niet. Zelfs internationale media schreven al in 2017 over de problemen bij ‘het monster’ OekrOboronProm, het overkoepelende staatsconcern in de Oekraïense defensie-industrie. Nieuwe onthullingen troffen de president op een gevoelige plek. ‘Van hen die van het leger stelen, hak ik de handen af !’ riep hij eind 2017. Daar bleef het bij.
Waar ging het nieuwe schandaal over? In 2018 ontving de redactie van 'Ons Geld' een anonieme email met een link naar een geheim archief met correspondentie over corruptie bij defensie in 2016 en 2017. Een hoge betrokkene had nauwe banden met Porosjenko. Extra pijnlijk voor de opperbevelhebber in de oorlog tegen Rusland was dat de miljoenendiefstal tijdens en dankzij diezelfde oorlog in het oosten van Oekraïne plaatsvond.
Drie jonge vrienden begonnen in 2016 een handel in technische onderdelen voor het leger, die ondanks een formeel verbod via de zwarte markt uit Rusland kwamen. Om de smokkel wit te wassen kocht hun bedrijf Optima de onderdelen via een reeks nepbedrijven, om ze door te verkopen aan defensiebedrijven in Kiëv, Zjitomir en Charkiv. Koopcontracten werden gefaked en de boekhouding was mistig.
Te dure hoogtemeters
Als voorbeeld gaf de tv-serie de transactie van een partij hoogtemeters voor twee militaire transportvliegtuigen. Pavlo Boekin, directeur van een van de 130 bedrijven van OekrOboronProm, meldde aan een van de fraudeurs dat het beschikbare budget voor de Russische hoogtemeters 780.000 dollar was. ‘Dat is veel meer dan ze kosten,’ erkende Boekin, die desalniettemin de order plaatste. Boekin werd later door Porosjenko benoemd tot directeur van de defensiekoepel en belast met de taak er schoon schip te maken.
Een van Porosjenko's successen: de Oekraïens-orthodoxe kerk maakte zich los van Moskou (foto twitter)
Vanuit Moskou werden de hoogtemeters naar de Verenigde Arabische Emiraten gevlogen, daar werden ze administratief omgekat tot ‘helikopteronderdelen’, en naar Kiëv vervoerd om voor vijf keer de aankoopprijs aan defensie te worden verkocht. De drie jonge fraudeurs streken 300.000 dollar winst op. Tenminste 10.000 dollar zou als kickback naar Boekin zijn gegaan. Nog eens 30.000 dollar zou betaald zijn aan iemand met de initialen O.V. Deze Oleh Volodymyrovitsj Hladkovski was de vader van de belangrijkste van de drie fraudeurs: Ihor Hladkovski.
Hladkovski senior had zijn fortuin verdiend in de transportwereld en deed vroeger zaken met Porosjenko. In 2015 benoemde de president hem tot plaatsvervangend voorzitter van de Veiligheids- en Defensieraad. Een positie met macht. Zonder de deelname van Hladkovski junior zou de zwendel aanzienlijk minder lucratief zijn geweest. Alle partijen in de zaak kenden het gewicht van de naam Oleh Hladkovski. Het was de taak van zijn zoon om her en der druk uit te oefenen. Als dank volgden kickbacks. Dit smeergeld werd aangeduid in codetaal. ‘Zitten de bonbons in een groene wikkel of in een grijze?’ informeerde een directeur in de stad Izjoem bij de zwendelaars. Groen stond voor dollars, grijs voor de Oekraïense hryvnia.
De truc van de fraude was het opblazen van prijzen, tot twee, drie, vier keer toe. Concurrentie was er niet. 'OekrOboronProm stelde de jongens in staat door middel van overbetaling de staatsfabrieken geld afhandig te maken,’ aldus een van de onderzoeksjournalisten van ‘Ons Geld’.
Volgens de berekeningen van de journalisten ontvingen de drie fraudeurs in 2016 en 2017 in totaal tenminste acht miljoen euro. Het totaalbedrag aan ‘bonbons’, meestal in cash overhandigd, kon niet worden vastgesteld. Wat de journalisten ook ontdekten was de (kortdurende) betrokkenheid van een bedrijf van Porosjenko bij het ingenieuze witwas-systeem. Ook waren er aanwijzingen dat overheidsinstanties zich lieten omkopen.
Justitie zweeg lang
Justitie had na de eerste onthullingen van 'Ons Geld', in 2017, gezwegen over de corruptie bij defensie. Nu er nog meer compromitterend materiaal op straat lag moest procureur-generaal Joeri Loetsenko, sinds jaar en dag bondgenoot van Porosjenko, zich verantwoorden: ‘Op het tijdstip van de uitzending van Ons Geld hadden we onze zaak al rond'. Volgens Loetsenko hadden zijn mensen uitgebreid onderzoek gedaan en stond men juist op het punt tot vervolging over te gaan. De uitgelekte chats wekten een andere indruk: giften en relaties weerhielden de waakhonden van de overheid ervan door te bijten. Onder hen bevonden zich ook twee rechercheurs van het nieuwe, prestigieuze Nationaal Anticorruptiebureau NABOe.
Na afloop van een verkiezingsbijeenkomst wist een van de onderzoeksjournalisten van ‘Ons Geld’ Porosjenko een vraag te stellen. ‘Meneer de president, hoeveel handen van mensen die van het leger stelen heeft u afgehakt?’ Porosjenko gaf een ontwijkend antwoord. Maar onder de aanzwellende storm van kritiek werd Oleh Hladkovski ontslagen en werden enkele fabrieksdirecteuren op non-actief gesteld. Ook de twee rechercheurs bij het NABOe vlogen de laan uit. En het parlement stelde een onderzoekscommissie in. Opeens bleek er schot te komen in het uit 2017 stammende plan voor een internationale audit van het staatsconcern OekrOboronProm. Porosjenko gaf zelf in een besloten bijeenkomst met bloggers een keiharde, op patriottisch sentiment inspelende reactie op de op winstbeluste daders in het schandaal: ‘Neerschieten!’
Porosjenko zette de kritische gouverneur van Odessa, Michail Saakasjvili, het land uit
Er was één groep die direct in actie kwam na het onderzoek van 'Ons Geld': de Oekraïense nationalisten. Na de tweede uitzending bestormden leden van de rechts-extremistische partij ‘Nationaal Corps’, opgericht in 2017, en de eraan gelieerde, niet minder omstreden paramilitaire organisatie ‘Nationale Droezjina’ in Kiëv een politiekordon. In Tsjerkasi, waar de presidentiële karavaan opnieuw was neergestreken, vielen tientallen gewonden onder de oproerpolitie na geweld van extreem-rechts.
Sindsdien gingen beide groeperingen in de steden waar Porosjenko campagne voerde wekelijks de straat op, soms aangevuld door oorlogsveteranen uit de voormalige vrijwilligersbataljons ‘Azov’ en ‘Donbas’. Zelf zeggen ze dat ze de president willen ‘opjagen’. Ze eisen arrestatie van de door het schandaal in opspraak geraakte topambtenaren, vooral van Hladkovski senior.
Dezelfde boevenbende, mét Engels
Vijf jaar na zijn aantreden heeft Porosjenko een groot geloofwaardigheidsprobleem. Een deel van de oorzaak is zijn entourage: een mix van zakenlui en half of heel corrupte politici van de oude slag. Oekraïners maken vaak een grap: ‘Het is dezelfde boevenbende als onder Janoekovitsj, alleen spreken ze tegenwoordig Engels’. Men is bovendien niet kort van memorie in het voormalige sovjet-land. Iedereen weet dat Porosjenko en de andere presidentskandidaat Joelia Timosjenko, de ‘gasprinses’, hun rijkdom hebben vergaard in de schimmige overgangsperiode van communisme naar kapitalisme. Al zo’n twintig jaar verschijnen deze twee politici op hun televisieschermen.
Tijdens Majdan, in de winter van 2013/14, was Porosjenko een drijvende kracht in de opstand tegen Janoekovitsj. Maar als kersverse president ging hij nog in hetzelfde jaar een huwelijk aan met het ancien régime. Zijn politieke alliantie, het Blok Petro Porosjenko, stond open voor voormalige partijgenoten van de verfoeide voorganger en ook in sommige provincies kwam het tot een pragmatische verzoening met oude, deels pro-Russische Janoekovitsj-getrouwen.
Een aantal beloftes heeft Porosjenko verwezenlijkt, zoals decentralisatie van bestuursbevoegdheden, visumvrij reizen naar EU-landen, koersen op westerse integratie en het inwerkingtreden van de Handels- en Associatie Akkoorden met de EU. Precies hierom tenslotte was de Majdan-opstand in 2013 begonnen. Ook werden voorzichtige besprekingen over lidmaatschap van de Europese Unie gestart, al ligt het vooruitzicht mede dankzij het Nederlandse Oekraïnereferendum vooralsnog op de plank.
In 2014 en 2015 kregen veel Oekraïners argwaan. Porosjenko’s verkiezingsleuze was destijds ‘Een nieuw leven’. Hij zou zijn activiteiten als zakenman staken om zich uitsluitend toe te leggen ‘op het welzijn van de natie’. Zijn bekende chocolade-imperium Roshen zou hij verkopen, evenals zijn eigen televisie-omroep ‘Kanal 5’. Maar het bleef stil op dit vlak. Met name het draaiende houden van de chocoladefabriek in de Russische stad Lipetsk was nationalisten en patriottisch gestemde Oekraïners een doorn in het oog. Pas in 2017 werd de productie er stilgelegd.
Porosjenko’s statuur kreeg echt een knauw toen in het voorjaar van 2016 zijn naam de wereld overging als figurant in de gelekte Panama Papers. In tegenspraak met de verkiezingsbelofte om de strijd met off shores aan te binden bleek de Oekraïense president er maar een paar maanden na zijn inauguratie zelf een te hebben opgezet.
Uit de openbare e-declaraties van publieke ambtsdragers, een door het IMF en de EU afgedwongen kredietvoorwaarde, bleek de Oekraïners weer eens hoe protserig de levensstijl was van Porosjenko, zijn vrienden en eigenlijk de hele politieke elite. Toen journalisten in 2018 een reportage uitzonden waaruit zou blijken dat de presidentiële familie een half miljoen dollar had uitgegeven voor een tropisch vakantieweekje op de Maldiven – incognito – verbaasde dat al niemand meer. En evenmin het feit dat de president/oligarch op een ranglijst van rijkste landgenoten aan een opmars bezig was. Het totale vermogen van de rijkste president van Europa werd vorig jaar geschat op bijna een miljard euro.
Alles zou anders zijn geweest als maar vaststond dat zijn indrukwekkende fortuin van alle smetten vrij was. Of als zijn beloftes waren uitgevoerd. Of als – een andere steen des aanstoots – de verantwoordelijken voor het dodelijk geweld tijdens Majdan in 2014 in Kiëv waren ontmaskerd en berecht. En als de strijd tegen corruptie, hét thema van deze verkiezingen, geloofwaardiger verliep.
Front tegen corruptie
‘Het front tegen corruptie is niet minder belangrijk dan het front van onze helden in het oosten’, riep de president in 2015. En inderdaad: het aantal berichten over huiszoekingen, aanhoudingen en strafzaken steeg. Ook werden de contouren zichtbaar van Porosjenko’s anticorruptie-structuur: het anticorruptiebureau NABOe, ook al ingesteld als voorwaarde voor IMF-kredieten, begon te functioneren, er kwam een Agentschap voor Corruptiepreventie en een speciaal openbaar aanklager. Maar het is nog steeds wachten op de beloofde sluitsteen van het hele bouwwerk: een speciaal Gerechtshof tegen corruptie.
De goede weg leek ingeslagen, maar het begon al snel te spoken in het huis van de corruptiebestrijding. Vage politieke krachten ondermijnden de positie en onafhankelijkheid van het NABOe. Er ontstonden conflicten met Loetsenko’s machtige Openbaar Ministerie. De speciaal aanklager voor corruptie bleek niet helemaal zuiver op de graad. En onlangs nog was er een enorme domper toen het Constitutioneel Hof afzag van een wet voor strafrechtelijke vervolging van illegale zelfverrijking.
Daarnaast ontmoetten juist corruptiebestrijders tegenstand. Micheil Saakasjvili, gefrustreerd corruptiebestrijder in de provincie Odessa, werd het land uitgezet. Een jonge, vooraanstaande activist werd uit de parlementaire anticorruptie-commissie gekegeld, een tweede moest spitsroeden lopen vanwege vermeende onregelmatigheden bij de aankoop van een appartement en een derde kreeg op straat zijn gezicht met een groen desinfecteermiddel besproeid. En zo waren er nog meer vervelende incidenten.
De komiek Zelenski versloeg Porosjenko in de eerste ronde met een verpletterende 30% van de stemmen.
Treurig dieptepunt was de dood van de jonge activiste Katerina Handziuk in de zuidelijke stad Cherson. Iemand gooide een bijtend zuur over haar heen en na enkele maanden bezweek ze aan de gevolgen. Drie topbestuurders in de provincie Cherson worden beschouwd als de aanstichters van de aanslag. Twee zijn lid van het Blok Petro Porosjenko.
De kritiek op de president gaat echter verder dan de haperende corruptiebestrijding. ‘Petro Oleksijovitsj! Dank u voor de armoede!’, riep een inwoner van een dorp in de Karpaten Porosjenko op verkiezingstoernee sarcastisch toe.
Een onderzoek van het Oekraïense opinieblad Novoje Vremja uit 2018 concludeerde: ‘De honderd allerrijksten van het land worden twaalf keer sneller rijk dan de snelheid van de groei van het BNP.’ Klaarblijkelijk is het contrast tussen arm en rijk in Oekraïne een grote zorg aan het worden.
Na een duikeling in 2014 en 2015 van 17% herstelde het Oekraïense BNP zich in 2016. Sindsdien is een zeer lichte groei te zien. Maar ook tijdens Janoekovitsj was sprake van lichte groei en zijn val in 2014 liet zien dat economische groei in Oekraïne maar iets betrekkelijks is. Weelde wordt in het land geassocieerd met corruptie en levert de happy few een negatieve reputatie op.
Daarom wordt ook naar sociaal-economische factoren gekeken als verklaring voor Porosjenko’s ingezakte populariteit. Met name twee beslissingen, gericht op het marktconform maken van de economie, hebben Oekraïense huishoudens onder Porosjenko hard getroffen: drastische en herhaalde prijsverhogingen voor energie en het flexibel maken van de hryvnia.
Voor grote groepen in Oekraïne, zoals gepensioneerden, kleine zelfstandigen en straathandelaren, waren de economische gevolgen heftig. Maar ook voor mensen die hun loon in hrivnia’s krijgen uitbetaald was op de markt en in de winkel ineens minder te krijgen. Als Porosjenko’s belofte van ‘een nieuw leven’ de producten onbetaalbaar maakte, wat kocht men er dan voor? ‘Wat er nu gebeurt, dat zijn alleen maar imitaties van hervormingen,’ mopperden de mensen op straat. ‘We worden alleen maar armer.’
Maar behalve boze reacties was er in de afgelopen vijf jaar ook relativering te horen. ‘Ik ben geduldig met onze president want op dit moment is er maar een ding dat voor ons belangrijk is en dat is de oorlog en de noodzaak om als staat te overleven,’ zei een deelnemer aan de Majdan-opstand.
Bij Oekraïners die Porosjenko ronduit steunen en in de eerste verkiezingsronde op hem hebben gestemd leven dezelfde pragmatische motieven. Ze wijzen daarbij op het herstel van het militair-industrieel apparaat, in de jaren vóór 2014 systematisch kaalgeplukt, en bijvoorbeeld ook op de hervormingen in de bankensector. ‘De corruptie bij defensie bevalt me ook niks,’ liet een bedrijfsmanager op de verkiezingsdag weten. ‘Inderdaad gaat er een heleboel niet goed. Maar Porosjenko kiest heel duidelijk koers naar het Westen. Bij de andere topkandidaten zie ik dat niet.”
Porosjenko is een president die zich in bochten moet wringen om zijn gezicht te redden, sterker nog: door alle affaires heeft hij zijn meeste krediet al verloren. Volgens politicoloog Volodymyr Fesenko zit hij ‘gevangen tussen twee identiteiten, die van miljardair en staatsman’. In een land waar de inwoners een gemiddeld maandinkomen hebben van een paar honderd euro, waar dorpelingen vanwege de gestegen gasprijs weer houtkachels aan het branden zijn en waar massa’s talentvolle jongeren met hun voeten stemmen en in het buitenland een beter salaris gaan verdienen kan een dergelijk leider op weinig sympathie rekenen.
De eerste ronde is ruimschoots gewonnen door de anti-establishmentkandidaat. Op 21 april moet blijken of het Oekraïense volk Porosjenko een flinke waarschuwing heeft gegeven en hem toch een tweede ambtstermijn gunt. Of dat het kiest voor het grote, ongewisse avontuur met de jonge tegenkandidaat Volodymyr Zelenski. Dat de ervaren president het ooit zou moeten opnemen tegen een satiricus die de Oekraïense machtselite dagelijks aan de schandpaal nagelt zal hij niet hebben zien aankomen. Maar gebaard heeft hij hem wel.